Οι αριθμοί μιλάνε από μόνοι τους. Το Outernet, ένα φουτουριστικό πάρκο-προορισμός αφιερωμένο στην εμβυθιστική (immersive) τέχνη και σε άλλες συγγενείς ψυχαγωγικές εμπειρίες, το οποίο εγκαινιάστηκε στο Γουέστ Εντ του Λονδίνου πριν από περίπου δυόμισι χρόνια, δέχτηκε κατά τον πρώτο χρόνο λειτουργίας του 6,25 εκατομμύρια επισκέπτες. Την ίδια περίοδο, σύμφωνα με στοιχεία που αναφέρονται σε άρθρο της εγκυρότατης The Art Newspaper, η οποία διατηρεί κεντρικά γραφεία στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη, το Λούβρο –το μουσείο με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα στον κόσμο– έκοψε 8,86 εκατομμύρια εισιτήρια. Στο Τόκιο, πάλι, τη σεζόν 2023-2024, τη μόνιμη έκθεση του μουσείου Planets της κολεκτίβας TeamLab –η οποία αριθμεί περί τα πεντακόσια μέλη που αυτοαποκαλούνται ουλτρατεχνολόγοι και στα ανά τον κόσμο μουσεία τους παρουσιάζουν έργα εμβυθιστικής τέχνης τα οποία έχουν δημιουργήσει οι ίδιοι– την είδαν πάνω από 2,5 εκατομμύρια άνθρωποι. Τα δε έσοδά της συγκρίνονται μόνο με αυτά των μεγαλύτερων μουσείων του κόσμου.
Μάλλον λίγοι περίμεναν αυτή τη γιγαντιαία εξέλιξη όταν πριν από δεκατέσσερα χρόνια ξεκινούσε το ταξίδι της η πλέον επιτυχημένη immersive έκθεση στην Ιστορία, η Van Gogh Alive, που μετά τη βερνισάζ της δεν σταμάτησε στιγμή να περιοδεύει ανά τον κόσμο, έχοντας παρουσιαστεί σε περισσότερες από 150 πόλεις –ανάμεσά τους και στην Αθήνα, στο Μέγαρο Μουσικής, τη σεζόν 2017-2018– ενώ υπολογίζεται ότι έχει κόψει συνολικά 17 εκατομμύρια εισιτήρια. Η έκρηξη των immersive εμπειριών τέχνης, βέβαια, είναι τόσο πρόσφατη που δεν έχει ακόμη μελετηθεί επισταμένως. Το αμερικανικό πολιτιστικό σάιτ ARTnews, θέλοντας να καταγράψει και να αναλύσει μόλις πέρυσι την ταχεία ανάδυσή τους, δημιούργησε μια βάση δεδομένων, ως μια πρώτη προσπάθεια χαρτογράφησης της σχετικής αγοράς. Ένα από τα συμπεράσματά της που δημοσιεύτηκε τον Αύγουστο του 2024, ήταν ότι οι μεγαλύτερες εταιρείες παραγωγής immersive εμπειριών τέχνης συγκεντρώνουν τζίρο άνω του 1 δισεκατομμυρίου δολαρίων. Πιο σημαντικό από τον τζίρο τους, όμως, είναι το ότι η σούπερ επιτυχία αυτών των «πολιτιστικών ατραξιόν» –που συχνά υποβιβάζονται συλλήβδην στην κατηγορία της ελαφράς ψυχαγωγίας, καθώς δίνουν έμφαση στο θέαμα και όχι στο (τυχόν) νόημα των έργων τέχνης, ενώ η φήμη τους διαδίδεται μέσα από selfies– αλλάζει τον τρόπο που προσλαμβάνουμε την τέχνη και καταναλώνουμε τον οπτικό πολιτισμό.
