Εμείς κι ο κόσμος
«Το μεγάλο μέγεθος, είτε μιλάμε για οπληφόρα κοπάδια ζώων της Αφρικής είτε για τη σύγχρονη βιομηχανική παραγωγή και τις εταιρείες ηλεκτρονικών μέσων ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, προσφέρει πολλαπλά ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα: τόσο τα γκνου του Σερενγκέτι όσο και η Google τα πηγαίνουν πολύ καλά», διαβάζουμε στο Μεγάλο και μικρό: Ο τρόπος που βλέπουμε τον κόσμο (εκδ. Διόπτρα) του Βάτσλαβ Σμιλ. Με την οξυδέρκεια που τον χαρακτηρίζει, και την οποία έχει εκθειάσει μέχρι και ο Μπιλ Γκέιτς, ο διάσημος Τσεχοκαναδός καθηγητής αναδεικνύει τους τρόπους με τους οποίους η εν λόγω έννοια επηρεάζει κάθε πτυχή της ζωή μας: από τα σκαλοπάτια μέχρι τις μετοχές του Dow Jones και από την υγεία μέχρι τον πλούτο. Ναι, το μέγεθος μετράει – όσο κλισέ και αν ακούγεται αυτό. Και αφού ξεκαθαρίσαμε αυτή τη βασική έννοια, ας βουτήξουμε σε έναν ωκεανό από πληροφορίες για ψαγμένα μυαλά με το Ήξερες ότι… (εκδ. Κλειδάριθμος), όπου ο Τζόρνταν Μουρ παραθέτει με τρόπο διασκεδαστικό και ενημερωτικό επιστημονικά φαινόμενα, τρελές ιστορικές λεπτομέρειες και απίθανα fun facts από τον κόσμο των ανθρώπων και των ζώων, για όλους εκείνους τους αναγνώστες που λατρεύουν να συλλέγουν διαρκώς (χρήσιμες ή και άχρηστες) γνώσεις. Κλείνοντας, σε λιγότερο αισιόδοξο τόνο, ο καθηγητής βιολογικών επιστημών Γιάννης Μανέτας επιχειρεί στο βιβλίο Τα δαρβινικά δεινά (εκδ. Διόπτρα) μια εις βάθος ανάλυση της επιρροής του δαρβινισμού στη σύγχρονη θεωρία. Πώς εξελίχθηκε, πώς χρησιμοποιήθηκε ως άλλοθι για κοινωνικές ανισότητες, πώς έφτασε να γίνει –μέσα από τη διαστρέβλωσή του– ένα τρομερό όπλο στα χέρια των ναζί. —Γιώργος Ρομπόλας
Μαθηματικά και φυσική
Ο καθηγητής Στέφανος Τραχανάς αφηγείται στο Ο βομβιστής και ο στρατηγός (ΠΕΚ) την ιστορία της κβαντικής επανάστασης από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα. Για το πώς, δηλαδή, μια επιστημονική επανάσταση απαιτεί «βόμβες» στα θεμέλια του παλιού καθεστώτος και έναν «Στρατηγό» για να συντονίσει τους «βομβιστές», αναδεικνύοντας και τις προκλήσεις που συνοδεύουν τις μεγάλες επιστημονικές αλλαγές. Σε πιο λογοτεχνικό τόνο, ο Τεύκρος Μιχαηλίδης με το Πίσω από το πέπλο (ΠΕΚ) εστιάζει στα πρόσωπα –ευφυή, εύθραυστα, ενίοτε τραγικά– πίσω από τις θεωρίες, για να μας αποκαλύψει το ανθρώπινο πρόσωπο των μαθηματικών: όχι, δεν πρόκειται για ένα ψυχρό σύστημα εξισώσεων, αλλά για ένα σύνολο από αινίγματα, ιστορικά ρήγματα και περιπέτειες. Κλείνοντας, με λίγη μυθοπλασία που ταιριάζει όμως γάντι σε αυτό το κομμάτι του αφιερώματος, στο Χαμένοι στο μουσείο μαθηματικών (εκδ. Τραυλός) δεν ακούγονται ψίθυροι θαυμασμού, αλλά κραυγές τρόμου. Ο Κόλιν Άνταμς στήνει μια χορταστική σπαζοκεφαλιά με ρυθμό θρίλερ και καρδιά μπεστ σέλερ, όπου θεωρήματα ξεπηδούν από τις προθήκες και συναρτήσεις σε δαγκώνουν με τα δόντια τους, για να μας οδηγήσει σε μια εντυπωσιακή παραδοχή: πως το να μισείς τα μαθηματικά δεν σημαίνει ότι μπορείς να ξεφύγεις απ’ αυτά. —Γ.Ρ.
Προβλέποντας το μέλλον
Οι περισσότεροι απ’ όσους μιλούν για το μέλλον επαγγελματικά, τείνουν να εστιάζουν στις μεγάλες τεχνολογικές αλλαγές που θα έρθουν τις επόμενες δεκαετίες. Κυρίως όμως το μέλλον του ανθρώπινου είδους θα καθοριστεί απ’ τη βιολογία. Υπάρχουν θεμελιώδεις κι αξεπέραστοι νόμοι της ζωής, που αν δεν τους προσέξουμε, απλώς θα επιταχύνουν τον αναπόφευκτο αφανισμό μας. Αυτό επισημαίνεται στο εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του Ρομπ Νταν, Μια φυσική ιστορία του μέλλοντος (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), υπενθυμίζοντας μ’ έναν πρωτότυπο, επιστημονικά τεκμηριωμένο και βαθύ τρόπο το πιο πιεστικό πρόβλημα του καιρού μας: την κλιματική αλλαγή. Στο τέλος μάλιστα, τολμά να εικάσει πώς θα μοιάζει ο πλανήτης Γη μετά από εμάς. —Μανώλης Ανδριωτάκης
Ζήτημα επιβίωσης
Με την έκδοση Μια ελληνική κλιματική κρίση (εκδ. Ψυχογιός) ο Θοδωρής Γεωργακόπουλος, έχοντας προηγουμένως διαπιστώσει ότι ακόμη και οι πιο ενημερωμένοι δεν έχουμε σφαιρική εικόνα για όλα εκείνα που αποτελούν –και προκαλούν– την κλιματική κρίση, αποπειράται να δώσει απαντήσεις στις 50 βασικότερες σχετικές ερωτήσεις, σε τρεις θεματικές: περιγραφή του φαινομένου, σημαντικότερες συνέπειες στον κόσμο και στην Ελλάδα, πιθανές λύσεις. Ένα χρήσιμο ανάγνωσμα για το μεγαλύτερο, πιο επείγον και πιο υπαρξιακό πρόβλημα του καιρού μας, διατυπωμένο εύληπτα, με σκοπό τη βαθύτερη κατανόηση και το κέντρισμα της προσοχής του αναγνώστη, σε μια εποχή εύκολης βαρεμάρας και εθισμού στις οθόνες.
