Η Λέσλι ήταν 16 ετών όταν γνώρισε τον Τζον Μπράουν, έναν 21χρονο οδηγό φορτηγού, σε ένα καφέ κοντά στις αποβάθρες του Μπρίστολ. Η ίδια, μέχρι τότε, είχε περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της περιορισμένη στο στενό περιβάλλον της οικογένειάς της και κάπως παρορμητικά αποφάσισε να φύγει μαζί του και να κάνει μια νέα αρχή. Πράγματι, τα βρήκαν, παντρεύτηκαν και γρήγορα η Λέσλι άρχισε να λαχταρά ένα παιδί. Πέρασε αρκετός καιρός χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Κάπου στα 23 της διαγνώστηκε με σαλπιγγική απόφραξη και υποβλήθηκε σε χειρουργική επέμβαση, αλλά και πάλι δεν κατάφερε να μείνει έγκυος. Έξι χρόνια μετά, τον Νοέμβριο του 1976, η Λέσλι και ο Τζον επισκέφτηκαν τον γυναικολόγο και διευθυντή του Κέντρου Ανθρώπινης Αναπαραγωγής στο Όλνταμ, Πάτρικ Στέπτοου. Εκεί, ο ίδιος, σε συνεργασία με τον βιολόγο και φυσιολόγο Ρόμπερτ Έντουαρντς και τη νοσοκόμα και εμβρυολόγο Τζιν Πέρντι, επιχειρούσαν για πρώτη φορά στην ιστορία της ιατρικής να καταστήσουν εγκύους γυναίκες που αντιμετώπιζαν σοβαρά θέματα υπογονιμότητας. Συγκεκριμένα ο Στέπτοου συνέλεγε με τη μέθοδο της λαπαροσκόπησης ωάρια από εθελόντριες υπογόνιμες γυναίκες και ο Έντουαρντς με τη βοήθεια της Πέρντι ερευνούσαν καλλιεργητικά υλικά για ανθρώπινα κύτταρα, ώστε να πετύχουν τη γονιμοποίηση και την πρώιμη καλλιέργεια εμβρύων στο εργαστήριο, εκτός ανθρώπινου σώματος. Οι προσπάθειές τους θεωρούνταν τότε ουτοπικές ή ακόμα και επικίνδυνες. Αρκετοί τούς χλεύαζαν. Όσο για το Ιατρικό Ερευνητικό Συμβούλιο του Ηνωμένου Βασιλείου (MRC), είχε αρνηθεί απερίφραστα να χρηματοδοτήσει την έρευνά τους.
Η Λέσλι και ο Τζον δεν ασχολήθηκαν με τίποτε από αυτά. Ο Στέπτοου τους εξήγησε ότι θα μπορούσε ίσως να τους βοηθήσει να αποκτήσουν παιδί μέσω αυτού που αποκαλούσε «εμφύτευση» και εκείνοι έγνεψαν καταφατικά το κεφάλι. Έναν χρόνο αργότερα, οι προετοιμασίες για την «εμφύτευση» είχαν ολοκληρωθεί. Ο Στέπτοου με το ειδικό λαπαροσκόπιο είχε εξαγάγει ένα από τα ωάρια της Λέσλι και στη συνέχεια ο Έντουαρντς το είχε τοποθετήσει σε ένα απλό γυάλινο τρυβλίο Πέτρι –κάτι που έμελλε να ενισχύσει τη φράση «μωρό του σωλήνα»– μαζί με το σπέρμα του Τζον. Η καλλιέργεια αναπτύχθηκε σε έμβρυο και, μετά από δυόμισι ημέρες, ο Στέπτοου το εμφύτευσε στη μήτρα της Λέσλι. Έξι εβδομάδες αργότερα, το τεστ εγκυμοσύνης βγήκε θετικό. Η εγκυμοσύνη της κύλησε ομαλά και στις 25 Ιουλίου 1978, στο Γενικό Νοσοκομείο του Όλνταμ, γεννήθηκε με καισαρική τομή η Λουίζ Τζόι Μπράουν, βάρους 2,6 κιλών. Ήταν το πρώτο μωρό που γεννήθηκε μέσω εξωσωματικής γονιμοποίησης (IVF – In Vitro Fertilization), αποτελώντας ορόσημο στην ιστορία της ιατρικής.
