«Εκτιμώ το κλασικό», μου λέει με σοβαρό τόνο ο 12χρονος Λουκάς, γιος φίλου, όταν ρωτάω τι βρίσκει στο ροκ και δεν ακούει, π.χ., τραπ, όπως οι συμμαθητές του. Ο Λουκάς παίζει ντραμς. Πριν από λίγους μήνες, ρώτησε στο Viber του σχολείου αν κάποιος ενδιαφέρεται για συγκρότημα. Σήμερα τζαμάρει με άλλα τρία παιδιά («έχουμε πάει και σε στούντιο»), βλέπει παλιά βιντεοκλίπ, στοχεύει στο Schoolwave.
Είμαστε πολλοί τελευταία εμείς που εκτιμάμε το κλασικό… Ίσως υπερβολικά πολλοί. Το σημερινό ροκ, άλλωστε, ούτε μεγάλες συγκινήσεις προσφέρει ούτε μεγάλα έργα. Λίγα έχει να αντιτάξει στην επέλαση του Τραμπ ή στη φρενίτιδα του TikTok. Λίγα έχει να πει στον έφηβο που κλαίει στο δωμάτιό του, ούτε βέβαια μπορεί να αναμετρηθεί με τις παλιές κορυφές του. Ακόμα και η φράση «γράφω ένα θέμα για το ροκ», που έλεγα σε φίλους αυτές τις μέρες, μου ακουγόταν λίγο κάπως. Τι πήγε στραβά;
Έτος μηδέν
Ας πάμε πρώτα λίγο πίσω. Με μια δόση αυθαιρεσίας, αλλά και αρκετές «αποδείξεις», μπορούμε να πούμε ότι το ροκ ξεκίνησε το 1965. Ουσιαστικά πρόκειται για τη χρονιά που το ροκ εντ ρολ ωρίμασε και μετεξελίχθηκε σε ροκ. Με μπροστάρηδες τους Μπιτλς και τον Ντίλαν, τη χρονιά εκείνη είχαμε πιο περίπλοκες συνθέσεις, ρηξικέλευθες ενορχηστρώσεις (βιολιά, σιτάρ), ποίηση, ψυχαναλυτικές τάσεις, τραγούδια που έσπαγαν το φράγμα των τριών λεπτών και άλλα τέτοια ωραία. Ακόμη, ο μεγάλος δίσκος (LP) θεωρούνταν πια αυτόνομο καλλιτεχνικό έργο. Δεν χρησίμευε δηλαδή μόνο ως μέσο συλλογής πρόσφατων σινγκλ, αλλά ωθούσε τους δημιουργούς σε κύκλους τραγουδιών.
Στο μεταξύ, οι νέοι είχαν αποκτήσει δύναμη. Αλλά και αντιδραστικότητα: O ήρωας των Stones στο πασίγνωστο Satisfaction (1965) εκνευρίζεται με τις σαχλαμάρες που ακούει στις διαφημίσεις, αλλά και με το κορίτσι που στην πρόταση για ραντεβού τού λέει «ίσως την επόμενη εβδομάδα». Το κομμάτι δεν θα μπορούσε να είχε γραφτεί νωρίτερα, π.χ. το 1963. Το ίδιο και το Girl των Mπιτλς ή το My generation των Who. Γενικώς η ταχύτητα με την οποία εξελίσσεται το τραγούδι το 1965 δεν έχει προηγούμενο ή επόμενο – και μπορεί να παρομοιαστεί μονάχα με τη σημερινή ταχύτητα εξέλιξης του ΑΙ.
Στην Ελλάδα, την ίδια χρονιά ιδρύονται οι Olympians. Οι Forminx κυκλοφορούν το Jeronimo Yanka. Το ροκ θα πάρει λίγα χρόνια ακόμα ώσπου να περάσει το στάδιο της «χορευτικής τρέλας» και να φτάσει στη συνείδηση: Προς τα τέλη των ’60s, προσωπικότητες όπως ο Γιώργος Ρωμανός και κυρίως ο Διονύσης Σαββόπουλος θα ξεφύγουν από τον μιμητισμό των αγγλόφωνων γκρουπ και θα καταθέσουν τη δική τους εκδοχή, με στοιχεία της ελληνικής παράδοσης και προοδευτική ματιά.