Για τους Έλληνες, και δη τους Αθηναίους, το ζήτημα του αστικού πρασίνου είναι μια ανοιχτή πληγή. «Επιλέξαμε να εγκαταστήσουμε τις πόλεις μας σε εκβολές ποταμών, τροπικά δάση, δασώδεις εκτάσεις, λιβάδια και υγρότοπους – τα πιο σημαντικά κέντρα βιοποικιλότητας του πλανήτη που περιέχουν οικοσυστήματα ζωτικής σημασίας για την επιβίωσή μας», μας ξύνει την πληγή αυτή ο Μπεν Γουίλσον, συγγραφέας του best seller Metropolis, στο τελευταίο του βιβλίο, Αστική ζούγκλα (εκδ. Διόπτρα), με το οποίο υπερασπίζεται με παρρησία και μεθοδικότητα την ύπαρξη χαλαρότερων συνόρων ανάμεσα στην πόλη και την άγρια φύση, ως απάντηση στις υπαρξιακές απειλές που υφίστανται οι πόλεις ανά την υφήλιο.
—Ελίζα Συναδινού
Οργισμένες γυναίκες
Το 1990, η Λιλιάνα ήταν μια εικοσάχρονη φοιτήτρια αρχιτεκτονικής που προσπάθησε, μάταια, να βρει την ελευθερία της. Το έγκλημά της: προσπάθησε να χωρίσει έναν κτητικό σύντροφο. Το τίμημα: η ζωή της. Ο δολοφόνος δεν καταδικάστηκε ποτέ. Τρεις δεκαετίες μετά, η αδερφή της, Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα, βραβευμένη συγγραφέας και ακαδημαϊκός, αναζητά τα αρχεία της υπόθεσης και μελετά το πλήθος ντοκουμέντων που άφησε πίσω της η αδερφή της στη σύντομη ζωή της, εντοπίζοντας τα στοιχεία της κακοποιητικής σχέσης που ούτε το θύμα αντιλαμβανόταν εκείνη την περίοδο. Θυμωμένο, λυρικό, ψύχραιμο, καλογραμμένο, Το αήττητο καλοκαίρι της Λιλιάνα (εκδ. Carnivora), ένα υβρίδιο ανάμεσα στα είδη του μυθιστορήματος, της βιογραφίας, του true crime και της δημοσιογραφικής έρευνας, κέρδισε πέρυσι το βραβείο Pulitzer στην κατηγορία Απομνημονεύματα. Συνοψίζεται στη φράση: «Είμαστε άλλες και είμαστε οι ίδιες όπως πάντα. Γυναίκες σε αναζήτηση δικαιοσύνης. Γυναίκες εξουθενωμένες και ενωμένες. Μπουχτισμένες, αλλά με την υπομονή που οι αιώνες σφυρηλατούν. Και πάντα οργισμένες». —Ε.Σ.
Η Ελλάδα σήμερα
Το βιβλίο του Γιάννη Βούλγαρη Στην άκρη του γκρεμού, Ελλάδα 2007-2019 (εκδ. Μεταίχμιο) απευθύνεται σε νεότερους αναγνώστες που επιθυμούν να κατανοήσουν τι διημείφθη στην τριπλή κρίση που έπληξε τη χώρα μας (παγκόσμια, ευρωπαϊκή, εθνική), αλλά και σε όσους θέλουν να εμβαθύνουν στα όσα έζησαν και να τα εντάξουν, όπως λέει ο συγγραφέας, στη μεγαλύτερη εικόνα: τη φούσκα των ακινήτων στις ΗΠΑ το 2007, τους «αγανακτισμένους» το 2011, την Ευρωζώνη, τα μνημόνια, το δημοψήφισμα, την προσφυγική κρίση και, βέβαια, τις «ιδιαιτερότητες» του ελληνικού πολιτικού σκηνικού.
Οι ίδιοι αναγνώστες θα βρουν ενδιαφέρον σε πολλές από τις σημαντικές πένες (Σεβαστάκης, Γεωργιάδου, Λυμπεράκη, Ρόρη, Μπαλαμπανίδης κ.ά.) που ενώθηκαν για να πουν τις Ιστορίες της Μεταπολίτευσης (εκδ. Πατάκη), έναν πολυσέλιδο και διεισδυτικό τόμο σε επιμέλεια Κώστα Κωστή και Σωτήρη Ριζά.
Στην Ελλάδα, η συζήτηση για την Εναλλακτική Δεξιά (alt-right) έχει, κατά τη γνώμη μου, αργήσει μνημειωδώς, καθώς στη δημόσια συζήτηση και την πολιτική ζωή κερδίζουν ολοένα έδαφος οι ρητορικές της, διεκδικώντας ιδεολογική και πολιτισμική ηγεμονία. Μια καλή αρχή είναι η συλλογική έρευνα Η Εναλλακτική Δεξιά στην Ελλάδα (εκδ. Τόπος), που μελετά τις «μεταμορφώσεις της άκρας Δεξιάς στη μεταπανδημική περίοδο». —Ε.Σ.