Σε άλλη διάσταση
Για να έχουμε όμως καλό ερώτημα, τι ακριβώς συνιστά εμβυθιστική εμπειρία; Ο πλέον αποδεκτός ορισμός της έχει να κάνει με τη χρήση της τεχνολογίας και του περιβάλλοντος χώρου για τη δημιουργία μιας εναλλακτικής πραγματικότητας γύρω από έναν ή περισσότερους ανθρώπους, κατασκευασμένης με τέτοιον τρόπο που να τους κάνει να αισθάνονται κομμάτι ή κάτοικοί του. Εργαλεία γι’ αυτή τη «βύθιση» σε έναν α λα Λιούις Κάρολ τόπο οπτικών θαυμάτων δεν αποτελούν μόνο οι τεράστιες οθόνες LED και τo projection mapping, δηλαδή η χρήση προτζεκτόρων μεγάλης κλίμακας, ικανών να γεμίσουν αχανείς χώρους με κινούμενες εικόνες βγαλμένες από πίνακες του Πικάσο (ενίοτε παραχθείσες με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης), αλλά και ο ηχητικός σχεδιασμός, που σου επιτρέπει να ακούσεις, π.χ., τον ήχο ενός (εικονικού) κύματος τη στιγμή που το βλέπεις να σκάει μπροστά στα πόδια σου, όπως και η επιστράτευση αρωμάτων. Πρόσφατα, σε μια immersive εμπειρία που έζησα στη σχεδιασμένη από τον Γκαουντί Κάζα Μπατγιό, στη Βαρκελώνη, ο χώρος που κάποτε καταλάμβανε το πλυσταριό της ευωδίαζε σαπούνι Μασσαλίας. Εμβυθιστικές εμπειρίες θεωρούνται και εκείνες που ζει κανείς φορώντας μια κάσκα εικονικής πραγματικότητας, η οποία μπορεί να τον κάνει να βλέπει τον καναπέ Μέι Γουέστ του Νταλί να αιωρείται σε έναν καταγάλανο ουρανό που απλώνεται μπροστά του (παρότι είναι κλεισμένος μέσα σε τέσσερις τοίχους, χωρίς παράθυρα). Φυσικά, δεν είναι όλες οι εμβυθιστικές εμπειρίες σχετικές με την τέχνη ή την ψυχαγωγία, καθώς μπορεί, π.χ., να εξυπηρετούν τη διαφήμιση.
Κάτι άλλο που πρέπει να γίνει σαφές είναι ότι άλλο πράγμα συνιστούν οι εμβυθιστικές εμπειρίες τέχνης και άλλο η εμβυθιστική τέχνη (immersive art). Για παράδειγμα, η έκθεση Frida Kahlo: The life of an icon εντάσσεται στην πρώτη κατηγορία. Η εμβυθιστική τέχνη, πάλι, αποτελεί «υποκατηγορία» της ψηφιακής τέχνης. Ένας από τους πιο επιφανείς εκπροσώπους της είναι ο σταρ media artist Ρεφίκ Αναντόλ, το έργο του οποίου Quantum memories – Probability εντυπωσίασε πριν από τρία χρόνια στην είσοδο της έκθεσης της Στέγης Plásmata: Bodies, dreams, and data, στο Πεδίον του Άρεως. Μάλιστα, στο τέλος της χρονιάς, ο Αναντόλ θα εγκαινιάσει στο Λος Άντζελες το Dataland, το πρώτο στον κόσμο μουσείο που θα φιλοξενεί αποκλειστικά και μόνο έργα τέχνης δημιουργημένα με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης. Εμβυθιστική τέχνη κάνουν και οι «ουλτρατεχνολόγοι» της TeamLab, που το 2013 συμμετείχαν στην Μπιενάλε της Σιγκαπούρης, έπειτα από πρόσκληση του Τακάσι Μουρακάμι.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του ARTnews, οι immersive εκθέσεις που σε μεταφέρουν στον κόσμο των εμβληματικών, μεγάλων ονομάτων της τέχνης συνιστούν μόνο το 29% των εμβυθιστικών εμπειριών τέχνης παγκοσμίως, με το κομμάτι τους στη σχετική πίτα, διαχρονικά, να συρρικνώνεται. Το 46% καταλαμβάνουν τα εμβυθιστικά έργα ζώντων, σύγχρονων καλλιτεχνών και το 25% οι εμβυθιστικές εγκαταστάσεις.