Όλα αυτά, βέβαια, το 1965 είναι ακόμη μακρινά. Το ροκ δεν υπάρχει καν ως διαδεδομένη λέξη.
Η μουσική των Μπιτλς χαρακτηρίζεται απλώς «μοντέρνα», με περιοδικά όπως οι Μοντέρνοι Ρυθμοί να κάνουν λόγο για τον μοντέρνο ήχο, σε μοντέρνα κοκκινοκίτρινα εξώφυλλα.
Το 1965 εμφανίζεται επίσης το πρώτο (και μοναδικό τότε) γυναικείο ροκ συγκρότημα στην Ελλάδα: Τhe Girls! Τέσσερα δεκαεξάχρονα κορίτσια από την Αθήνα, που παίζουν γκαράζ ροκ. Λίγους μήνες μετά, οι Girls ηχογραφούν ένα 45άρι με τίτλο Hello Beethoven / Rocket For Girls, ενώ τον Οκτώβριο του 1966 θα πάρουν την έκτη θέση στην περίφημη «Χρυσή Βραδιά» του Καλλιμάρμαρου. Η αποθέωση από δεκάδες χιλιάδες κόσμου εκεί λέγεται ότι έκανε έξαλλους τους γονείς τους, με αποτέλεσμα το γκρουπ να διαλυθεί. Κατά τα άλλα, στο πρώτο μισό των ’60s οι γυναίκες σπανίζουν στο ροκ. Οι εξαιρέσεις είναι λίγες και όχι τόσο σημαντικές (αν και όποιος δεν έχει δει στο YouTube το σόλο της Σίστερ Ροσέτα Θαρπ στο Up above my head, από τηλεοπτική εμφάνιση του 1964, χάνει μία από τις μεγαλύτερες απολαύσεις της ζωής).
Εξήντα χρόνια μετά
Από τότε μέχρι σήμερα άλλαξαν πολλά. Η διάδοση του ίντερνετ και η γυναικεία ενδυνάμωση είναι δύο χαρακτηριστικές μεταβολές, που επηρέασαν καθοριστικά και τη μουσική βιομηχανία. Κατά τα άλλα, ενώ το ροκ του 1965 ήταν ένα είδος αλματωδών εξελίξεων, το ροκ του 2025 είναι αναμάσημα και νοσταλγία. Κυρίως για τους άνω των 25. Οι κάτω των 25 δεν έχουν και πολλά να νοσταλγήσουν. Ούτε και αδημονούν για το καινούργιο. Απλώς το φέρουν. Κάθε δέκα χρόνια περίπου, το ροκ επιστρέφει στην ουσία του από νέους ανθρώπους που βλέπουν τα πράγματα αλλιώς. Συνέβη με το πανκ στα μέσα των ’70s. Συνέβη ξανά με το αλτέρνατιβ, το γκραντζ και την αναβίωση του γκαράζ, σε διαδοχικές δεκαετίες. Στις αρχές των ’10s, μπάντες όπως οι Black Keys και οι Arctic Monkeys πέρασαν στο μέινστριμ με καλά τραγούδια. Το συγκρότημα του Άλεξ Τέρνερ, μάλιστα, ήταν το τελευταίο που είδαμε ευρέως σε μπλουζάκια εφήβων. «Αυτό το ροκ εντ ρολ», έλεγε ο ίδιος στα Brit Awards του 2014, «φαίνεται να ξεθωριάζει κάποιες φορές, αλλά δεν θα πεθάνει ποτέ». Τα μαλλιά του γυάλιζαν από την μπριγιαντίνη και η επιγραφή της χορηγού Mastercard έλαμπε δίπλα στα πόδια του.
Ενώ το ροκ του 1965 ήταν ένα είδος αλματωδών εξελίξεων, το ροκ του 2025 είναι αναμάσημα και νοσταλγία. Κυρίως για τους άνω των 25.
