Είναι ένα ζεστό μεσημέρι του Ιουνίου στην κορυφή του λόφου των Μουσών, και γύρω από το μαρμάρινο μνημείο που φτιάχτηκε τον 2ο αι. μ.Χ. στη μνήμη του Γαΐου Ιουλίου Αντιόχου Φιλοπάππου λίγοι τουρίστες απολαμβάνουν τον ξαφνικό αέρα που φυσά σαν από μηχανής θεός. Ένα ζευγάρι ξαποσταίνει με την πλάτη ακουμπισμένη στην περίφραξη του μνημείου. Απολαμβάνει σιωπηλά μια μπίρα, δρέποντας τους καρπούς μιας φρενήρους ημερήσιας ξενάγησης στα αξιοθέατα της πρωτεύουσας. Παραδίπλα, δύο κοπέλες από τη Νότια Αφρική παίζουν ντόμινο σε ένα μαρμάρινο παγκάκι. Πού και πού ρίχνουν κλεφτές ματιές στην Ακρόπολη, ικανοποιημένες, όπως μου λένε όταν διακόπτω την παρτίδα τους, που δεν συνωστίζονται στα προπύλαιά της. Στο βάθος απλώνεται το Λεκανοπέδιο, στα νότια ο Σαρωνικός, από την άλλη μεριά ο Λυκαβηττός. Αυτή τη θέα προσπαθούσε να καταγράψει ο ενθουσιώδης Ινδός που ύψωσε για μια παροδική στιγμή ευτυχίας το drone του, πριν δεχτεί την παρατήρηση του φρουρού από το φυλάκιο.
Γύρω μας η Αθήνα δεν σταματά να τρέχει, εδώ όμως, στον πρώτο από τους τρεις λόφους που αποτελούν το σύμπλεγμα του Φιλοπάππου (Νυμφών και Πνύκα οι άλλοι δύο), η καθημερινότητα έχει τους δικούς τους ρυθμούς. Σε μια έκταση περίπου 700 στρεμμάτων, συγκεντρώνονται το παρελθόν και το παρόν της πόλης, μπλεγμένα αρμονικά και ανεπιτήδευτα. Εδώ άλλωστε συνυπάρχουν όλες οι «φυλές» της πόλης: Αθηναίοι και ψηφιακοί νομάδες, τουρίστες και αθλητές, φιλόζωοι και μοναχικές ψυχές. «Είναι η ηρεμία που μας αρέσει εδώ. Οι άλλοι λόφοι είναι πιο πυκνοκατοικημένοι, ο λόφος Φιλοπάππου είναι προσβάσιμος, εύκολος να τον περπατήσεις και έχει ελεύθερη είσοδο», λένε η Μία και η Αντρέα, πριν επιστρέψουν στην παρτίδα τους. Για άλλους όπως ο Τζέιμς, Βρετανός κάτοικος Αθηνών εδώ και οκτώ μήνες, ο λόφος έχει και μια πνευματική διάσταση. «Το να βλέπω εδώ το ηλιοβασίλεμα, με την ησυχία αυτή που του αρμόζει, με κάνει να σκέφτομαι πώς ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο».