Από τη Ρώμη στον Μάη του ’68
Αυτοκράτορες… σούπερ σταρ, όπως ο Ιούλιος Καίσαρας, ο Τιβέριος, ο Νέρωνας. Και άλλοι, όπως ο Μακρίνος και ο Περτίναξ, που πιθανόν δεν τους έχετε ξανακούσει ποτέ. Στο Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες (εκδ. Ψυχογιός) η γνωστή ιστορικός και καθηγήτρια στο Κέιμπριτζ, Μέρι Μπιρντ, εξετάζει τα έργα και τις ημέρες των Ρωμαίων αυτοκρατόρων: Οι συνωμοσίες, τα κουτσομπολιά, οι πολιτικές προεκτάσεις μπορούν να γοητεύσουν ακόμη και τους αναγνώστες που δεν ενδιαφέρονται για τη ρωμαϊκή ιστορία.
Παραμένοντας στο μυστήριο, αλλά κάμποσους αιώνες μετά, ο ερασιτέχνης ντετέκτιβ Άρθουρ Μπραντ, τον οποίο αποκαλούν «Ιντιάνα Τζόουνς της τέχνης», έχει συμμετάσχει στην ανακάλυψη πλείστων κλεμμένων έργων τέχνης, τα περισσότερα από τα οποία ανακάλυψε λόγω της προσωπικής του εμμονής και της φήμης που έχει αποκτήσει σε αυτό το ιδιότυπο επάγγελμα – πριν από λίγα χρόνια, κάποιος άφησε στην πόρτα του έναν κλεμμένο Βαν Γκογκ αξίας πάνω από 5 εκατ. λιρών. Στα Άλογα του Χίτλερ (εκδ. Οξύ) αφηγείται τη συναρπαστική πραγματική ιστορία πίσω από την εξαφάνιση των πελώριων χάλκινων αλόγων τα οποία στόλιζαν το εξωτερικό της Καγκελαρίας του Γ΄ Ράιχ και όλοι θεωρούσαν πως έχουν καταστραφεί στους βομβαρδισμούς του Βερολίνου.
Ο Έρικ Μπογκοζιάν ήταν κάποτε ένας λίγο κακομαθημένος έφηβος από τη Μασαχουσέτη, για τον οποίο οι λέξεις «Αρμενία» και «γενοκτονία» ήταν απλώς δύο μακρινά, εξωτικά ακούσματα. Χρόνια αργότερα, διαβάζοντας τα πρακτικά της δίκης του νεαρού Αρμένιου που το 1921 εκτέλεσε εν ψυχρώ τον Νεότουρκο Χαλαάτ πασά, στην καρδιά του Βερολίνου, και παρ’ όλα αυτά αθωώθηκε, αποφάσισε να μελετήσει περισσότερο. Τα όσα ανακάλυψε αποτυπώνονται στο Επιχείρηση Νέμεσις – η εξόντωση των υπαιτίων για τη γενοκτονία των Αρμενίων (εκδ. Παπαδόπουλος), ένα συναρπαστικό ιστορικό ανάγνωσμα που διαβάζεται και σαν κατασκοπικό θρίλερ. Διαβάζεται μαζί με τις Τελευταίες ημέρες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1918-1922) (εκδ. Αλεξάνδρεια) του Ράιαν Τζιντζέρας, μια αφήγηση που φωτίζει τον «επιθανάτιο ρόγχο» ενός μεγάλου βασιλείου και βοηθά τον αναγνώστη να κατανοήσει το πλαίσιο της εποχής.
Τα δοκίμια του Ρόμπερτ Κάπλαν στο Η επιστροφή του κόσμου του Μάρκο Πόλο (εκδ. Μελάνι) δεν παρατίθενται με χρονολογική σειρά, αλλά θεματικά, και κάποια είναι γραμμένα μέχρι και πριν από 17 χρόνια. Πολλά από τα κείμενα είναι δημοσιευμένα στο The Atlantic ή στην Washington Post, ενώ το ομότιτλο γράφτηκε για το Γραφείο Στρατηγικού Σχεδιασμού του Πενταγώνου. Παρ’ όλα αυτά, ο έμπειρος αναλυτής ενώνει τις κουκκίδες με μαεστρία και το βιβλίο είναι ένα χρήσιμο ανάγνωσμα για όσους ενδιαφέρονται να εμβαθύνουν στις ιστορικές αλληλουχίες. Ένα μικρό, αλλά πολύτιμο λυσάρι, που μοιάζει να μπορεί να απαντήσει σε κάθε πιθανή και απίθανη ιστορική απορία που μας γεννάται καθώς διαβάζουμε ένα άρθρο ή βλέπουμε ένα ντοκιμαντέρ, και κυρίως να βάλει τα γεγονότα στο σωστό ιστορικό πλαίσιο με τρόπο εύγλωττο και απλό. Τι ακριβώς έγινε στην κρίση του Σουέζ; Τι ακολούθησε το ταξίδι του Κολόμβου στην Αμερική; Ποιο ήταν το ιστορικό πλαίσιο της ομιλίας του Γκέτισμπεργκ; Σύντομες αναλύσεις, πινακάκια και σχεδιαγράμματα ιδανικά για τον σημερινό αναγνώστη και την πανθομολογούμενη διάσπαση προσοχής που τον χαρακτηρίζει. —Ε.Σ.
Το βλέμμα στη Ρωσία
Το διεθνές περιβάλλον μεταβάλλεται συνεχώς και η ρωσική εξωτερική πολιτική επίσης. Στο σημερινό παγκόσμιο σκηνικό, η κατανόησή της είναι κάτι περισσότερο από επωφελής· είναι απαραίτητη. Ο συλλογικός τόμος Η σύγχρονη Ρωσία και οι ελληνορωσικές σχέσεις (εκδ. Gutenberg) προσφέρει μια εις βάθος και πολυθεματική μελέτη που δεν επικεντρώνεται μόνο στις διμερείς ελληνορωσικές σχέσεις, αλλά τις εντάσσει στο ευρύτερο πλαίσιο των διεθνών σχέσεων της Ρωσίας.