Μεγάλοι παίκτες και ινφλουένσερ
Αυτή τη στιγμή υπάρχουν διάφοροι «μεγάλοι παίκτες» ανά τον κόσμο που δραστηριοποιούνται στο πεδίο των immersive εμπειριών τέχνης. Κάποιοι, εκτός του να παράγουν περιεχόμενο και να το διαθέτουν εμπορικά, «στήνουν» και διαχειρίζονται χώρους κατάλληλους για την παρουσίασή του, συχνά μέσα από την αρχιτεκτονική αναδιαμόρφωση πρώην βιομηχανικών εγκαταστάσεων, εκθεσιακών κέντρων, κινηματογράφων ή θεάτρων που έχουν παρακμάσει. Πέρυσι, αναφερόμενος σε αυτούς τους χώρους, ο Κρις Μάικλς, που αρθρογραφεί για τη σχέση τέχνης και τεχνολογίας στη The Art Newspaper, έκανε λόγο για μια παγκόσμια ανάδυση ενός νέου τύπου πολιτιστικών κέντρων τα οποία αποκάλεσε «immersive institutions». Από τους «μεγάλους παίκτες» ξεχωρίζουν η TeamLab (εκτός Ιαπωνίας διατηρεί, με διάφορες συνέργειες, μουσεία –ή immersive institutions– στην Κίνα, στο Άμπου Ντάμπι και στη Σαουδική Αραβία), η κορεατική d’strict, η γαλλική Culturespaces, η βελγική Exhibition Hub, η αυστραλέζικη Grande Experiences (που δημιούργησε την έκθεση-φαινόμενο Van Gogh Alive) και η ισπανική Layers of Reality.
Η Layers of Reality είναι υπεύθυνη, μεταξύ άλλων, για την έκθεση Dali: Cybernetics, The immersive experience, η οποία, αφού παρουσιάστηκε στη Θεσσαλονίκη, τον Οκτώβριο «κατέβηκε» στην Αθήνα όπου θα ολοκληρώσει την πορεία της στις 31 Μαΐου, στο Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος». Επικοινωνήσαμε με τον Παύλο Μητσόπουλο, διευθυντή παραγωγής της έκθεσης στη χώρα μας.
Τι τον έκανε να φέρει τη συγκεκριμένη έκθεση εδώ; «Ξεκινήσαμε με τον Νταλί λόγω της πολύπλευρης προσωπικότητάς του. Πέρα από τη ζωγραφική, λάτρευε τις επιστήμες, όπως τη βιολογία και την κβαντική φυσική, κάτι που έκανε τη συγκεκριμένη έκθεση ενδιαφέρουσα από πολλές απόψεις, για όλες τις ηλικίες», μας είπε. Ο αριθμός των επισκεπτών της έχει ήδη ξεπεράσει τις 75 χιλιάδες, με τις σχολικές επισκέψεις και τα εκπαιδευτικά γκρουπ να συνεισφέρουν σε ποσοστό περίπου 33%. Η επιτυχία της φέρνει και συνέχεια. Αυτή την περίοδο, με την εταιρεία Video Theatre της οποίας είναι συνιδρυτής, ο κ. Μητσόπουλος οργανώνει τη μετάκληση της έκθεσης Frida Kahlo: The life of an icon πρώτα στη Θεσσαλονίκη και κατόπιν στην Αθήνα, ενώ θα ακολουθήσει η μετάκληση της εμπειρίας Jules Verne 200 στην Αθήνα, όλα παραγωγές της Layers of Reality.
