«Η Κηφισιά είναι ένα προάστιο μοναδικό και συγχρόνως “μουσείο” των πιο επιδεικτικών και εκκεντρικών δειγμάτων αρχιτεκτονικής, που δεν έχει το ταίρι του στην Ευρώπη», έγραφε ο τεχνοκριτικός Όσμπερτ Λάνκαστερ, ο οποίος είχε βρεθεί στην Αθήνα αμέσως μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ως ακόλουθος Τύπου στη βρετανική πρεσβεία. Επαύλεις σε ύφος pittoresque, με βυζαντινές επιρροές, με δάνεια από το γαλλικό μπαρόκ, νεοκλασικά, αναγεννησιακά, νεογοτθικού ρυθμού, δημιουργούν ένα μοναδικό μωσαϊκό που αφηγείται την αστική ιστορία της Κηφισιάς. Τα κτίσματα αυτά, τα περισσότερα θερινές κατοικίες της αθηναϊκής αστικής τάξης των τελών του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, λειτουργούν ως τεκμήριο μιας εποχής που αναζητούσε την ταυτότητά της ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση.
Ξεκινάω την περιήγησή μου με τον δήμαρχο Κηφισιάς, Βασίλη Ξυπολυτά, σε κάποια από τα πιο εμβληματικά κτίσματα της πόλης. Μου δίνει ραντεβού στο νούμερο 10 της οδού Δαγκλή, εκεί όπου γράφτηκε μία από τις πιο ένδοξες σελίδες της νεότερης ιστορίας μας. Όσο τον περιμένω, παρατηρώ τον περιποιημένο κήπο της οικίας Μεταξά από τον δρόμο. Σπρώχνουμε τη βαριά σιδερένια πόρτα και στις σκάλες μάς υποδέχεται η εγγονή του, Ιωάννα Φωκά-Μεταξά. «Ο Γκράτσι μπήκε από την πλαϊνή πόρτα», μας εξηγεί και μας δείχνει με το δάχτυλο μια πιο μικρή καγκελόπορτα.
«Alors, c’est la guerre»
Ο Ιωάννης Μεταξάς αγόρασε αυτό το σπίτι με δάνειο την άνοιξη του 1940 από την κόρη του εκδότη Δημήτρη Δημητράκου, μας λέει. Περνάμε στο εσωτερικό της εντυπωσιακής κατοικίας. Στα δεξιά βρίσκεται ένα μικρό σαλόνι, είναι ο χώρος στον οποίο ο Έλληνας πρωθυπουργός δέχτηκε τον Ιταλό πρέσβη Εμανουέλε Γκράτσι τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου του 1940. Ο Ιταλός διπλωμάτης είχε μεταβεί στην Κηφισιά για να επιδώσει ένα τελεσίγραφο στον Μεταξά σχετικά με τις απαιτήσεις της ιταλικής πλευράς. Η διάταξη των επίπλων έχει αλλάξει, όμως οι γκραβούρες, η φθαρμένη από τον χρόνο πολυθρόνα στην οποία κάθισε ο Γκράτσι και κάποιοι από τους πίνακες παραμένουν σιωπηλοί μάρτυρες της ιστορικής στιγμής κατά την οποία ο Μεταξάς απάντησε το περίφημο «Alors, c’est la guerre».
Οι γκραβούρες, η φθαρμένη από τον χρόνο πολυθρόνα στην οποία κάθισε ο Γκράτσι και κάποιοι από τους πίνακες παραμένουν σιωπηλοί μάρτυρες της ιστορικής στιγμής.
Η Ιωάννα Φωκά γεννήθηκε και μεγάλωσε σε αυτό το σπίτι με τη μητέρα της Νανά και τη γιαγιά της Λέλα, τη σύζυγο του Έλληνα πολιτικού, και από το 1980 κατοικεί σε αυτό μόνιμα. «Η πιο έντονη μνήμη των πρώτων χρόνων της ζωής μου ήταν ο πόλεμος, που τον έζησα εδώ με τη γιαγιά μου, ο πρώτος βομβαρδισμός του 1942-43 που μας οδήγησε στο υπόγειο του σπιτιού, διαμορφωμένο ως καταφύγιο. Θυμάμαι την πρώτη φορά που μπήκα στα γραφεία του παππού μου, στα ημιυπόγεια με τις βιβλιοθήκες μέχρι το ταβάνι. Ανακαλώ στη μνήμη μου την απόλυτη τάξη και τη γαλήνη που απέπνεε ο χώρος», αναφέρει.