Στην κατανόηση των γεγονότων που οδήγησαν στα αιματηρά γεγονότα του 2022 στην Ουκρανία επιχειρεί να συνδράμει και η Ήττα της Δύσης (εκδ. Πεδίο) του Εμμάνουελ Τοντ, ένα βιβλίο που, όπως σχολιάζει ο επιστημονικός επιμελητής της ελληνικής έκδοσης, γνώρισε μεγάλη επιτυχία στη Γαλλία και έγινε αντικείμενο έντονων συζητήσεων και αντιπαραθέσεων. —Ε.Σ.
Αρχιτέκτονας τοπίου
Το πλούσιο αρχείο του πρωτοπόρου αρχιτέκτονα τοπίου Γιώργου Αναγνωστόπουλου, του πρώτου Έλληνα που έλαβε τη συγκεκριμένη, διακριτή εκπαίδευση στο εξωτερικό και από τους πρώτους που συμπεριέλαβε την έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης στην πρακτική του, συγκεντρώνεται και αναλύεται στην έκδοση Αρχιτεκτονική τοπίου. Γιώργος Λ. Αναγνωστόπουλος (εκδ. Μέλισσα). Ο Αναγνωστόπουλος, με την επιστημοσύνη και τη μεθοδικότητά του κατάφερε να πρωταγωνιστήσει σε σημαντικούς διεθνείς φορείς, αλλά και να οργανώσει στην Ελλάδα το επάγγελμά του, ανοίγοντας τον δρόμο στις επόμενες γενιές. Η ενδιαφέρουσα έκδοση φωτίζει τη ζωή και τη σταδιοδρομία του, αλλά και την εξέλιξη του επαγγέλματος του αρχιτέκτονα τοπίου στην Ελλάδα. —Ε.Σ.
Η γιορτή του Σαββόπουλου
«Έβλεπα τη λαχτάρα τους κάθε φορά που τους δινόταν η ευκαιρία, να μην αφήσουν, εάν ήταν δυνατόν, καμία στιγμή του βίου ανεόρταστη», γράφει για την οικογένειά του ο Διονύσης Σαββόπουλος στην τρυφερή αυτοβιογραφία του Γιατί τα χρόνια τρέχουν χύμα (εκδ. Πατάκης). Το βιβλίο, μια κατάδυση σε αναμνήσεις και καιρούς που ξεχειλίζουν γοητεία, διαπερνά μια ζωή συναρπαστική και κλείνει με τη φράση «ένα εγερτήριο να έχουμε μονάχα: το σάλπισμα της γιορτής». —Ε.Σ.
Η εμμονή της παρατήρησης
Tο να γράφει κανείς για τη φύση και να την αποδίδει τόσο συναρπαστικά είναι μια πρόκληση που ελάχιστοι μπορούν να καταφέρουν. Εξαίρεση αποτελεί ένας επαρχιώτης πτηνοπαρατηρητής, όπως ο Τζον Άλεκ Μπέικερ, ο οποίος αναγνωρίζει πως «το πιο δύσκολο πράγμα να δει κανείς είναι αυτό που όντως υπάρχει». Πόσω μάλλον να το περιγράψει εκτενώς και να ακολουθήσει την πορεία του μέσα στις σελίδες ενός πεζογραφήματος. Ο Πετρίτης (εκδ. Δώμα) αποτελείται από μια σύντομη περιγραφή του αρπακτικού πτηνού και μια ημερολογιακή καταγραφή της πορείας του στην αγροτική Αγγλία, η οποία εξελίσσεται με λυρική αφήγηση που λειτουργεί αλληγορικά για την αδυναμία του σύγχρονου ανθρώπου να αφεθεί ελεύθερος. Δέκα χρόνια πτηνοπαρατήρησης συμπυκνώνονται μέσα σε εξήντα χιλιάδες λέξεις. Μια εμμονή, θα έλεγε κάποιος. Αυτή η εμμονή όμως είναι που καθιέρωσε το αφήγημά του σε ένα από τα αριστουργηματικά δείγματα τεκμηριογραφικής πεζογραφίας του 20ού αιώνα. —Παντελής Τσομπάνης
Βιβλιοφιλικά
Όπως διαβάζω στην εισαγωγή του βιβλίου Η πολιτική στη ζωή και το έργο του Ανδρέα Καρκαβίτσα, ο συγγραφέας «διακρίθηκε και μελετήθηκε ως λογοτέχνης· εδώ προσεγγίζεται ως άνθρωπος της εποχής του, που η ζωή του επικαθορίστηκε από τους κοινωνικούς και οικονομικούς καταναγκασμούς της παραδοσιακής αγροτικής κοινωνίας, από το γαμήλιο σύστημα και τις πολιτικές σχέσεις». Από τον Δημήτρη Κ. Ψυχογιό και τις εκδόσεις Επίκεντρο.
Η αρθρογραφία του Άγγελου Τερζάκη από το 1930 μέχρι το 1938 παρατίθεται με αναλυτικό σχολιασμό και επιστημονική φροντίδα από τον Κωνσταντίνο Α. Δημάδη στην έκδοση Άγγελος Τερζάκης. Κείμενα πνευματικής ευθύνης, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις University Studio Press. Ο συγγραφέας είναι νεαρός (γεν. 1907), έχει μέσα του δυναμισμό, γνώση και άποψη, έχει επίσης ανησυχία: για τη χώρα, την κοινωνία, τη γλώσσα, τη λογοτεχνία. Η ανάγνωση των κειμένων δίνει μια εικόνα της Ελλάδας των προπολεμικών χρόνων και μια εικόνα του ίδιου του Τερζάκη πριν γράψει τα μεγάλα του έργα (Πριγκιπέσσα Ιζαμπώ, Δίχως Θεό, Μυστική ζωή κ.ά.) Εξαιρετική δουλειά.