Το μη-αμελητέο ποσοστό του 33% ευθυγραμμίζεται, να σημειωθεί, με την ευρέως διαδεδομένη αντίληψη που θέλει τις εμβυθιστικές εκθέσεις ιδιαίτερα ελκυστικές για τα παιδιά και τους εφήβους (Gen Alpha). Αρέσουν, όμως, και στις δύο προηγούμενες γενιές, την Gen Z και τους Μillennials. Καθώς όσοι ανήκουν σε αυτές τείνουν να μοιράζονται περισσότερο από άλλες ηλικιακές ομάδες τις εμπειρίες που τους εντυπωσιάζουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, πολλοί, πέρα από επισκέπτες, λειτουργούν και ως αυτόκλητοι ινφλουένσερ τύπου «εγώ για τις φωτογραφίες ήρθα». Οι immersive εμπειρίες, βέβαια, έλκουν σαν μαγνήτης και δημόσια πρόσωπα με τεράστια επιρροή που «μιλάνε τη γλώσσα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης». Για παράδειγμα, το μουσείο Planets της TeamLab το επισκέφτηκαν από μέλη των Blackpink και των BTS, αυτών των σούπερ γκρουπ της K-pop που έχουν αναχθεί σε είδωλα της Gen Z, μέχρι τον Ίλον Μασκ και τον Mr Beast, αλλά και ο Ντέιβιντ Μπέκαμ, όπως και ο Λεονάρντο Ντι Κάπριο, που κάνουν γκελ στους Μillennials.
Τα μουσεία «εμβυθίζονται»
Τα πανίσχυρα immersive institutions, άραγε, αναπτύσσονται ανεξάρτητα από το ευρύτερο σύστημα της τέχνης ή των βιομηχανιών του πολιτισμού και της ψυχαγωγίας; Όχι. Παρότι οι «συμβατικοί» πολιτιστικοί χώροι και θεσμοί αντιμετωπίζουν, πέρα από οικονομικά εμπόδια, ζητήματα πρακτικής φύσεως που δεν τους επιτρέπουν να αγκαλιάσουν στην πληρότητά τους τις εμβυθιστικές εμπειρίες τέχνης –π.χ., απουσία μεγάλων επιφανειών για προβολές– οι πρώτες συνέργειές τους με την ελίτ των εμβυθιστικών εμπειριών έχουν ήδη λάβει χώρα, υπό διάφορες μορφές, πέρα από την αδειοδότηση για τη δημιουργία εμβυθιστικών εμπειριών με έργα των οποίων τα δικαιώματα κατέχουν.
Το μουσείο Planets της TeamLab στο Τόκιο το έχουν επισκεφθεί από μέλη των Blackpink και των BTS έως τον Ίλον Μασκ, τον Ντέιβιντ Μπέκαμ και τον Λεονάρντο Ντι Κάπριο.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας συνέργειας αποτελεί το Lightroom στο Λονδίνο. Πρόκειται για ένα immersive institution που δημιούργησαν συνεργατικά η εταιρεία σχεδιασμού εκθέσεων 59 Productions με την Εταιρεία Θεάτρου του Λονδίνου – της οποίας επικεφαλής είναι ο Σερ Νίκολας Χάιτνερ, πρώην διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου της Μεγάλης Βρετανίας, που μεταξύ άλλων είχε σκηνοθετήσει τον Ντον Κάρλο που είδαμε το 2019 στη Λυρική Σκηνή. Το ντεμπούτο του στις εμβυθιστικές εμπειρίες το έκανε τον Φεβρουάριο του 2023 με την υπερεπιτυχημένη έκθεση Bigger and closer (not smaller and further away), που παρουσιάζει το ταξίδι του Ντέιβιντ Χόκνεϊ στην τέχνη. Η έκθεση, αφού ταξίδεψε στη Νότια Κορέα για να παρουσιαστεί στο Lightroom της Σεούλ (κατά τον προσφιλή τρόπο των immersive institutions να στήνουν παραρτήματα, όπως ακριβώς έκαναν πριν από αυτά τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου), στις 30 Απριλίου θα επιστρέψει στο Λονδίνο, όπου θα παρουσιαστεί ξανά έως τις 19 Ιουνίου.