Στο χολ διακρίνω πάνω σε ένα βαρύ τραπέζι και κάποια λιγοστά τεκμήρια (επιστολές, χειρόγραφες σημειώσεις, βιβλία), όμως η κυρία Φωκά μού εξηγεί ότι το επίσημο αρχείο του Ιωάννη Μεταξά έχει κατατεθεί στα Γενικά Αρχεία του Κράτους από την κόρη του Λουκία, αφού ολοκληρώθηκε η έκδοση του ημερολογίου του, που το επιμελήθηκε η ίδια. Ρωτώ και για τη βιβλιοθήκη και μαθαίνω ότι με επιθυμία δική του το σύνολο των βιβλίων του δωρίστηκε στη Βουλή των Ελλήνων. Σήμερα βρίσκεται στην οδό Λένορμαν, στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, «αλλά κατά παράβαση των όρων της δωρεάς, στην οποία υπήρχε παράκληση να τοποθετηθεί σε ειδικό χώρο, κάτι που δεν έχει γίνει σεβαστό. Ομοίως, τα προσωπικά του αντικείμενα και τα δώρα τα οποία έλαβε ως κυβερνήτης έχουν καταχωνιαστεί στο κεντρικό κτίριο της Βουλής και μηδέποτε εκτεθεί», επισημαίνει. Πριν μας αποχαιρετήσει, μας οδηγεί σε έναν στενό διάδρομο που ενώνει τον χώρο υποδοχής με την κουζίνα και μας δείχνει ένα μαύρο τηλέφωνο στον τοίχο. «Λειτουργεί ακόμα και είναι από την εποχή του παππού μου. Απο εδώ ειδοποίησε το μοιραίο βράδυ τον Θεολόγο Νικολούδη, υπουργό Τύπου, για να ενημερώσει τις εφημερίδες για τις εξελίξεις», τονίζει.
Tο σπίτι του «Μάγκα»
Επόμενη στάση, η οικία της Πηνελόπης Δέλτα. Στη συμβολή των οδών Στέφανου Δέλτα και Εμμανουήλ Μπενάκη δεσπόζει ένα από τα πιο ωραία αρχιτεκτονήματα εκλεκτικιστικού ύφους των αρχών του 20ού αιώνα. Ο δήμαρχος επιμένει να πάμε, ενώ γνωρίζουμε πως δεν είναι δυνατόν να εισέλθουμε στο εσωτερικό του, καθώς το σπίτι είναι κλειστό για τεχνικούς λόγους. Από το 1994 έως το 2024 εδώ στεγάζονταν τα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη, όμως από τον Ιανουάριο του 2025 τα Αρχεία μεταφέρθηκαν στην Πειραιώς 138.
Η ιστορία του σπιτιού είναι μεγάλη, μου εξηγεί ο κύριος Ξυπολυτάς. «Από εδώ έφυγε ο Ελευθέριος Βενιζέλος την 6η Ιουνίου του 1933 όταν έγινε η δολοφονική απόπειρα εναντίον του, ενώ σε αυτούς τους χώρους γράφτηκαν τα πιο γνωστά μυθιστορήματα της Πηνελόπης Δέλτα –Ο Μάγκας, Τα μυστικά του βάλτου, Ο Τρελαντώνης, Στον καιρό του Βουλγαροκτόνου–, τα ημερολόγιά της αλλά και οι απόψεις της πάνω σε ζητήματα παιδείας». Το σπίτι αγοράζεται από τον Εμμανουήλ Μπενάκη το 1912 και εκείνος το μεταβιβάζει στην κόρη του δύο χρόνια αργότερα. Η Πηνελόπη Δέλτα μετακομίζει στη συγκεκριμένη οικία το 1916 μαζί με τον σύζυγο και τα παιδιά της και ζει εκεί για 25 χρόνια, μέχρι την αυτοκτονία της στις 2 Μαΐου 1941, όταν τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής μπαίνουν στην Αθήνα. Σχεδόν αμέσως μετά την αγορά της κατοικίας προστίθεται ένας όροφος, ο χαρακτηριστικός πύργος, και στη νοτιοδυτική πλευρά ένα πρόκτισμα, προκειμένου να επεκταθεί ο χώρος εργασίας της συγγραφέως.