Στη μελέτη του Για την Ελένη (εκδ. Καστανιώτη), με τον εν μέρει κατατοπιστικό υπότιτλο «Από τον Όμηρο στον Σεφέρη και επέκεινα», ο Γιώργος Γεωργής παρατηρεί την εξέλιξη του μύθου της Ωραίας Ελένης από ένα «απλό» σύμβολο ομορφιάς και πραγματοποιεί μια μεγάλη περιήγηση στα ελληνικά και ευρωπαϊκά γράμματα μέσα στους αιώνες.
Δεν γνώριζα ή δεν είχα συγκρατήσει το όνομα της Ανθούλας Σταθοπούλου-Βαφοπούλου, συζύγου του ποιητή Γιώργου Βαφόπουλου, που ήταν και η ίδια ποιήτρια και θεατρική συγγραφέας στην πολύ σύντομη ζωή της (1908-1935). Τα χρόνια της, τη σημασία της και την προσφορά της στη μεσοπολεμική περίοδο της Θεσσαλονίκης τα ζωντανεύει η Έλενα Χουζούρη στην Ψυχή ντυμένη αέρα (εκδ. Επίκεντρο).
Δεν ξέρω αν καλώς τοποθετείται στο σημείο αυτό του αφιερώματός μας η έκδοση της Αναζήτησης του χαμένου χρόνου (εκδ. Άγρα) του Μαρσέλ Προυστ ή αν θα έπρεπε να αξιολογηθεί ως μυθοπλασία. Εξηγούμαι: Η Κλαίρη Μιτσοτάκη επιχείρησε μια ανθολόγηση θεμάτων, προσώπων και σκηνών δίνοντας μια νέα εικόνα στο κείμενο – το εξαιρετικά ενδιαφέρον (για ανάγνωση και συζήτηση) αποτέλεσμα προσωπικά το αντιμετώπισα περισσότερο ως μελέτη, αν θέλετε ακόμα και ως πείραμα. Εν πάση περιπτώσει, ένα ωραίο βιβλίο είναι πάντα ένα ωραίο βιβλίο. —Α.Δ.
Δύο εικαστικοί
Στους Ναυαγοσώστες του ονείρου: Μικρά κείμενα για την τέχνη (εκδ. Κέδρος), ο Γιάννης Ψυχοπαίδης (γεν. 1945), με αφορμή κυρίως έργα εικαστικών με μεγάλο εκτόπισμα –Πικάσο, Γκόγια, Κόντογλου, Φασιανός– μιλάει για την τέχνη και τη σημασία της. Την ίδια στιγμή, ως διανοούμενος που πιστεύει στη μεταμορφωτική της δύναμη, καταθέτει τα κοινωνικοπολιτικά του σχόλια για το «τώρα» του κόσμου, αγγίζοντας μεταξύ άλλων ζητήματα όπως η μετανάστευση και το κίνημα Black Lives Matter. Ο Σωτήρης Σόρογκας (γεν. 1936), πάλι, στους χορταστικούς Διαλόγους του (εκδ. Καστανιώτη) συγκεντρώνει συνεντεύξεις που παραχώρησε από το 1975 έως το 2023, ανάμεσά τους και μια συνομιλία με τη Μαργαρίτα Πουρνάρα που δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή το 2012. Στο σύνολό τους, τα κείμενα αυτά μπορούν να ιδωθούν ως ο απολογισμός μιας ζωής δοσμένης στην τέχνη. Κι ενώ είναι σίγουρα αυτό, λειτουργούν και ως κάτι σημαντικότερο: ως μάρτυρες μιας σειράς ιδανικών και προβληματισμών που σήμερα μπορεί να μοιάζουν ντεμοντέ (σε αρκετούς θα «κλοτσήσει», π.χ., η απαξίωση του Τζεφ Κουνς ήδη από τον πρόλογο του τόμου), αλλά κάποτε καθόρισαν τις αναζητήσεις μιας ολόκληρης γενιάς πρωτοπόρων της σύγχρονης τέχνης. —Παναγιώτης Κούστας
Η ελπίδα του Πάπα
Ο 266ος Πάπας της Καθολικής Εκκλησίας θεωρεί ότι χρωστά την ύπαρξή του στη Θεία Πρόνοια, που φρόντισε να μην επιβιβαστούν, την τελευταία στιγμή, οι Ιταλοί πρόγονοί του σε ένα πλοίο που έμελλε το ναυάγιό του να χαρακτηριστεί «Ο ιταλικός Τιτανικός». Ο «προοδευτικός» Πάπας Φραγκίσκος, που κατά το ποντιφικάτο του προωθεί την κοινωνική δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη και την προστασία του περιβάλλοντος, καταγράφει την ιστορία της ζωής του στην ενδιαφέρουσα αυτοβιογραφία Η ελπίδα (εκδ. Gutenberg). —Ε.Σ.
Κουτσομπολιό ανά τους αιώνες
Στην Ιστορία του κουτσομπολιού (εκδ. Ελληνικά Γράμματα), ο Θεοδόσης Ν. Πελεγρίνης, πρώην πρύτανης και ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ, μας ξεναγεί με χιούμορ και στοχασμό στον δημόσιο και ιδιωτικό βίο ιστορικών προσωπικοτήτων –βασιλιάδων, καλλιτεχνών, στρατηγών, στοχαστών– από τον Πρωταγόρα και τον Λούθηρο μέχρι τον Σωκράτη και τον Τσέχοφ. Το κουτσομπολιό γίνεται όχημα για φιλοσοφικούς στοχασμούς και μια λοξή ανάγνωση εμπειριών και διδαγμάτων από το παρελθόν. Η πορεία αρχίζει από την ανερμάτιστη φλυαρία του αλαζόνα Κύρου του Νεότερου, που έπεσε νεκρός στη μάχη στα Κούναξα το 401 π.Χ., και ολοκληρώνεται με τη θηριώδη μνήμη του νεαρού Ιρενέο Φούνες, ο οποίος πέθανε το 1889. —Γιώργος Ψωμιάδης
Καρδιά – μυαλό
Ο διακεκριμένος καθηγητής βιολογίας Μπιλ Σουτ παρουσιάζει μύθους και αλήθειες γύρω από την ανατομία, τη λειτουργία και την επίδραση του πιο επιφανούς ζωτικού μας οργάνου. Στο βιβλίο του Η καρδιά (εκδ. Gutenberg), μας ταξιδεύει με εύληπτο και κατανοητό τρόπο στην αρχαία Αίγυπτο, όπου η καρδιά θεωρούνταν κέντρο καταγραφής όλων των καλών και των κακών πράξεων του εκλιπόντος και, ως εκ τούτου, αντιμετωπιζόταν με τον δέοντα σεβασμό κατά την ταρίχευση. Μας συνοδεύει στις διδασκαλίες του καρδιοκεντριστή Αριστοτέλη, που αντιμετώπιζε την καρδιά ως έδρα της νόησης, των συναισθημάτων και της ψυχής, αλλά και στην καρδιά της γαλάζιας φάλαινας, που έχει το μέγεθος αμαξιδίου γκολφ. Μετά από αυτό το βιβλίο θα αντιμετωπίζετε διαφορετικά το ετήσιο τσεκάπ στον καρδιολόγο αλλά και κάθε ροζ, ζωγραφισμένη με μαρκαδόρο καρδιά.