Όταν πλησίαζε η γέννηση, το νοσοκομείο ήταν γεμάτο από δημοσιογράφους και η αστυνομία κλήθηκε να διαχειριστεί την κατάσταση. Η καισαρική τομή έγινε τα μεσάνυχτα, υπό πλήρη μυστικότητα, και το προσωπικό έπρεπε να υπογράψει συμφωνίες εχεμύθειας. Μόλις γεννήθηκε η Λουίζ, οι γιατροί ηχογράφησαν το πρώτο της κλάμα και το ηχητικό αρχείο στάλθηκε σε ειδησεογραφικά πρακτορεία και παίχτηκε στα διεθνή μέσα ως απόδειξη της επιτυχίας του πρώτου μωρού της εξωσωματικής. Λίγες μέρες μετά, ο Στίβεν Χόκινγκ έστειλε επιστολή στη Λέσλι και στον Τζον εκφράζοντας τον θαυμασμό του για την επιστημονική πρόοδο και τονίζοντας τη σημασία της γέννησης του μωρού τους για το μέλλον της ανθρωπότητας. Όσο η επιστημονική κοινότητα γιόρταζε την επιτυχία, το Βατικανό κατήγγελλε την IVF ως «παρέμβαση στη θεϊκή δημιουργία», με τον Πάπα Ιωάννη Παύλο Β΄ να κάνει δηλώσεις κατά της μεθόδου λίγες μέρες μετά τη γέννηση της Λουίζ. Το επόμενο «μωρό του σωλήνα» γεννήθηκε μόλις 67 ημέρες μετά, και σιγά σιγά το μέτρημα σταμάτησε. Πλέον έχουν γεννηθεί με εξωσωματική γονιμοποίηση πάνω από 10 εκατομμύρια παιδιά παγκοσμίως. Ο Ρόμπερτ Έντουαρντς τιμήθηκε με το Νόμπελ Ιατρικής το 2010 για τη συμβολή του στην αναπαραγωγική επιστήμη – ο Πάτρικ Στέπτοου είχε ήδη αποβιώσει. Όσο για την Τζιν Πέρντι, πέθανε το 1985 σε ηλικία μόλις 39 ετών από καρκίνο στο δέρμα, χωρίς να δει την πλήρη αναγνώριση της συνεισφοράς της.
Αυτή είναι η ιστορία γέννησης της Λουίζ Μπράουν, στην οποία ανατρέχω όσο κάθομαι στο σαλόνι υποδοχής του Κέντρου Εξωσωματικής Γονιμοποίησης του Ιασώ, Institute of Life, το οποίο κλείνει φέτος δέκα χρόνια λειτουργίας, που αντιστοιχούν υποθέτω σε χιλιάδες γεννήσεις «μωρών του σωλήνα» στην Ελλάδα. Η Λουίζ προσκλήθηκε στη χώρα μας, στο πλαίσιο του 4ου Επιστημονικού Συμποσίου Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής «IVF 47 Χρόνια Μετά» που έλαβε χώρα από 6 έως 8 Μαρτίου στο Μέγαρο Μουσικής. Η ίδια σήμερα είναι 47 ετών, μητέρα δύο γιών.
Όσο την περιμένω, την ξεναγούν στα πρότυπα εργαστήρια. Γυναικολόγοι, μαιευτήρες, εμβρυολόγοι και στελέχη φαίνονται συγκινημένοι και χαρούμενοι, σαν να βιώνουν και οι ίδιοι μια εμβληματική στιγμή στη θητεία τους. Η Λουίζ Μπράουν μού φαίνεται μια απλή γυναίκα, λίγο ζαλισμένη από τον ντόρο και τη βουή γύρω της. Μας οδηγούν σ’ ένα γραφείο και το πρώτο πράγμα που τη ρωτάω είναι πότε ακριβώς συνειδητοποίησε ότι η γέννησή της βραβεύτηκε με Νόμπελ, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Απαντά: «Ήμουν περίπου τεσσάρων ετών, λίγο πριν πάω νηπιαγωγείο, όταν οι γονείς μου με έβαλαν να δω το βίντεο από τη γέννησή μου. Μου εξήγησαν ότι ο Μπομπ, ο Πάτρικ και η Τζιν βοήθησαν τη μαμά και τον μπαμπά να με αποκτήσουν, χωρίς να μπουν σε πολλές λεπτομέρειες. Όσο περνούσαν τα χρόνια, έβλεπα τους γονείς μου να δίνουν συνεντεύξεις κάθε τόσο και κάπου στα 13 κατάλαβα τι ακριβώς είχε συμβεί».