Εν έτει 2025, η φράση του Τέρνερ προκαλεί μεγαλύτερη αμηχανία απ’ ό,τι τότε. H περιοδική επιστροφή του ροκ στην ουσία του, που αναφέραμε πριν, δεν έχει συντελεστεί. Οκέι, το ποστ-πανκ αναβίωσε, αλλά ούτε κάποιον σημαντικό δίσκο έχουμε ούτε κάποιο πέρασμα στο ευρύ κοινό. Φρέσκες μπάντες όπως οι Idles αφορούν μειονότητες. Οι συμπαθείς Fontaines DC γνωρίζουν κάποια επιτυχία στην Ευρώπη, όμως η Αμερική αδιαφορεί. Στα μπαρ και στα ραδιόφωνα δύσκολα ακούει κανείς ροκ τραγούδι νέας σοδειάς.
Γενικώς, το είδος δεν υπάρχει πουθενά στον χάρτη, παρά μόνο ως νοσταλγία, με την επανένωση των Oasis να είναι το ροκ γεγονός της χρονιάς και τον Λυκαβηττό να γεμίζει μόνο στα λάιβ των παλαίμαχων. Ρωτάω τον Γιώργο Καρρά, που σφράγισε τη δεκαετία του 1990 με τη δράση του στις Τρύπες, πώς βλέπει τα πράγματα: «Κατά την ταπεινή μου γνώμη, το ροκ είναι σήμερα αυτό που ήταν πάντα. Ποτέ δεν ήταν η μουσική των μεγάλων μαζών. Ήταν και είναι η μουσική των νέων, που ανησυχούν και αμφισβητούν. Ναι, τα πράγματα έχουν αλλάξει κάπως, αλλά το ότι δεν βγαίνει κάτι αξιόλογο σήμερα δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να βγει κάτι στο μέλλον. “Rock ’n’ roll can never die”, λέει ο θείος Νιλ». Σε πρόσφατη λίστα του Pitchfork με τα καλύτερα ροκ άλμπουμ του 2024, πάντως, την πρώτη θέση κατέλαβε το Pink Balloons των Εkko Astral. Tους ξέρετε; Ούτε κι εγώ! Καθώς γράφονται αυτές οι γραμμές, η μπάντα από την Ουάσιγκτον έχει 10.000 μηνιαίους ακροατές στο Spotify. Ενδεικτικά, ο Pan Pan έχει 142.000.
Μόνο το ροκ πάσχει; «Όλα τα γνώριμα είδη μουσικής έχουν φτάσει στο άβολο “τα έχουμε ξανακούσει”», σχολιάζει ο μουσικοκριτικός Χάρης Συμβουλίδης. «Εδώ και χρόνια δεν έχει συμβεί καμία νέα τεχνολογική εξέλιξη στη μουσική, όπως ήταν κάποτε ο εξηλεκτρισμός της κιθάρας ή η μαζική διάδοση των συνθεσάιζερ. Επιπλέον, μετράμε επτά στρογγυλές δεκαετίες απ’ όταν το Rock Around The Clock έγινε νούμερο 1 επιτυχία. Δεν είναι λογικό να εξαντλήθηκε ο δημιουργικός κύκλος; Εδώ αναρωτιόμαστε, πλέον, μήπως έχει εξαντληθεί το αρκετά νεότερο χιπ χοπ…».
«Δεν είναι φόρμα και μόνο»
Τελικά τι είναι, όμως, το ροκ; «Δεν θεωρώ ότι είναι φόρμα και μόνο», υπογραμμίζει ο Αργύρης Ζήλος σε παλιότερη συνέντευξη στη Lifo. «Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η φόρμα αυτή δεν έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον αν κάποιος τη χειριστεί πραγματικά εμπνευσμένα, με τον τρόπο του, και δεν αναπαράγει απλώς τον Τσακ Μπέρι». Μέσα στα χρόνια, αρκετοί αντιλήφθηκαν το είδος σαν ένα ρευστό, ελεύθερο πράγμα (και όχι σαν «βράχο», από τον οποίο πήρε το όνομά του). Στο βιβλίο Πίστη, ελπίδα και πόνος, ο Νικ Κέιβ θυμάται τη φοβερή ατάκα που φώναξε εκνευρισμένος ο Μπλίξα Μπάργκελντ όταν αποχώρησε από τους Bad Seeds: «Δεν μπήκα στο ροκ εντ ρολ για να παίζω ροκ εντ ρολ!». «Προτιμώ αυτόν που θα καταστρέψει μια δημοτική μουσική», δήλωνε ο Μάνος Χατζιδάκις σε συνέντευξή του 1976, «από αυτόν που με πολλή προσοχή, με μυωπικά γυαλιά και χειρουργικά εργαλεία προσπαθεί να διασώσει το γράμμα μιας παλιάς μουσικής. Αυτά είναι νεκρόφιλα πράγματα. Δεν περιέχουν ζωή και τα σιχαίνομαι».