Τα μαρμάρινα λιοντάρια
Φτάνουμε στη Βίλα Καζούλη, ίσως το μοναδικό δείγμα παλλαντιανής αρχιτεκτονικής στην Κηφισιά. Το κτίριο λειτούργησε αρχικά ως παραθεριστική κατοικία. Ο Αιγυπτιώτης έμπορος Νικόλαος Καζούλης αγοράζει στα τέλη του 19ου αιώνα μια έκταση περίπου 48 στρεμμάτων στη νοτιοανατολική είσοδο της Κηφισιάς και χτίζει εκεί μια έπαυλη που συνενώνει νεοκλασικά και αναγεννησιακά στοιχεία. Το κτίριο, με τις δύο εντυπωσιακές μαρμάρινες σκάλες, τα μαρμάρινα λιοντάρια του Δημήτρη Φιλιππότη και τις έξι τοσκανικού ρυθμού κολόνες της εισόδου, διαθέτει συνολικά 25 δωμάτια. Το 1915 η κόρη του επιχειρηματία, Ιωάννα Καζούλη, καλεί τον αρχιτέκτονα Παναγιώτη Αριστόφρονα να διακοσμήσει τον χώρο. Ο Αριστόφρονας κατασκευάζει τοξωτό πρόπυλο, ξανασχεδιάζει τον τρούλο σε κωνοειδή μορφή και τον επιστρέφει με τον χαρακτηριστικό λωτό, ολοκληρώνοντας τον αναγεννησιακό χαρακτήρα του κτιρίου.
Οι διαφορετικές χρήσεις του κτίσματος είναι μέρος της πολύπαθης ιστορίας του. Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, η έπαυλη επιτάσσεται από τους κατακτητές, μετατρέπεται σε φρουραρχείο, σε νοσοκομείο αξιωματικών αλλά και σε τόπο βασανιστηρίων. Με τη λήξη του πολέμου, οι Ναζί απογυμνώνουν τη βίλα από έπιπλα, βιβλία και διακοσμητικά. Το 1949 το κτίριο περνάει στο Δημόσιο, εδώ στεγάζεται το πρώτο ΚΑΤ έως το 1952, ενώ το 1953-55 χρησιμοποιείται για την περίθαλψη σεισμοπαθών από τα Ιόνια νησιά. Το 1970, στα υπόγειά του γυρίζονται οι σκηνές με τα βασανιστήρια από την ταινία Υπολοχαγός Νατάσσα και το 1976 το Υπουργείο Πολιτισμού κηρύσσει το κτίριο διατηρητέο. Το 1998, τα δύο λιοντάρια του Φιλιππότη, παρατημένα σε μια αποθήκη του ΙΚΑ, επιστρέφουν στη θέση τους. Σήμερα στον χώρο είναι εγκατεστημένες οι υπηρεσίες του Πράσινου Ταμείου.
Δεν μπορέσαμε ούτε εδώ να μπούμε στο εσωτερικό και έτσι ο δήμαρχος, διακρίνοντας την απογοήτευσή μου, με οδηγεί στο διατηρητέο κάποιων φίλων του. Το σπίτι σφύζει από ζωή, ανεβοκατεβαίνουν τις σκάλες παιδιά και εγγόνια, ενώ την κίνηση επιθεωρεί ένας ελληνικός ποιμενικός. Πετυχαίνουμε τη Μαρία στον κήπο, μας κερνάει φράουλες, μας δείχνει με καμάρι τις τριανταφυλλιές της, τα δέντρα της και μας εξηγεί πως η Κηφισιά παλιά είχε όλο κερασιές και προύνους. Περνάμε στο εσωτερικό, θαυμάζω τα κεραμικά πλακάκια της εισόδου, τις παλιές πόρτες και σηκώνω σιγά σιγά το βλέμμα στο ταβάνι με τα υπέροχα γύψινα και τις ροζέτες με την περίτεχνη διακόσμηση. «Μέχρι το κουρτινόξυλο το ύψος είναι 4,30 μ., αν χρειαστεί να αλλάξω λάμπα στο ταβάνι, πρέπει να βάλω σκαλωσιά», απαντά η Μαρία, διαβάζοντας το έκπληκτο βλέμμα μου. Το σπίτι χτίστηκε ως εξοχική κατοικία το 1915, όμως στη διάρκεια του πολέμου το υπόγειό του χρησίμευσε ως το καταφύγιο της γειτονιάς. Το πλάτος της τοιχοποιίας είναι 80 πόντοι, ενώ αυτό που το κάνει να ξεχωρίζει μεταξύ άλλων είναι τα γαλλικού τύπου κεραμίδια στη στέγη.
«Δεν είναι εύκολο να ζει κανείς σε τέτοια σπίτια, δεν μπορείς να κάνεις δραστικές αλλαγές, γιατί κινδυνεύει η στατικότητα του σπιτιού, δεν υπάρχουν μάστορες αλλά ούτε και υλικά για να κάνεις συντήρηση και να διατηρήσεις το ύφος και την ατμόσφαιρα του κτίσματος», τονίζει η Μαρία.