Το ραντεβού των κατοίκων
Για να φτάσουμε στο μνημείο (που είναι φτιαγμένο από δύο ειδών μάρμαρα· κάποια τα μετέφεραν εδώ στην αρχαιότητα από την Πεντέλη και κάποια από τον Υμηττό), περπατήσαμε δέκα λεπτά μπαίνοντας από το πάρκινγκ της εισόδου στο Κουκάκι (μία από τις 21 εισόδους που οδηγούν στους τρεις λόφους). Εκεί διασταυρωνόμαστε με μια ομάδα κατοίκων που γνωρίζονται με τα μικρά τους ονόματα – συναντιούνται χρόνια τώρα ενώ βγάζουν βόλτα τα σκυλιά τους. Στην άλλη πλευρά των λόφων, όπου υπάρχει και η είσοδος της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, πρωταγωνιστούν τα σημεία με θέα την Ακρόπολη και αξιοθέατα όπως ο ναός του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη, το κελί που λέγεται πως ήταν η φυλακή του Σωκράτη και πιο πέρα το Αστεροσκοπείο και η Πνύκα, σημεία που συγκεντρώνουν φιλόδοξους instagramers. Στα περιμετρικά όμως δρομάκια όπως αυτό που ακολουθήσαμε, φωλιάζουν όσοι γυρεύουν ηρεμία. Η Τζούλια γράφει στο ημερολόγιό της απολαμβάνοντας τον ήλιο και τη μυρωδιά των πεύκων. Είναι δύο εβδομάδες στην Αθήνα και όσα πρωινά δεν πάει στη θάλασσα, τρυπώνει εδώ απ’ το Κουκάκι. Νωρίς το πρωί, όταν κυκλοφορούν ελάχιστοι, κάνει διαλογισμό, ενώ κάποια απογεύματα διαβάζει στίχους της Ιλιάδας. Όπως λέει, το ξερό τοπίο του λόφου τη βοηθά να ταξιδέψει στο παρελθόν. Δεν είναι όλα ειδυλλιακά. Κάτω από έναν βράχο βλέπουμε μια σιδερένια κατασκευή γεμάτη σκουριά.
Για τους περισσότερους τουρίστες που συναντήσαμε, η ξηρασία στον λόφο και τα ξερά πεύκα συνθέτουν μια εικόνα «εξωτική», μια καρτ ποστάλ που διαφέρει από τη στιλιζαρισμένη εικόνα των τυπικών αξιοθέατων. Για τους περισσότερους μόνιμους κατοίκους, όμως, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Η εικόνα εγκατάλειψης της χλωρίδας του λόφου είναι ένα από τα χρόνια ζητήματα που έχουν αναδειχθεί κι εξακολουθούν να προβληματίζουν, όπως και ο κίνδυνος εκδήλωσης πυρκαγιάς, η έλλειψη αστυνόμευσης, η έλλειψη φωτισμού τα βράδια, τα λίγα διαθέσιμα παγκάκια και οι βρύσες. «Βλέπεις ακόμη και στα σκιερά μέρη μια ξεραΐλα. Όταν κοιτάω γύρω μου, νομίζω ότι είναι αφρόντιστο. Δεν ξέρω εάν φταίει η βιοποικιλότητα του τόπου ή οι ειδικές συνθήκες. Φροντίζεται ή όχι ο τόπος;», αναρωτιέται ο Δημήτρης, 29 ετών, που επισκέπτεται τον λόφο καθημερινά.
Κίτρινες ελιές
Η συζήτηση για την εικόνα εγκατάλειψης και ξηρασίας κρατάει χρόνια και η ανάγκη για τη λήψη μέτρων όσον αφορά την ανάπλαση και την προστασία των λόφων του Φιλοπάππου έχει αναγνωριστεί ακόμη και από τον ίδιο τον δήμο, χαρακτηριζόμενο ως «πρόβλημα δεκαετιών». Τον Ιούλιο του 2022 υπεγράφη μια προγραμματική σύμβαση για την «Ανάπλαση, αποκατάσταση και ανάδειξη των Δυτικών Λόφων της Ακρόπολης», μεταξύ του ΥΠΠΟΑ, του Δήμου Αθηναίων, της Περιφέρειας Αττικής και της εταιρείας Εθνικός Κήπος – Μητροπολιτικό Πράσινο ΑΕ/GreenAthens, που έχει την ευθύνη διαχείρισης του πρασίνου στην περιοχή.
Πριν από μερικές εβδομάδες, μάλιστα, εγκρίθηκε από το Πράσινο Ταμείο το τεχνικό δελτίο που είχε υποβληθεί για τη χρηματοδότηση των έργων αυτών, με συνολικό ποσό άνω των δύο εκατομμυρίων ευρώ. Η εικόνα του λόφου είναι βελτιωμένη, εξακολουθεί παρ’ όλα αυτά να προβληματίζει, τη στιγμή που οι θερμοκρασίες ανεβαίνουν προκαλώντας ανησυχία.