Για να επιστρέψουμε όμως στον Ζήλο, η φράση του ότι το ροκ «δεν είναι φόρμα και μόνο» υποθέτω υπονοεί ότι το είδος εμπεριέχει μια διάθεση ρήξης και ανατροπής. Είναι κάτι που σπρώχνει τον κόσμο μπροστά, ενοχλώντας. Πού συναντά λοιπόν κανείς το ροκ σήμερα; Σε εμπορικές περιπτώσεις τύπου Maneskin, που το χρησιμοποιούν ως πόζα; Σε μπάντες όπως οι Green Day ή οι Pearl Jam, που κάποτε έλαμψαν και σήμερα ακολουθούν μια μανιέρα; Στην αναβίωση της αναβίωσης του indie; Σε πειραματικά underground σχήματα για προνομιούχα κολεγιόπαιδα; Από μια άποψη, περισσότερο ροκ κρύβουν τα φαρδιά ρούχα της Μπίλι Άιλις και οι ανατροπές στα ποπ κομμάτια της. Μεγαλύτερη ορμή εμπεριέχει η ασυγκράτητη σεξουαλικότητα της Charli XCX και η διαμαρτυρία της Little Simz στο No thank you. Αντιστοίχως, η «εκνευριστική» γκοθ περσόνα του Eddie Dark και το περιπαικτικό κιτς της Μαρίνας Σάττι έχουν περισσότερο ροκ πνεύμα από τη μπάντα που διασκευάζει Led Zeppelin σε μια μουσική σκηνή. Ακόμα και η τραπ, το πιο κακόγουστο τρας του καιρού μας, δεν παύει να αντιπροσωπεύει μια ρήξη που χωρίζει τον σημερινό 16άρη από τους γονείς του.
Πού συναντά κανείς το ροκ σήμερα; Σε εμπορικές περιπτώσεις τύπου Maneskin, που το χρησιμοποιούν ως πόζα; Σε μπάντες όπως οι Green Day ή οι Pearl Jam, που κάποτε έλαμψαν και σήμερα ακολουθούν μια μανιέρα;
Μα ακόμα και αν κάποιος εξετάσει το ροκ καθαρά ως μουσικό είδος, η σημερινή πτώση που διαπιστώνουμε ίσως έχει να κάνει με το πώς το μετράμε: «Όποιος μετράει την τέχνη με τα views, τους ακολούθους, τα gossip, τα likes και το ιντερνετικό σούσουρο, όποιος μετράει την αξία της τέχνης με τα εισιτήρια και τις πωλήσεις, όποιος μπερδεύει την (εκάστοτε) νεανική κουλτούρα με το χιπστερικό lifestyle της, κατά τη γνώμη μου κάνει σοβαρό λάθος», αναφέρει ο Μάκης Μηλάτος σε άρθρο του στο avopolis. Πράγματι, υπάρχουν φρέσκες μπάντες που είναι σημαντικές με έναν δικό τους τρόπο, μη μετρήσιμο. «Οι Lambrini Girls λένε πολλά που χρειάζεται να ειπωθούν για τον σεξισμό, το προνόμιο, τη σαπίλα της Μεγάλης Βρετανίας, με έναν αντιηρωικό τρόπο», μου λέει η τραγουδοποιός Bipolia. «Θα ήθελα πολύ να ιδρώσω σε ένα λάιβ τους. Επίσης, οι Black Country, New Road: Όσο περισσότερο τους ακούω (και ειδικά το άλμπουμ Ants from up there), νιώθω ότι είναι μια πολύ ιδιαίτερη και δεμένη ροκ μπάντα. Πιστεύω θα τους ακούω και μετά από 30 χρόνια και θα μου βγάζουν την ίδια ευαισθησία».