Ο Αριστοτέλης εξήρε την καρδιά, αλλά είχε υποτιμήσει την αξία του εγκεφάλου, θεωρώντας τον υπεύθυνο μόνο για τη μείωση της θερμοκρασίας του σώματος. Η συγγραφέας, όμως, καθηγήτρια γνωσιακής νευροεπιστήμης στο UCL, δρ Σοφί Σκοτ, συνοψίζει σε δέκα κεφάλαια του βιβλίου της Εγκέφαλος (εκδ. Πεδίο) τους λόγους για τους οποίους ο εγκέφαλος είναι «μία από τις πιο θαυμαστές δομές στον κόσμο». Οι επιστήμονες, έχοντας ήδη στη διάθεσή τους από τη δεκαετία του ’90 απεικονιστικές τεχνικές, μελετούν σε βάθος το θαυμαστό αυτό όργανο, που μεταξύ άλλων καθορίζει την ίδια μας την προσωπικότητα. «Ο κύκλος του θανάτου και της ανανέωσης στο σώμα οδηγεί στον εντυπωσιακό ισχυρισμό ότι περίπου κάθε δέκα χρόνια έχετε ένα εντελώς νέο σώμα […]. Δύο είδη κυττάρων στο σώμα σας δεν πεθαίνουν και δεν αντικαθίστανται. Τα κύτταρα στους φακούς των ματιών σας που θα τα έχετε μια ζωή και το ίδιο ισχύει και με τα νευρικά κύτταρα (νευρώνες) στο κεντρικό νευρικό σας σύστημα».
Tις άπειρες δυνατότητες του εγκεφάλου ανακαλύπτουμε στο βιβλίο του Νόρμαν Ντόιτζ, Ο εγκέφαλος αυτομεταβάλλεται (εκδ. Gutenberg). Για πολλές δεκαετίες η κρατούσα επιστημονική άποψη ότι η δομή του εγκεφάλου είναι αμετάβλητη λειτουργούσε ως τροχοπέδη στην επιστημονική έρευνα αλλά και στην ίαση πολλών ασθενών. Η σταδιακή αποκάλυψη της νευροευπλαστότητας του εγκεφάλου οδήγησε σε μια πραγματική επανάσταση. «(Οι επιστήμονες) έδειξαν ότι τα παιδιά δεν μένουν πάντοτε προσκολλημένα στις νοητικές ικανότητες με τις οποίες γεννιούνται· ότι, αν τα εγκεφαλικά κύτταρα πεθάνουν, μπορεί ενίοτε να αντικατασταθούν», τονίζει ο συγγραφέας, που παραθέτει ανά κεφάλαιο πραγματικές ιστορίες ασθενών που ξεπέρασαν τις ιατρικές προγνώσεις, αξιοποιώντας τη νευροευπλαστότητα του εγκεφάλου τους. -Ιωάννα Φωτιάδη
Τρίτη ηλικία
Η φροντίδα και υποστήριξη όσων βρίσκονται στη λεγόμενη τρίτη ηλικία βρίσκεται ψηλά στην ατζέντα αυτής της εκδοτικής περιόδου. Δύο νέα βιβλία από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος απευθύνονται στους φροντιστές ηλικιωμένων, προτείνοντάς τους πρακτικές λύσεις για τη νοητική τους ενδυνάμωση και την ευημερία. Πώς θα πείσω τους γονείς μου να προσαρμόσουν το σπίτι τους στις σημερινές τους δυνατότητες; Να μετακομίσουν στο ισόγειο και να τοποθετήσουν λαβές στο μπάνιο και αντιολισθητικά χαλιά παντού; Ποια επιχειρήματα θα κάνουν τον πατέρα μου να παραδώσει το δίπλωμα οδήγησης; Απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα θα βρείτε στο βιβλίο της Λάουρα Τάμπλιν Γουότς, Όταν οι γονείς μεγαλώνουν. Κατά την ώριμη και λεγόμενη τρίτη ηλικία, περνάμε συνήθως περισσότερο χρόνο μόνοι, αντιμέτωποι με την πνευματική και σωματική φθορά. Τείνουμε δε να θέλουμε να διηγηθούμε όσα έχουμε ζήσει. Η Μάρω Θεοδωράκη στο βιβλίο της Μουσικά κίνητρα για την ώριμη ηλικία προτείνει να γίνει η μουσική το όχημα γι’ αυτές τις αφηγήσεις, ώστε να αξιοποιηθεί η ευεργετική της επίδραση. Παραθέτει, λοιπόν, 25 χαλαρωτικές δράσεις, συνδεδεμένες με τη μουσική, οι οποίες έχουν στόχο τη νοητική ενδυνάμωση, την ενίσχυση της κοινωνικότητας, την ανάκτηση των αναμνήσεων, τη βελτίωση της ψυχικής υγείας των ανθρώπων τρίτης ηλικίας. Τις εν λόγω ασκήσεις μπορεί ένας ηλικιωμένος να κάνει μόνος ή με τη συνοδεία φροντιστή. –Ι.Φ.