Παπαράτσι και ηθικολόγοι
Η Λουίζ Μπράουν έχει εκδώσει το βιογραφικό βιβλίο My Life As the World’s First Test-Tube Baby, ενώ η γέννησή της έχει γίνει και ταινία στο Netflix με τον τίτλο Joy, που είναι το μεσαίο όνομα που της έδωσε ο γιατρός Στέπτοου, με την πεποίθηση ότι η ύπαρξή της θα χάριζε χαρά σε εκατομμύρια κόσμο. Η ίδια σήμερα ταξιδεύει ανά την υφήλιο προσκεκλημένη από φορείς και ινστιτούτα, προκειμένου να μεταδώσει ένα μήνυμα αισιοδοξίας και να σπάσει τη σιωπή της υπογονιμότητας. Αναρωτιέμαι αν υπήρξε κάποια κομβική στιγμή στη ζωή της που αποφάσισε να γίνει κάτι σαν πρέσβειρα της εξωσωματικής γονιμοποίησης ή αν αυτό ήρθε ως φυσική εξέλιξη. Μάλλον ισχύει το δεύτερο: «Η μητέρα μου διαδραμάτιζε αυτόν τον ρόλο και μάλιστα συνήθιζε να με παίρνει μαζί της στα ταξίδια της. Όταν εκείνη πέθανε, και αφού είχε πεθάνει και ο μπαμπάς και οι επιστήμονες χάρη στους οποίους γεννήθηκα, συνειδητοποίησα ότι κανείς από τους πέντε ανθρώπους που τόλμησαν και με έφεραν στον κόσμο δεν είχε μείνει στη ζωή ώστε να συνεχιστεί η συζήτηση. Τότε ήταν που αποφάσισα να παρατήσω την πλήρους απασχόλησης εργασία μου και να αφοσιωθώ σε αυτό. Έτσι νιώθω ότι δίνω κάτι πίσω. Εκείνοι μου έδωσαν τη ζωή μου κι εγώ κρατάω τη μνήμη τους ζωντανή».
«Όσο περνούσαν τα χρόνια, έβλεπα τους γονείς μου να δίνουν συνεντεύξεις κάθε τόσο και κάπου στα 13 κατάλαβα τι ακριβώς είχε συμβεί».
Αξίζει, πάντως, να αναλογιστεί κανείς ότι αυτή η προσηνής γυναίκα δεν είχε πάντα την ωριμότητα και τη νηφαλιότητα των 47 της χρόνων, ώστε να μπορεί να διαχειρίζεται και να αξιοποιεί τη δημοσιότητα που έμελλε να της αναλογεί. Οι δημοσιογράφοι που κατέκλυσαν το νοσοκομείο τη μέρα της γέννησής της συνέχιζαν να πιέζουν αδιάκοπα την οικογένεια και όταν επέστρεψε σπίτι. Για χρόνια έστηναν καρτέρι στην είσοδο του σπιτιού τους, για να δουν πώς μεγαλώνει «το μωρό του σωλήνα», και επιδίωκαν αδιάκοπα φωτογραφίες και συνεντεύξεις. Μάλιστα η Λέσλι Μπράουν είχε δεχτεί ακόμη και επιθέσεις από ηθικολόγους που θεωρούσαν την IVF αφύσικη και ανήθικη.
