Ο τεχνίτης βυθίζει την πυρωμένη ασημένια πλάκα μέσα στο γυάλινο βαζάκι με νερό που έχει πάντα τοποθετημένο στον πάγκο εργασίας του. Ο ήχος από την απότομη πτώση θερμοκρασίας σηματοδοτεί τη μετάβαση από την ημίρρευστη στη στερεή μορφή του μετάλλου και από εκεί στο επόμενο στάδιο της δημιουργίας. Αυτή είναι μία από τις πλέον χαρακτηριστικές στιγμές στη διαδικασία κατασκευής κοσμημάτων· μια σκηνή που βιώνουν ξανά και ξανά οι σπουδαστές στο εργαστήριο της σχολής χειροποίητου κοσμήματος της Στεμνίτσας.
Εκεί, δηλαδή, όπου μαθαίνουν όλες τις βασικές τεχνικές της αργυροχρυσοχοΐας μέσα από ένα διετές πρόγραμμα σπουδών, απολαμβάνοντας παράλληλα τη θέα των δενδρόφυτων πλαγιών του Μαινάλου. Η εν λόγω δημόσια σχολή δεν βρίσκεται τυχαία στην Αρκαδία· η παράδοση ξεκίνησε ήδη από τον 17o αιώνα, όπως εξηγεί η διευθύντριά της, Φρόσω Ζέρβα.
Τον 19o αιώνα, ο πληθυσμός της Στεμνίτσας άγγιζε τους τρεις χιλιάδες κατοίκους και, λόγω των περιορισμένων δυνατοτήτων για ενασχόληση με τη γεωργία, κάποιοι από αυτούς στράφηκαν στην επεξεργασία των μετάλλων. Οι αργυροχρυσοχόοι της ταξίδευαν σε όλη την Ελλάδα πουλώντας την πραμάτεια τους, και έτσι δημιουργήθηκε η σχέση που συνδέει τον τόπο με τη συγκεκριμένη τέχνη μέχρι και τις μέρες μας. Σήμερα, η δομή φέρει επίσημα τον τίτλο της σχολής ανώτερης επαγγελματικής κατάρτισης και διαθέτει δύο τμήματα: αυτό των τεχνικών χειροποίητου κοσμήματος και σχεδιασμού κοσμήματος και εκείνο των συνοδών βουνού. Και τα δύο είναι στενά συνδεδεμένα με τον τόπο αλλά και τη φιλόξενη κοινότητα των ανθρώπων της Στεμνίτσας.
Σπουδάζοντας το μέταλλο
Το τριώροφο πέτρινο κτιρίο που φιλοξενεί τη σχολή βρίσκεται στην είσοδο του χωριού και επιβάλλεται με το μέγεθός του. Μπαίνοντας στο εσωτερικό, ο αέρας «κουβαλά» τη μυρωδιά των μετάλλων. Παρατηρώ τη Φρόσω, νεαρή σπουδάστρια από τη Σπάρτη, καθώς γυρνά τον μοχλό στην άκρη ενός μηχανήματος, μήκους περίπου τριών μέτρων, ώστε να τεντώσει το λεπτό σύρμα που είναι στερεωμένο στις δύο του άκρες. Το σύρμα είναι από ασήμι και, επαναλαμβάνοντας αυτή τη διαδικασία αρκετές φορές, η διατομή του θα μικρύνει, μέχρι που θα φτάσει στο επιθυμητό πάχος, αυτό μιας αλυσίδας λαιμού.
Τον 19o αιώνα, ο πληθυσμός της Στεμνίτσας άγγιζε τους 3.000 κατοίκους και, λόγω των περιορισμένων δυνατοτήτων για ενασχόληση με τη γεωργία, κάποιοι από αυτούς στράφηκαν στην επεξεργασία των μετάλλων.