Παιδιά στον σημερινό κόσμο
Ο Γκαμπόρ Ματέ και ο δρ Γκόρντον Νόιφελντ διαπιστώνουν στο Μείνετε κοντά στα παιδιά σας (εκδ. Key Books) ότι στη σύγχρονη κοινωνία οι γονείς παύουν πολύ γρήγορα να αποτελούν τους «σημαντικούς άλλους» στη ζωή των παιδιών τους. Εκείνα, στην εφηβεία ή και νωρίτερα, τους αντικαθιστούν με τους συνομηλίκους τους. «Για πρώτη φορά στην ιστορία, οι νέοι άνθρωποι δεν στρέφονται για καθοδήγηση και συμβουλές στη μητέρα, στον πατέρα, στον δάσκαλο ή σε κάποιον άλλο υπεύθυνο ενήλικα, αλλά σε άτομα τα οποία η φύση ουδέποτε προόριζε για τον ρόλο του καθοδηγητή: στους συνομηλίκους τους». Η παραπάνω πολιτισμική αλλαγή απορρέει από την απουσία ενεργού προσκόλλησης του παιδιού στον γονέα. Η σχέση προσκόλλησης ξεκινά στη βρεφική ηλικία και υπό φυσιολογικές συνθήκες εξελίσσεται σε συναισθηματική εγγύτητα και αίσθηση ψυχολογικής οικειότητας. Στο βιβλίο προτείνονται ενδεικτικές συμπεριφορές, έτσι ώστε οι γονείς να ανακτήσουν τον γονεϊκό τους ρόλο.
Το πολυσυζητημένο βιβλίο, που οδήγησε σε σημαντικές νομοθετικές αλλαγές σε πολιτείες των ΗΠΑ, στην Αυστραλία αλλά και στην Ελλάδα, κυκλοφορεί πλέον και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Παπασωτηρίου. Ο Τζόναθαν Χάιντ περιγράφει στη Γενιά του άγχους την απορρόφηση των εφήβων της γενιάς Ζ, που περνούν καθημερινά ώρες ολόκληρες σκρολάροντας και χαζεύοντας χαρωπές και αστραφτερές αναρτήσεις φίλων, γνωστών και άγνωστων influencers. Χαρακτηρίζει το φαινόμενο «Μεγάλη Απορρύθμιση» και το συνδέει με πλήθος ψυχολογικών επιπτώσεων στους ανηλίκους. Όπως ο Τζόναθαν Χάιντ είχε εξηγήσει σε αποκλειστική του συνέντευξη στο «Κ», τέσσερις είναι οι αλλαγές που προτείνει για να αντιστραφεί η κατάσταση: όχι «έξυπνα τηλέφωνα» πριν από τα 14, όχι μέσα κοινωνικής δικτύωσης πριν από τα 16, όχι κινητά στα σχολεία και όσο το δυνατόν περισσότερη ενθάρρυνση των ανηλίκων για ελεύθερο παιχνίδι και ανεξαρτησία στον πραγματικό κόσμο.
Το ερώτημα Είναι καλά το παιδί μου; που θέτει στο βιβλίο της από τις εκδόσεις Διόπτρα η Μελίσα Γκόλμπεργκ Μιντς βασανίζει πολλούς γονείς, οι οποίοι υποψιάζονται ότι κάποιο τραυματικό γεγονός έχει αφήσει ανεξίτηλο σημάδι στην ψυχοσύνθεση του παιδιού τους. Κάθε τρομακτική εμπειρία μπορεί να είναι τραυματική, όμως τα συμπτώματα συνήθως εξασθενούν κατά τη συνήθη διαδικασία επούλωσης, χωρίς να είναι απαραίτητη η επαγγελματική βοήθεια. Η συγγραφέας καταγράφει όμως και τα δυνητικά τραυματικά γεγονότα, όπως σωματική κακοποίηση, συναισθηματική παραμέληση, ένοπλη επίθεση σε σχολείο κ.ά., που ενδέχεται να έχουν διά βίου επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική υγεία των ατόμων. Η θεραπεία είναι απαραίτητη, αλλά συχνά δεν αρκεί για την πλήρη ίαση. Η εξέλιξη του εκάστοτε θεραπευόμενου παιδιού εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό και από την ύπαρξη ή μη μιας ισχυρής σχέσης φροντιστή/γονέα και παιδιού. –Ι.Φ.
Αυτοσυμπόνια;
Η αυτοσυμπόνια, έτσι όπως την προσδιόρισε επιστημονικά η συγγραφέας και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Τέξας Νεφφ Κριστίν, αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για την προαγωγή της ψυχικής υγείας και της ψυχολογικής ευημερίας· συνδυάζει τα ευρήματα της σύγχρονης ψυχολογικής έρευνας και τις παραδοσιακές φιλοσοφικές αντιλήψεις. Οι τρεις βασικές θεωρητικές πτυχές είναι η ευγένεια προς τον εαυτό μας, η αίσθηση της κοινής ανθρώπινης εμπειρίας και η ενσυνειδητότητα. Ο αναγνώστης, ολοκληρώνοντας το βιβλίο Αυτοσυμπόνια (εκδ. Key Books), θα εμβαθύνει στο θεωρητικό πλαίσιο και θα μπορέσει και ατομικά να καλλιεργήσει την αυτοσυμπόνια, ενισχύοντας την ψυχική του ανθεκτικότητα. –Ι.Φ.