Παλιοροκάδες
Αλλά ας μη γελιόμαστε… Ο προβληματισμός είναι εύλογος, όταν εδώ και χρόνια δεν ακούμε τίποτα φοβερά πρωτότυπο ή μαζικά δημοφιλές. Πριν από λίγο καιρό, τα ροκ Γκράμι πήγαν στους Μπιτλς και στους Στόουνς… Στη λίστα του Billboard με τα 200 πιο εμπορικά άλμπουμ του 2024, δεν υπάρχει ούτε ένας ροκ δίσκος της συγκεκριμένης χρονιάς. Το πιο εμπορικό ροκ άλμπουμ είναι το Rumours (1977) των Fleetwood Mac! Στις δε λίστες με τις πιο κερδοφόρες περιοδείες, το ροκ εκπροσωπείται αποκλειστικά από ηλικιωμένους, όπως ο Μπρους Σπρίνγκστιν (εκτός αν θεωρείτε ροκ τους Coldplay!). Την ίδια στιγμή, οι Ρόλινγκ Στόουνς και ο Πολ Μακάρτνεϊ εξακολουθούν να γεμίζουν στάδια, αποτελώντας ωστόσο ένα μάλλον μουσειακό είδος. Αρκετά αποστασιοποιημένος από το παρελθόν του σε επίπεδο setlist παραμένει εδώ και χρόνια ο Μπομπ Ντίλαν, που επιμένει να παίζει ολόκληρο τον τελευταίο δίσκο του. Ο πιο συνεπής στο ροκ πνεύμα, πάντως, είναι ο Νιλ Γιανγκ: Ο ακατέργαστος ήχος της κιθάρας, το χύμα ντύσιμο, η εύθραυστη φωνή και τα μονίμως υγρά μάτια του είναι ίσως ό,τι πιο εγκάρδιο, αληθινό και «ζεστό» μπορεί να αντικρίσει κανείς σήμερα επί σκηνής από το ροκ των 1960s.
Εδώ στα δικά μας, η επικείμενη παρουσία του Διονύση Σαββόπουλου στο Rockwave περισσότερο αμηχανία προκαλεί παρά χαρά. Όχι τόσο επειδή ο Σαββόπουλος δεν είναι πια ροκ (συζητήσιμο αυτό), αλλά επειδή, όπως είπε χαριτολογώντας σε τηλεοπτική εκπομπή, «έπρεπε να γίνω 80 χρονών για να με καλέσουν». Το πόσοι θα εκδράμουν μέχρι τη Μαλακάσα για να ακούσουν «εμείς του ’60 οι εκδρομείς» παραμένει άγνωστο. Όπως άγνωστο παραμένει και το ποια εγχώρια μπάντα θα μπορέσει, στα επόμενα χρόνια ίσως, να υπερασπιστεί μια αντίστοιχου μεγέθους ροκ συναυλία. «Από τους ανθρώπους που γνωρίζω, κανένας δεν ασχολείται με το ροκ», μου λέει ο Deezy των ανερχόμενων Turboflow 3000. «Δεν ξέρω αν έχει πεθάνει, αλλά στον κύκλο μου δεν υπάρχει». Στα λάιβ, πάντως, πέρα από λάπτοπ, το συγκρότημά του διαθέτει ηλεκτρικές κιθάρες, μπάσο και ντραμς. Είναι λίγο οξύμωρο… Μπάντες όπως οι Turboflow 3000 ίσως έρχονται να επαληθεύσουν αυτό που λέγαμε πριν: Για να προσεγγίσει κάποιος το ροκ σήμερα, είναι προτιμότερο να μην παίζει ροκ. Να το κουβαλάει απλώς ως ζωηράδα και αντίδραση. «Από εκεί και πέρα, το ραπ είναι το νέο ροκ», μου λέει ο Deezy. «Μπαίνει στο μέινστριμ και παράλληλα εκφράζει την κοινωνική διαμαρτυρία». Η φημολογούμενη συναυλία του ΛΕΞ στο ΟΑΚΑ το ερχόμενο καλοκαίρι αναμένεται από χιλιάδες παιδιά σαν ένα γεγονός αντίστοιχο με τα μεγάλα ροκ φεστιβάλ του παρελθόντος. «Αυτή είναι η δική σας εποχή!» φώναζε ο Παύλος Παυλίδης το περασμένο καλοκαίρι στον Λυκαβηττό. Tι σημασία έχει αν τα ντραμς έδωσαν τη θέση τους στο μπιτ;