«Ο λόφος από άποψη πρασίνου είναι στη χειρότερη κατάσταση που έχει υπάρξει ποτέ. Ιδίως προς το τέλος του περσινού καλοκαιριού είχαν ξεραθεί ελιές, κιτρίνισαν, δεν τις είχα δει ποτέ έτσι», σχολιάζει ο Γαβριήλ Παπασαράντης, μέλος της Κίνησης Πολιτών Φιλοπάππου, η οποία κινητοποιείται από το 2002. Μεγάλωσε παίζοντας στου Φιλοπάππου και υποστηρίζει πως από τη δεκαετία του ’80 υπάρχει σύστημα άρδευσης σε όλο τον λόφο, το οποίο είναι σε καλή κατάσταση, όμως δεν χρησιμοποιείται. Αναγνωρίζει επίσης τη θέληση των ανθρώπων του φορέα του δήμου –με τον οποίο συνεργάζεται η Κίνηση Πολιτών– να προβούν σε ενέργειες όπως νέες φυτεύσεις στη θέση χιλιάδων ξερών δέντρων που έχουν κοπεί.
Τα ξερά δέντρα
Την ξηρασία αναγνωρίζει και ο Νικόλας Φουρναράκης, διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας Εθνικός Κήπος – Μητροπολιτικό Πράσινο ΑΕ/GreenAthens. Αυτή, όπως αναφέρει στο Κ, οφείλεται στη μεγάλη ηλικία των δέντρων, σε συνδυασμό με το ακατάλληλο ξηροθερμικό κλίμα της Αττικής, την παρατεταμένη περίοδο καύσωνα, τη συμπίεση των εδαφών, τις δευτερογενείς προσβολές (π.χ. από έντομα), την υπερεπισκεψιμότητα, την απουσία θαμνώδους βλάστησης και την απόπλυση του εδάφους. Επισημαίνει πως η κατάσταση έχει επιδεινωθεί τα τελευταία χρόνια λόγω της κλιματικής κρίσης, η οποία δημιουργεί ακραίες και παρατεταμένες θερμικές στάθμες και μείωση της προσφερόμενης ατμοσφαιρικής και εδαφικής υγρασίας. «Φυσικό επακόλουθο της “βίαιης” αυτής αλλαγής είναι το οικοσύστημα να μην μπορεί ή να μην προλαβαίνει να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα. Επιπλέον, η δασική βλάστηση στους μεγάλους λόφους της πόλης είναι αυτονομημένη στο μεγαλύτερο μέρος της και δεν ενδείκνυται ούτε είναι δυνατή η άρδευσή της», υποστηρίζει.
«Ο λόφος από άποψη πρασίνου είναι στη χειρότερη κατάσταση που έχει υπάρξει ποτέ. Ιδίως προς το τέλος του περσινού καλοκαιριού είχαν ξεραθεί ελιές», λέει ο Γαβριήλ Παπασαράντης, μέλος της Κίνησης Πολιτών Φιλοπάππου.
Το βασικότερο μέτρο, στο οποίο έχει δοθεί προτεραιότητα, είναι η αφαίρεση των ξερών δέντρων προκειμένου να μειωθούν οι πληθυσμοί των φλοιοφάγων παρασιτικών εντόμων. Η αποτελεσματική υλοποίηση της προγραμματικής σύμβασης είναι ο στόχος της εταιρείας, αφού πρώτα γίνει άμεσα πλήρης καταγραφή της κατάστασης. Από τον Δεκέμβριο, όπως υποστηρίζει ο κ. Φουρναράκης, η εταιρεία GreenAthens του Δήμου Αθηναίων έκανε με ίδιους πόρους τις πρώτες εργασίες στους λόφους: έκοψε και απομάκρυνε 600 ξερά δέντρα και κλάδεψε με σεβασμό και σχέδιο πάνω από 300 ελιές φυτεμένες από τον Δημήτρη Πικιώνη το 1953, σε θέσεις θέας. Καθάρισε και απόφραξε το κανάλι ομβρίων από μπάζα και φερτά υλικά, από την οδό Γαριβάλδη μέχρι τις οδούς Ορλώφ και Παναιτωλίου. Αναφέρει επίσης πως η εταιρεία προχωρά άμεσα στην κοπή και την απομάκρυνση των ξερών δέντρων που προέκυψαν το τελευταίο εξάμηνο. «Αποκαθιστούμε τη βλάβη στο πυροσβεστικό δίκτυο από τον χώρο στάθμευσης του Θεάτρου Δόρας Στράτου μέχρι το Θησείο. Επισκευάσαμε το υφιστάμενο αρδευτικό δίκτυο και ολοκληρώνουμε τον Ιούλιο τον καθαρισμό του καναλιού ομβρίων στο τελευταίο τμήμα του. Αναμένουμε την τελική έγκριση από το ΥΠΠΟΑ για τη φύτευση 200 δέντρων και 200 θάμνων, σε πρώτη φάση, στις περιοχές απ’ όπου κόπηκαν ξερά δέντρα».