Άθροισμα σκέψεων
Οι συλλογισμοί του Μαρκ Φίσερ εκφράζουν τη σιωπηλή θλίψη που μας περιβάλλει σε μια εποχή ακραίου ατομικισμού. Στην Ακύρωση του μέλλοντος (εκδ. Αντίποδες), μέσα από 21 επιλεγμένα κείμενα, οι λέξεις του στοχαστή, που υπέφερε από κατάθλιψη και αυτοκτόνησε το 2017, καθρεφτίζουν το κοινό αίσθημα δυσφορίας και αδιεξόδου που χαρακτηρίζει τις ζωές μας και εξετάζουν το αδηφάγο άγχος που εκτρέφεται στη σύγχρονη καπιταλιστική πραγματικότητα. Διατρέχοντας την πολιτική και την κουλτούρα με ερμηνευτικές ματιές στο παρελθόν, ο Φίσερ φωτίζει –κινούμενος γύρω από τις ιδέες του «καπιταλιστικού ρεαλισμού» και της «μυστικής θλίψης του 21ου αιώνα»– τις επιταγές ενός κόσμου που μοιάζουμε να αποδεχόμαστε παθητικά.
Η εμβληματική προσωπικότητα που ακούει στο όνομα Τζούντιθ Μπάτλερ ρωτά: Ποιος φοβάται το φύλο; Αυτός είναι ο τίτλος του νέου του (they/them) βιβλίου που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Έχοντας γίνει παγκοσμίως γνωστό το 1999 με το Αναταραχή φύλου, στο οποίο εξέφραζε την αποσύνδεση του καθορισμού του φύλου από τον κλάδο της βιολογίας, επιστρέφει επιδιώκοντας να δώσει –όπως δήλωσε και σε συνέντευξή του στην Καθημερινή– «έναν απολογισμό του δεξιού κινήματος ενάντια σε αυτό που οι ίδιοι αποκαλούν “ιδεολογία του φύλου”».
Με μια βουτιά στο υλικό του 20ού αιώνα –πολιτικούς στοχασμούς, φιλοσοφικά αποσπάσματα, ποιήματα και θεατρικά έργα– ο Γάλλος στοχαστής Αλέν Μπαντιού εκμηδενίζει την απόσταση που μας χωρίζει από το παρελθόν. «Θέλω μονάχα να εξετάσω με ποιον τρόπο αυτός ο καταραμένος αιώνας μίλησε για τον εαυτό του», έχει δηλώσει για το βιβλίο του Εικοστός αιώνας (εκδ. Ερατώ). Πρόκειται για μια διαφορετική ματιά σε έναν αιώνα σκοτεινό, μακριά από τις εκ των υστέρων κρίσεις του σήμερα.
Ιδιαίτερη είναι και η ματιά μέσα από την οποία ο Φίλιππος Μπορτζέ επανεξετάσει τους μύθους και τα ιδρυτικά κείμενα που συνέβαλαν στο να μεταμορφωθούν προγονικές πρακτικές και δοξασίες σε «θρησκείες». Στην Ευρωπαϊκή σκέψη περί θρησκειών (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), ο Μπορτζέ υποστηρίζει ότι για τον ιστορικό ή τον ανθρωπολόγο η θρησκεία δεν είναι παρά τα λόγια, τα αισθήματα και οι πράξεις όσων την υπερασπίζονται ή την αντιμάχονται. Σε αυτά εστιάζει, ρίχνοντας φως στις δομές και στα σημεία διαμόρφωσής τους στο βάθος των χρόνων.
Μια ανατρεπτική ιστορική θεώρηση παρουσιάζει ο Πίτερ Μπρουκ στο βιβλίο του Η ιστορία της άγνοιας (εκδ. Πατάκη), υποδεικνύοντας το «αρνητικό» του ανθρώπινου γίγνεσθαι μέσα στους αιώνες. Το αφήγημα που οικοδομεί είναι πως όποια μορφή κι αν είχε, γνήσια ή προσποιητή, συνειδητή ή ασυνείδητη, η άγνοια έχει παίξει καθοριστικό ρόλο σε κάθε φάση της ανθρώπινης Ιστορίας. Εστιάζει σε κάθε κεφάλαιο και σε μια άλλη πτυχή της: στην επιστήμη, στον πόλεμο, στη θρησκεία, στις φυσικές καταστροφές, στις επιχειρήσεις και στην πολιτική, εγείροντας ερωτήματα στις ανθρώπινες βεβαιότητες.
«Ο άνθρωπος ως ζώο». Αυτός είναι ο πυρήνας γύρω από τον οποίο ο Μπράιαν Μασούμι αναπτύσσει μια έννοια ζωικής πολιτικής, απαλλαγμένη από προκαταλήψεις περί ενστίκτου που συναντάμε στη νεότερη σκέψη. Έννοιες όπως το παιχνίδι, η συναίσθηση και η δημιουργικότητα εντάσσονται σε αυτήν της φύσης, με συνέπεια η έρευνα να ανοίγεται πέρα από τη ζωική συμπεριφορά. Οι ικανότητες της ζωικής σκέψης και τα σημεία τομής ή απόκλισης από τις «μονοπωλιακές» ικανότητες των ανθρώπων –όπως η γλώσσα και η αναστοχαστική συνείδηση– εξετάζονται λεπτομερώς στο Τι μας μαθαίνουν τα ζώα για την πολιτική; (εκδ. Πλέθρον).
Διανόηση, πρώτο μάθημα: Ένας χρήσιμος οδηγός για όσους θέλουν να αποκτήσουν μια πρώτη επαφή με τις ιδέες και το έργο «Μεγάλων διανοητών» με ξεχωριστή θέση στην ιστορία της σκέψης είναι η ομώνυμη σειρά των εκδόσεων Πεδίο. Πρόκειται για μια προσιτή εισαγωγή στο έργο σπουδαίων στοχαστών, στηριγμένη σε απλή δομή με περιλήψεις, αριθμήσεις, παραδείγματα, υπότιτλους και μικρά κεφάλαια. Ο αναγνώστης μπορεί να γνωρίσει βασικές αρχές των Φρόιντ, Γιουνγκ, Λακάν, Μοντεσόρι και Πιαζέ, και να διακρίνει πώς διαφορετικοί κλάδοι της διανόησης συνομιλούν μεταξύ τους στις σελίδες αυτών των βιβλίων. –Γιώργος Ψωμιάδης