Οι ξύλινοι πάγκοι εργασίας των συμμαθητών της θυμίζουν υπερμεγέθη θρανία σχολείου περασμένης δεκαετίας. Σε αυτούς συναντάμε σπουδαστές όλων των ηλικιών από πολλές διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας. Κάποιοι επέλεξαν εξαρχής να ασχοληθούν με το χειροποίητο κόσμημα και άλλοι επιζητούν μια αλλαγή καριέρας. Ανάμεσά τους και ο Γιάννης, ο οποίος, αν και εργάζεται ως οικοδόμος, έχει ιδιαίτερη αγάπη για το κόσμημα και επιθυμεί να ασχοληθεί επαγγελματικά με αυτό. Στον πάγκο του χτυπά με ένα μικρό σφυράκι ένα κυκλικό πλαίσιο από ασήμι ώστε να «αγκαλιάσει» μια οβάλ πέτρα από ροζ χαλαζία και να σχηματίσει ένα κρεμαστό κολιέ. Όταν χρειάζεται, έχει την καθοδήγηση της καθηγήτριάς του, Αμαλίας Πραμαντιώτη, η οποία μοιράζεται γενναιόδωρα τις γνώσεις της για την κάθε επιμέρους τεχνική. Εκτός από τη διδασκαλία στη σχολή, η Αμαλία διατηρεί και το δικό της κατάστημα χειροποίητου κοσμήματος στη Στεμνίτσα. Το ίδιο ισχύει και για άλλους αποφοίτους και επαγγελματίες που έχουν στο παρελθόν διδάξει στη σχολή, γεγονός που δημιουργεί ένα διευρυμένο περιβάλλον, όπου οι σπουδαστές μπορούν να κάνουν την πρακτική τους, αλλά και να παρακολουθήσουν από κοντά κάποιες πιο εξειδικευμένες τεχνικές. Ξακουστό είναι το αργυροχρυσοχοείο του Θανάση Ασημακόπουλου, ο οποίος εξειδικεύεται μεταξύ άλλων και στην κατασκευή ομοιωμάτων αρχαίων νομισμάτων. Επισκέπτομαι το κατάστημά του, που βρίσκεται στον κεντρικό δρόμο του χωριού, και εντυπωσιάζομαι με τον βαθμό λεπτομέρειας που έχουν κάποια λεπτεπίλεπτα ασημένια νομίσματα, όπως αυτό που φέρει τη μορφή της Αθηνάς.
Επιστρέφοντας στη σχολή, η Σοφία Σαρακινιώτη, η οποία και ανήκει στο διοικητικό της προσωπικό, με ξεναγεί στο εκθετήριο, όπου φιλοξενούνται έργα αποφοίτων. Στις προθήκες βλέπουμε τόσο κλασικά όσο και μοντέρνα κοσμήματα, που έχουν το καθένα ιδιαίτερο χαρακτήρα. Με ξαφνιάζει το κόκαλο σουπιάς που εντοπίζω σε μια ακριανή προθήκη, αλλά η Σοφία εξηγεί ότι πρόκειται για το αντικείμενο που χρησιμοποιούνταν από την αρχαιότητα σαν καλούπι για την κατασκευή αντικειμένων από ασήμι. Το εύπλαστο και ελαστικό εσωτερικό του είναι ιδανικό για τη χύτευση μετάλλων και αυτή η πρακτική διδάσκεται ακόμα και σήμερα στη σχολή.
Σκόνη από καθαρό ασήμι
Στο απογευματινό εργαστήριο, καθώς ο ήλιος βάφει ροζ τον ουρανό επάνω από τα καταπράσινα βουνά, παρατηρώ τη Βιβή, σπουδάστρια με καταγωγή από την Κόνιτσα, να αδειάζει μικροσκοπικές μπαλίτσες από ακατέργαστο καθαρό ασήμι σε ένα πυρίμαχο σκεύος. Καθώς το σημαδεύει με το φλόγιστρο, το μέταλλο αλλάζει χρώμα και λιώνει, μέχρι που στην επιφάνειά του σχηματίζεται ένας κύκλος που θυμίζει κρόκο αυγού. Όταν αποκτήσει την επιθυμητή ρευστότητα, η Βιβή το μεταφέρει σε ένα καλούπι ώστε να πάρει τη μορφή πλάκας. Στον πάγκο εργασίας της έχει καρφιτσωμένο το σχέδιο από το κόσμημα που θέλει να φτιάξει, ενώ ο μακροπρόθεσμος στόχος της είναι να εργαστεί ως αργυροχρυσοχόος στο Ηράκλειο της Κρήτης.