Το θαύμα του Πικιώνη
Από τη στιγμή που βαδίσαμε στα μονοπάτια του Πικιώνη, από τότε που εντοπίσαμε τα χειροποίητα σχέδια και τα λεπτά μοτίβα από μάρμαρο και κεραμικά, νιώσαμε πως είχαμε εισέλθει σε ένα δημιουργικό σύστημα η ενότητα του οποίου ήταν αδιάσπαστη. Αυτή είναι άλλωστε η γοητεία της ιδιοφυούς σύλληψης του αρχιτέκτονα που τη δεκαετία του ’50 διαμόρφωσε τον αρχαιολογικό χώρο γύρω από την Ακρόπολη, τον λόφο του Φιλοπάππου και τον μικρό ναό του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη, φτιάχνοντας δύο σπειροειδείς διαδρομές, με έμπνευση από τις αρχαίες γραμμικές συνθέσεις και με τεχνίτες που χρησιμοποίησαν καλέμι και βελόνες. Τα σχέδια, φτιαγμένα με κομμάτια μαρμάρων και κεραμικά από νεοκλασικά σπίτια της περιοχής, διέπονται από αρμονία. Ο Πικιώνης φύτεψε μάλιστα στον χώρο άγριες και ήμερες ελιές και διάφορα φυτά, όπως δάφνες και μυρσίνες, που οι αρχαίοι συνήθιζαν να έχουν στα ιερά τους. Από το 1996 το σύνολο του έργου έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο.
Όταν φτάνουμε στο διάσημο πλάτωμα, διά χειρός Πικιώνη, από το οποίο λέγεται ότι μπορεί κανείς να αντικρίσει την πιο όμορφη θέα της Ακρόπολης, οι τουρίστες σπεύδουν να την απαθανατίσουν. Μια πινακίδα είναι ίσως το μοναδικό πράγμα που τους ενημερώνει για την ιδιαιτερότητα και την κρυφή γοητεία των μαρμάρινων κατασκευών γύρω τους. Λίγο πιο πέρα, τους βλέπουμε να μπαίνουν με περιέργεια στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου. Ο μικρός ναός του 12ου αι. μ.Χ., που ανακατασκεύασε ο Πικιώνης και ο οποίος σήμερα μοιάζει με ένα λεπτοδουλεμένο μωσαϊκό, είναι γεμάτος βυζαντινά και λαϊκά στοιχεία. Ένας ξύλινος εξώστης εξωτερικά του ναού είναι κλειστός για τον κόσμο λόγω κινδύνου κατάρρευσης, κατόπιν σύστασης της Εφορείας Αρχαιοτήτων.
Ο Πικιώνης φύτεψε στον χώρο άγριες και ήμερες ελιές και διάφορα φυτά, όπως δάφνες και μυρσίνες, που οι αρχαίοι συνήθιζαν να έχουν στα ιερά τους.
Για πολλούς επισκέπτες ο ναός έχει δευτερεύουσα σημασία, τον προσπερνούν γρήγορα, ρίχνοντας μια βιαστική ματιά στην εικόνα-τοιχογραφία του Αγίου Δημητρίου στο εσωτερικό, για να κατευθυνθούν στη φημολογούμενη φυλακή του Σωκράτη. Εκεί, φωτογραφίζονται μπροστά στα σίδερα που καλύπτουν τις σπηλιές, συγκινημένοι για τη μοίρα του Έλληνα φιλοσόφου. «Ήθελα να δω το μέρος όπου τράβηξε όσα τράβηξε, εκεί όπου έζησε τις τελευταίες του στιγμές», μου λέει ενθουσιασμένος ένας Αμερικανός τουρίστας που επισκέπτεται το μέρος με την οικογένειά του.