Όσο για την κόρη της, συνέχιζε να είναι υπό στενή παρακολούθηση από τα μέσα, ειδικά σε ορόσημα της ζωής της, όπως τα γενέθλιά της, η εφηβεία της, ο γάμος της. Το 2006, που γέννησε τον πρώτο της γιο, η κάλυψη κορυφώθηκε. Άραγε, υπάρχουν ή υπήρξαν στιγμές που η ίδια θα προτιμούσε από το να είναι σύμβολο επιστημονικής προόδου, να είναι απλώς η Λουίζ; «Όταν πέθανε ο Στέπτοου και άρχισαν να γίνονται συχνότερες και εντονότερες οι πιέσεις των δημοσιογράφων, αναρωτιόμουν γιατί έπρεπε να συμβαίνει σ’ εμένα όλο αυτό… Στ’ αλήθεια, το μόνο που ήθελα ήταν να βγαίνω από το σπίτι μου και να μην περιμένει απ’ έξω κάποιος για να με βγάλει φωτογραφία. Τώρα πια δεν μπορώ να φανταστώ τη ζωή μου διαφορετικά. Νιώθω περήφανη που είμαι εγώ. Έμαθα να προχωράω και να ακολουθώ τη ροή…»
Διακοπές και εξωσωματική
Σύμφωνα με τα διαθέσιμα δημοσιευμένα στοιχεία, υπολογίζεται ότι μέχρι σήμερα πάνω από 10 εκατομμύρια παιδιά έχουν γεννηθεί παγκοσμίως με τη μέθοδο της εξωσωματικής γονιμοποίησης, ενώ πλέον περισσότεροι από 2,5 εκατομμύρια κύκλοι εξωσωματικής πραγματοποιούνται κάθε χρόνο, με αποτέλεσμα πάνω από 500.000 τοκετούς ετησίως. Το πιο εντυπωσιακό, όμως, είναι το πόσο έχουν εξελιχθεί τα πράγματα από το 1978 μέχρι σήμερα. Το γυάλινο τρυβλίο Πέτρι στο οποίο εγένετο η Λουίζ, έχει αντικατασταθεί από εξειδικευμένα πιάτα καλλιέργειας που ελέγχουν θερμοκρασία, pH και θρεπτικά συστατικά, ενώ η γονιμοποίηση πλέον γίνεται σε σύγχρονους επωαστές (incubators) που διατηρούν σταθερές συνθήκες θερμοκρασίας (37°C), υγρασίας και συγκέντρωσης αερίων (διοξείδιο του άνθρακα και οξυγόνο), για να προσομοιώνουν το φυσικό περιβάλλον της μήτρας.
«Το μόνο που ήθελα ήταν να βγαίνω από το σπίτι μου και να μην περιμένει απ’ έξω κάποιος για να με βγάλει φωτογραφία. Τώρα πια δεν μπορώ να φανταστώ τη ζωή μου διαφορετικά».
Στα μέσα της δεκαετίας του ’80 εισήχθη και η μέθοδος των κατεψυγμένων εμβρύων. Συγκεκριμένα το 1984 γεννήθηκε το πρώτο μωρό από κατεψυγμένο έμβρυο, προσφέροντας και επίσημα τη δυνατότητα σε γυναίκες να αποθηκεύουν έμβρυα για μελλοντική χρήση. Το 1992 εφαρμόστηκε για πρώτη φορά η ενδοκυτταροπλασματική έγχυση σπερματοζωαρίου (ICSI), μια τεχνική όπου ένα μόνο σπερματοζωάριο εγχέεται απευθείας στο ωάριο, δίνοντας για πρώτη φορά λύση στην ανδρική υπογονιμότητα. Μέσα στα ’00s εισήχθη και ο γενετικός προεμφυτευτικός έλεγχος (PGT), που προσφέρει τη δυνατότητα ανίχνευσης γενετικών ανωμαλιών πριν από την εμφύτευση του εμβρύου, μειώνοντας σημαντικά το ενδεχόμενο αποβολών. Όσο για τις τελευταίες δεκαετίες, η εφαρμογή νέων τεχνολογιών, όπως η καλλιέργεια εμβρύων με time-lapse imaging και η χρήση τεχνητής νοημοσύνης για την επιλογή εμβρύων, έχει αυξήσει ραγδαία το ποσοστό επιτυχίας της μεθόδου της εξωσωματικής γονιμοποίησης σε όλο τον πλανήτη.