«Την ευτυχίαν που αφήνω»
Τελευταίος σταθμός, η οικία Παύλου Μελά. Φτάνουμε στον αριθμό 50 της οδού Τατοΐου. Η οικία, χαρακτηριστικό δείγμα εξοχικής κατοικίας των αθηναϊκών προαστίων των τελών του 19ου αιώνα, σχεδιάστηκε από τον Παύλο Μελά και χτίστηκε το 1894, χρονιά που γεννήθηκε το πρώτο του παιδί, ο Μίκης. Δίπλα στην καγκελόπορτα του προαύλιου χώρου υπάρχει επιγραφή που ενημερώνει τους επισκέπτες πως από εδώ έφυγε ο Έλληνας στρατιωτικός το 1904 για τη Μακεδονία. «Αισθάνομαι πολύ, ο δυστυχής, την ευτυχίαν που αφήνω», έγραφε ο ίδιος στη σύζυγό του, Ναταλία Δραγούμη. Στη συνέχεια το σπίτι κατοικήθηκε από την κόρη του ζεύγους, Ζωή Μελά-Ιωαννίδη, και την εγγονή τους, τη γνωστή γλύπτρια Ναταλία Μελά.
H οικία Μελά, χαρακτηριστικό δείγμα εξοχικής κατοικίας των αθηναϊκών προαστίων των τελών του 19ου αιώνα, σχεδιάστηκε από τον Παύλο Μελά και χτίστηκε το 1894.
Το 2009 το κτίριο κηρύχθηκε «διατηρητέο νεότερο μνημείο» και το 2012 πραγματοποιήθηκαν εργασίες στερέωσης, διασώζοντας έτσι τον εσωτερικό ξύλινο διάκοσμο από κατάρρευση. Το 2020, η κυρία Μελά το δώρισε στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας λέγοντας ότι «η οικία είναι εθνικό μνημείο, και τα εθνικά μνημεία φυλάσσονται από τις Ένοπλες Δυνάμεις». Σήμερα λειτουργεί ως μουσείο, ωστόσο στην ιστοσελίδα του προτείνεται να καλέσει κάποιος προτού το επισκεφθεί. Στη δική μας περίπτωση δεν ήταν κανείς ενήμερος, ο ένστολος που μας άνοιξε την πόρτα ήταν διστακτικός, μας κοίταζε έκπληκτος και μας ακολουθούσε σε κάθε βήμα στο εσωτερικό της οικίας. Δεν υπήρχε κανείς να μας ξεναγήσει ούτε να εξηγήσει τι βλέπουμε. Αυτό σίγουρα δεν παραπέμπει σε ατμόσφαιρα μουσείου και έτσι βγαίνοντας ρώτησα τον δήμαρχο αν υπάρχουν σκέψεις ώστε να οργανωθούν ανοιχτές ημέρες πολιτιστικής περιήγησης, ώστε να μη λειτουργούν τα κτίσματα ως απολιθώματα ενός μακρινού παρελθόντος, αλλά ως ζωντανά κύτταρα πολιτισμού.
«Οι ξεναγήσεις αποτελούν ένα από τα πολλά εργαλεία για να αποκτήσουν οι δημότες αίσθηση ιστορικής συνείδησης – για το τι συνιστά δηλαδή η Κηφισιά με όρους ιστορικούς, αρχιτεκτονικούς, περιβαλλοντικούς, όχι μόνο για τη μητροπολιτική Αθήνα, αλλά και για τη χώρα», μου λέει ο κ. Ξυπολυτάς. «Φυσικά οι ενέργειες αυτές δεν πρέπει να γίνονται αποσπασματικά και σίγουρα απαιτούν και τη συμμετοχή των ιδιοκτητών –γιατί μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για ιδιωτικές κατοικίες στις οποίες ζουν άνθρωποι όπως εσείς και εγώ–, αλλά αυτό είναι, αν μου επιτρέπετε, και η ιδιαιτερότητα της Κηφισιάς: ότι το παρελθόν της δεν είναι κάτι το μουσειακό, αλλά ένας ζωντανός οργανισμός που ορίζει την ταυτότητά της μέσα σε ένα σύγχρονο μητροπολιτικό αστικό τοπίο. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίο πρωτοστατήσαμε στο ζήτημα του ΝΟΚ, ο οποίος παρανόμως καταπάτησε την προστασία της Κηφισιάς που ορίζουν τα Προεδρικά Διατάγματα, όπως επίσης και το Προεδρικό Διάταγμα προστασίας των παραδοσιακών οικισμών της Κηφισιάς. Για εμάς δεν ήταν μια άσκηση δικαστικού ακτιβισμού, αλλά ένα ζήτημα ταυτότητας, ουσίας και ύπαρξης».