«Ξαπλώνω και βλέπω τα αστέρια»
Οι επτά λαξευμένες από πέτρα θέσεις που συναντάμε στη συνέχεια της διαδρομής μάς προκαλούν αμέσως δέος. Η δομή του Επταθρόνου μαρτυρά πως μάλλον εξυπηρετούσε τον σκοπό δικαστηρίου ή βουλευτηρίου, ίσως και χώρου τελετουργιών. Συνδέεται με τη μητέρα των θεών (Κυβέλη – Ρέα), αφού στην περιοχή αυτή υπήρχε το ιερό της. Απέναντι βλέπουμε τον παλιό Δήμο της Μελίτης, όπου στην αρχαιότητα κατοικούσαν ο Θεμιστοκλής, ο Αλκιβιάδης, ο Μιλτιάδης και ο Επίκουρος. Αυτόν κοιτάζει και η Αγγελική, την οποία συναντάμε καθισμένη σε μία από τις θέσεις του λόφου. Κατοικεί δίπλα στο Πεδίον του Άρεως, όμως επιλέγει να περπατά μέχρι εδώ. «Από το σημείο που θα στρίψω από τη Διονυσίου Αρεοπαγίτου και θα μπω στον ναό του Λουμπαρδιάρη, νομίζω ότι έχω μπει σε έναν άλλο κόσμο. Εδώ δεν έχει φασαρία, δεν βρίσκεις σκουπίδια ή βρομιές. Στο σημείο αυτό, στο Επτάθρονο, έρχομαι αρκετά χρόνια, καμιά φορά ξαπλώνω και βλέπω τα αστέρια. Εδώ ηρεμώ», λέει.
Λίγο πιο πέρα, ανάμεσα στις πλαγιές των λόφων Μουσών και Πνύκας και εκατέρωθεν της χαράδρας που σχηματίζεται, υπήρχε ο αρχαίος Δήμος της Κοίλης. Όταν πλησιάζουμε τον διάσημο ομώνυμο δρόμο που οδηγούσε μέχρι το λιμάνι του Πειραιά, βλέπουμε να ξεχωρίζουν βαθιές αρματοτροχιές που χρησιμοποιούνταν για το εμπόριο. Λίγο πριν δύσει ο ήλιος, έχουμε πια φτάσει στην Πνύκα. Από μακριά ξεχωρίζει το θολωτό κτίριο που στεγάζει το Τηλεσκόπιο Δωρίδη, ένα από τα πρώτα του Αστεροσκοπείου Αθηνών. Εδώ λοιπόν, στο «ιερό» αυτό της δημοκρατίας, όπου στην αρχαιότητα συγκαλούνταν η Εκκλησία του Δήμου και το 430 π.Χ. ο Περικλής εκφώνησε τον «Επιτάφιο» για τους πρώτους νεκρούς του Πελοποννησιακού Πολέμου, το τελευταίο φως της ημέρας ζεσταίνει τις φιγούρες των ζευγαριών που ρεμβάζουν αγκαλιά, καθισμένα στους βράχους, με το βλέμμα χαμένο στο Λεκανοπέδιο. Μοιάζουν να μην επηρεάζονται από το πώς κυλούν τα πράγματα κάτω απ’ τα πόδια τους. Εάν κάτι δεν διακόψει τον ρομαντισμό τους, θα μείνουν ώσπου να βραδιάσει και τα αστέρια να εμφανιστούν πάνω απ’ τα κεφάλια τους.