«Όσο σκέφτομαι ότι μέχρι εγώ να γίνω έμβρυο κάποιος έπρεπε να ρίχνει ματιές σ’ ένα μικροσκόπιο, ενώ τώρα βγαίνουν αυτόματα φωτογραφίες με time-lapse ή χρησιμοποιούν την τεχνητή νοημοσύνη για να τσεκάρουν το σπέρμα… Είναι αδιανόητο το πόσα μάς προσφέρει πια η επιστήμη», λέει η Λουίζ.
Στην Ελλάδα, σε πείσμα άλλων τοπικών φαινομένων, φαίνεται ότι σ’ αυτό το πεδίο όχι απλώς δεν υστερούμε σε τίποτα, αλλά είμαστε και κάτι σαν Γη της Επαγγελίας. Οι κλινικές εξωσωματικής γονιμοποίησης της χώρας μας είναι πρότυπες, οι γιατροί μας είναι καταρτισμένοι και οι Ελληνίδες μιλούν σχετικά ανοιχτά, και χωρίς ταμπού, για την επιλογή τους να κάνουν IVF. Μάλιστα μαθαίνω ότι η Ελλάδα, η Ισπανία και η Τουρκία είναι οι χώρες τις οποίες επισκέπτονται από όλο τον κόσμο για να υποβληθούν σε εξωσωματική γονιμοποίηση. Ο λόγος βέβαια δεν είναι μόνο οι εξελιγμένες μέθοδοι και η επιστημονική κατάρτιση, αλλά και το νομοθετικό πλαίσιο που είναι κάπως πιο «χαλαρό», αλλά και το κόστος που είναι σχετικά χαμηλότερο. Η Λουίζ σχολιάζει πάνω σ’ αυτό: «Υπάρχουν τεράστιες διαφορές από χώρα σε χώρα. Στη Γερμανία, για παράδειγμα, την οποία επισκέφτηκα σχετικά πρόσφατα, έμεινα έκπληκτη με το πόσο συντηρητικοί είναι. Μια ευρωπαϊκή χώρα που απαγορεύει την παρένθετη μητρότητα και δεν δίνει καμία δυνατότητα γονεϊκότητας στα ομόφυλα ζευγάρια. Δεν μου κάνει εντύπωση το ότι άνθρωποι από άλλες χώρες έρχονται στην Ελλάδα για να κάνουν εξωσωματική γονιμοποίηση και συμπεραίνω δύο πράγματα: Πρώτον, ότι το συνδυάζουν με τις διακοπές τους – γιατί να μην περάσουν το απαιτούμενο διάστημα σε μια όμορφη τουριστική χώρα με ήλιο; Και δεύτερον, δυστυχώς, γιατί κάποιοι χρειάζεται να απομακρυνθούν από το περιβάλλον τους προκειμένου να αποκρύψουν τη διαδικασία. Φεύγουν τάχα για διακοπές και επιστρέφουν έχοντας τάχα συλλάβει φυσιολογικά. Είναι τρελό ότι υπάρχει ακόμη, 47 χρόνια μετά, τόσο μεγάλο ταμπού…».
Τι λένε οι άντρες;
Η αλήθεια είναι ότι ο κοινωνικός και ηθικός διάλογος που άνοιξε το 1978, με τη γέννηση της Λουίζ, συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Ναι μεν έχουν εξελιχθεί τα πράγματα, με την IVF να θεωρείται μια αποδεκτή και διαδεδομένη μέθοδος γονιμοποίησης, αλλά ακόμη και στις λιγότερο συντηρητικές χώρες παραμένει ανοιχτή μια παρένθεση αμφιβολίας και δεύτερων σκέψεων. Σχετικά με τις προκαταλήψεις γύρω από την εξωσωματική γονιμοποίηση, η Λουίζ Μπράουν σχολιάζει: «Υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που πιστεύουν ότι μπορούν να εκφράζουν άποψη για τις ζωές των άλλων. Υπήρχαν πάντα και υπάρχουν ακόμη. Οι ίδιοι είναι που, χωρίς να ερωτηθούν, μπορεί να πουν σ’ ένα ζευγάρι που προσπαθεί να κάνει παιδί με εξωσωματική: “Μα καλά, γιατί δεν υιοθετείτε; Τόσα παιδιά αναζητούν σπίτι!”. Είναι υπέροχο να υιοθετείς ένα παιδί, αλλά δεν είναι καθόλου υπέροχο να κρίνεις την επιλογή των ανθρώπων να αποκτήσουν παιδί με άλλο τρόπο. Ένα παρόμοιο παράδοξο είναι ότι στην Αγγλία, αν έχεις ήδη παιδιά και είσαι με έναν σύντροφο που έχει και ο ίδιος ήδη παιδιά, μπορείς να κάνεις ιδιωτική εξωσωματική, αλλά απαγορεύεται να κάνεις εξωσωματική μέσω του Εθνικού Συστήματος Υγείας!».