Λίγο παραπέρα, ο Λευτέρης ακουμπά ένα ασημένιο δαχτυλίδι στην προεξοχή του πάγκου του και το λιμάρει με προσοχή. Μου εξηγεί ότι η πολυφαγωμένη αυτή ξύλινη «γλώσσα» στην οποία γίνονται οι περισσότερες μικροεργασίες λέγεται λιμαδόρος, ενώ, αν τη γυρίσεις ανάποδα, γίνεται σεγαδόρος για την κοπή μετάλλων. Ανοίγοντας διαδοχικά τα τρία συρτάρια του πάγκου του, μου δείχνει σέγες, λίμες και ταναλάκια μαζί με πολλά ακόμα εργαλεία αλλά και σχέδια για κοσμήματα που έχει ήδη φτιάξει. Στον πάγκο του υπάρχει και ένα μικροσκοπικό μπρούντζινο αντικείμενο, που μοιάζει με φαράσι. Σε αυτό μαζεύει όλα τα ρετάλια που προκύπτουν από την επεξεργασία του ασημιού και τα λιμάγια, τη μεταλλική δηλαδή σκόνη που προκύπτει καθώς κόβει με τη σέγα. Ακόμα και το παραμικρό ίχνος ασημιού ανακυκλώνεται και δουλεύεται από την αρχή, ώστε να μην υπάρχει φύρα.
Στην εποχή των 3D printers
Στο εργαστήριο υπάρχουν και αρκετοί κενοί πάγκοι εργασίας. Όπως εξηγεί η Φρόσω, οι εγγραφές στη σχολή είναι περιορισμένες τα τελευταία δύο χρόνια, με το σύνολο των πρωτοετών και δευτεροετών σπουδαστών να μην ξεπερνά τους δεκατέσσερις. Αντίστοιχη τάση σημειώνεται σε όλη την Ελλάδα, με αποτέλεσμα να έχουν κλείσει οι περισσότερες δημόσιες σχολές τεχνικών κοσμημάτων, με μοναδικές εξαιρέσεις αυτές της Στεμνίτσας και της Αθήνας. Αποθαρρυντικά λειτουργεί τόσο το γεγονός ότι ο κλάδος δεν έχει κατοχυρώσει τα επαγγελματικά του δικαιώματα όσο και το ότι εισάγονται νέες τεχνολογίες που αυτοματοποιούν τις διαδικασίες. Όπως εξηγεί ο Στέλιος Παναγόπουλος, καθηγητής της σχολής, οι 3D printers που μπαίνουν πλέον και στον χώρο του κοσμήματος αλλάζουν δραστικά τα δεδομένα για πολλούς επαγγελματίες. Ο ίδιος βέβαια επιμένει στην ιδιαίτερη αξία των αντικειμένων που φτιάχνονται στο χέρι, καθώς και στην τεχνογνωσία που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά εδώ και πολλές δεκαετίες – αν όχι αιώνες.
Οι εγγραφές στη σχολή είναι περιορισμένες τα τελευταία δύο χρόνια, με το σύνολο των πρωτοετών και δευτεροετών σπουδαστών να μην ξεπερνά τους 14. Αντίστοιχη τάση σημειώνεται σε όλη την Ελλάδα.
Ο Στέλιος είναι υπεύθυνος και για τη λειτουργία του βοηθητικού εργαστηρίου που λειτουργεί με χορηγία του Ιδρύματος Μποδοσάκη και της Eurolife FFH. Ο εν λόγω χώρος είναι ανοικτός σε κάθε ενδιαφερόμενο από τη Στεμνίτσα –αλλά και την υπόλοιπη Ελλάδα– που επιθυμεί να τον επισκεφτεί και να τον χρησιμοποιήσει. Με τη δική του βοήθεια αλλά και των πρόθυμων σπουδαστών της σχολής, μπορεί κανείς να ανακαλύψει μερικές από τις βασικές τεχνικές της χειροποίητης αργυροχρυσοχοΐας. Γιατί να το κάνει αυτό; Για να έρθει κοντά σε μια παράδοση που κουβαλά πολλούς αιώνες ιστορίας και τόνους μεράκι από τους ανθρώπους που τη συνεχίζουν, αλλά και για να βιώσει κάτι απρόσμενο: το πώς ένα υλικό μπορεί να είναι ταυτόχρονα σκληρό και λεπτεπίλεπτο. Πολύτιμο από κάθε άποψη.