Η φροντίδα των αρχαιοτήτων
«Στο πλαίσιο ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων και εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων είχαν γίνει εκτεταμένες εργασίες ανάδειξης των αρχαιοτήτων στους λόφους, έγιναν και στερεωτικές εργασίες, μπήκαν πινακίδες, έγιναν κάποιες διαδρομές», λέει η Έλενα Κουντούρη, προϊσταμένη της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και αναπληρώτρια προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αθηνών. «Από τότε επανερχόμαστε τώρα στο θέμα της προστασίας των αρχαιοτήτων με την προγραμματική σύμβαση [σ.σ. του 2022] μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού, του Δήμου Αθηναίων, της Περιφέρειας Αττικής και του φορέα του δήμου [σ.σ. Εθνικός Κήπος – Μητροπολιτικό Πράσινο]». Σημειώνει πως σε όλο αυτό το ενδιάμεσο διάστημα, ο χώρος καθαρίζεται, αποψιλώνεται και η βλάστηση εξυγιαίνεται σε πολλές περιπτώσεις, όποτε απαιτείται. Στο πλαίσιο της σύμβασης αυτής, όπως αναφέρει, έχουν προγραμματιστεί και ήδη υλοποιούνται μια σειρά από μελέτες τις οποίες πρόκειται να φέρει η Εφορεία Αρχαιοτήτων στο συμβούλιο το επόμενο διάστημα και που έχουν να κάνουν με την περαιτέρω ανάδειξη των μνημείων. «Αφορούν και το διατείχισμα, τη βελτίωση της αναγνωσιμότητας των αρχαιοτήτων, καινούργιες διαδρομές στον αρχαιολογικό χώρο αλλά και δράσεις-ενέργειες που έχουν να κάνουν με την προστασία του χώρου: πρόληψη και προστασία από πυρκαγιές. Είμαστε και στη διαδικασία ανάθεσης μελέτης για την επέκταση των πυροσβεστικών υποδομών του χώρου», λέει.
«Από το σημείο που θα στρίψω από τη Διονυσίου Αρεοπαγίτου και θα μπω στον ναό του Λουμπαρδιάρη, νομίζω ότι έχω μπει σε έναν άλλο κόσμο», λέει η Αγγελική, την οποία συναντήσαμε στη διαδρομή.
«Πρόσφατα κάναμε μια στατική μελέτη για τον Λουμπαρδιάρη, για να περάσει από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και από εκεί και πέρα θα δούμε τι εργασίες θα υλοποιήσουμε». Όσον αφορά τις αποψιλώσεις και την εξυγίανση της βλάστησης λέει πως ενέργειες «γίνονται και από εμάς και από τον Δήμο Αθηναίων. Ο δήμος έχει φέρει μια μελέτη για την περαιτέρω εξυγίανση της βλάστησης –γιατί αυτό είναι αρμοδιότητά του–, η οποία πρέπει να συμπληρωθεί με κάποιες λεπτομέρειες και από εκεί και πέρα μπορούν να προχωρήσουν σε εργασίες».
Χρειάζεται περίφραξη η Πνύκα;
Ένα από τα ζητήματα με τα οποία έχουν ασχοληθεί ιδιαίτερα τα μέλη της Κίνησης Πολιτών είναι αυτό της περίφραξης της Πνύκας. «Έχουν επιχειρήσει δύο φορές να κλείσουν την Πνύκα, όλο τον λόφο της Πνύκας, από τον Λουμπαρδιάρη έως το Αστεροσκοπείο», λέει ο κ. Παπασαράντης περιγράφοντας πώς μαζί με άλλους πολίτες έφτασαν μέχρι το ΣτΕ για να διαφυλάξουν την ελεύθερη 24ωρη πρόσβαση στον λόφο. Υποστηρίζει τον διπλό χαρακτήρα που έχει ο λόφος: ως χώρος περιπάτου και αναψυχής και αστικό υποσύστημα και ταυτόχρονα ως αρχαιολογικός χώρος και ιστορικός τόπος.
Η Έλενα Κουντούρη της Εφορείας Αρχαιοτήτων παρατηρεί την ανησυχία όσον αφορά την περίφραξη του αρχαιολογικού χώρου Πνύκας. «Υπάρχει πρόθεση του υπουργείου για περίφραξη της Πνύκας. Είναι ένας εξαιρετικά σημαντικός αρχαιολογικός χώρος, δεν ξέρω αν θα υπάρχει εισιτήριο ή όχι, αλλά πρέπει να προστατεύεται με περίφραξη. Δεν μιλώ για όλη την έκταση. Μιλώ για την Πνύκα. Είναι γνωστή έως τα πέρατα του κόσμου για τη σημασία της στην αρχαιότητα και πρέπει να περιφραχθεί».