Ένας άλλος θεσμικός φορέας που έχει ήδη αγκαλιάσει τις εμβυθιστικές εμπειρίες είναι το Μουσείο και Πινακοθήκη του Μπέρμιγχαμ, που το καλοκαίρι φιλοξένησε τη VR εμπειρία In persuit of repetitive beats – μια δημιουργία του Ντάρεν Έμερσον (απλή συνωνυμία με το πρώην μέλος των Underworld), η οποία «χρονομετέφερε» τους μετέχοντές της στις απαρχές του κινήματος της άσιντ χάουζ. Το Εθνικό Μουσείο της Αυστραλίας, πάλι, το 2022 δούλεψε με την Grande Experiences για τη δημιουργία της εμπειρίας Connection, που αφορούσε τον πολιτισμό των αυτόχθονων Αυστραλών. Να αναφέρουμε και το παρισινό Γκραν Παλέ που, με την αρωγή μιας σειράς φορέων, «γέννησε» πριν από δυόμισι χρόνια το πολιτιστικό κέντρο Γκραν Παλέ Ιμερσίφ, το οποίο φιλοξενεί εμβυθιστικές πολιτιστικές εμπειρίες.
Τέλος, το ούτως ή άλλως «προχώ» Μουσείο Moco της Βαρκελώνης, που φιλοξενεί –πλάι σε ταμπλό του Τακάσι Μουρακάμι και γλυπτά του Τζεφ Κουνς– έργα ψηφιακής τέχνης και NFTs του Beeple, έχει «παραδώσει» την τελευταία του αίθουσα στην εμβυθιστική εγκατάσταση Diamond Matrix του Studio Irma της Ολλανδής Ίρμα ντε Βρις. Το επισκέφτηκα πρόσφατα κι αυτό που παρατήρησα ήταν ότι το engagement και η χρήση της κάμερας κινητού από τους επισκέπτες του ήταν μεγαλύτερα σε αυτήν από οποιαδήποτε άλλη αίθουσά του, με τις selfies με φόντο τα πολύχρωμα, νέον διαμάντια της να δίνουν και να παίρνουν. Περίπου το ίδιο σκηνικό είδα να επαναλαμβάνεται στην έκθεση για τον Νταλί στην Αθήνα. Ναι, είναι πολύς ο κόσμος που πηγαίνει σε immersive εμπειρίες «για τις φωτογραφίες».
Καταλήγουμε κάπου;
Θα το κλείσω επί προσωπικού, μια και ο καθένας μας με προσωπικό τρόπο συνδέεται με την τέχνη. Λατρεύω τους χώρους πολιτισμού. Θα μπορούσα να ζω μέσα σε μουσεία και γκαλερί για όλη μου τη ζωή. Να κοιμάμαι εκεί, να πλένομαι το πρωί, να τρώω, να βουρτσίζω τα δόντια μου και μετά να κόβω βόλτες ανάμεσα στα εκθέματά τους. Να κοιτάω ρωμαϊκά αγάλματα και να τους γράφω ποιήματα, να ψάχνω να βρω τη μύτη μου στις προτομές. Να ξαπλώνω στο πάτωμά τους τις νύχτες. Τελευταία, όμως, παρότι δεν ανεβάζω (πια) selfies στο Instagram, η εμβυθιστική τέχνη με τραβάει μέσα της σαν ψυχεδελικό ναρκωτικό. Κι ενώ μου είναι αδύνατο να της αντισταθώ, αυτό δεν σημαίνει, αλίμονο, ότι θα αρνηθώ για χάρη τους τα «συμβατικά» μουσεία, τις «συμβατικές» γκαλερί.