Τη μερίδα του λέοντος σε ταμπού και προκαταλήψεις γύρω από τα θέματα υπογονιμότητας κρατούν οι άντρες. Ρωτώντας πάνω σ’ αυτό, αλλά και κρίνοντας από περιπτώσεις στο περιβάλλον μου, μου γίνεται σαφές ότι ένας άντρας διστάζει πολύ περισσότερο από μια γυναίκα –αν και η ίδια είναι που υποβάλλεται στη διαδικασία εξωσωματικής– να το μοιραστεί. Φυσικά υπάρχουν εξαιρέσεις. Το πιθανότερο είναι ότι αυτή η στάση προκύπτει από κάποιο πατριαρχικό «δόγμα» κατά το οποίο ο άντρας δεν είναι αρκετά άντρας αν δεν γονιμοποιήσει ο ίδιος τη γυναίκα του και «αναγκαστεί» να προσφύγει στην επιστήμη. Τα πράγματα γίνονται ακόμη πιο επώδυνα για εκείνον, αν το πρόβλημα γονιμότητας το έχει ο ίδιος. Μάλιστα, δεν είναι τυχαίο που με μεγάλη ευκολία συνηθίζουμε να συμπεραίνουμε ότι πίσω από κάθε εξωσωματική γονιμοποίηση κρύβεται μια μεγάλη σε ηλικία γυναίκα με χαμηλό απόθεμα ωαρίων ή κάποιο γυναικολογικό πρόβλημα και ποτέ το κακής ποιότητας σπέρμα ενός άντρα. Τα στατιστικά πάντως λένε ότι οι αιτίες υπογονιμότητας είναι περίπου ισόποσα κατανεμημένες μεταξύ των φύλων, με περίπου το 30-40% των περιπτώσεων να σχετίζονται με τον άντρα, το 30-40% με τη γυναίκα και το υπόλοιπο ποσοστό να σχετίζεται με συνδυασμένα ή άγνωστα αίτια. Η Λουίζ επιβεβαιώνει: «Κι εγώ η ίδια έμεινα έκπληκτη όταν ενημερώθηκα ότι το πρόβλημα γονιμότητας στατιστικά αποδίδεται και στα δύο φύλα και όχι στη γυναίκα. Δεν συζητάμε ποτέ ανοιχτά για την ανδρική υπογονιμότητα. Ειλικρινά πιστεύω ότι κανένας δεν έχει λόγο να ντρέπεται για κάτι τέτοιο και ότι συζητώντας ανοιχτά μπορεί να βοηθήσουμε έστω έναν ακόμη άνθρωπο».
«Έμεινα έκπληκτη όταν ενημερώθηκα ότι το πρόβλημα γονιμότητας στατιστικά αποδίδεται και στα δύο φύλα και όχι στη γυναίκα. Δεν συζητάμε ποτέ ανοιχτά για την ανδρική υπογονιμότητα».
Κλείνοντας τη ρωτάω πώς νιώθει που με τη γέννησή της έδωσε ελπίδα σε τόσο κόσμο: «Θυμάμαι μια φορά που περπατούσα στο Μπρίστολ και με πλησίασε μια γυναίκα που κρατούσε ένα κοριτσάκι στο χέρι, με αγκάλιασε και μου είπε βουρκωμένη πόσο με ευχαριστεί και ότι η κόρη της δεν θα υπήρχε αν δεν υπήρχα εγώ. Μου ήρθαν κι εμένα δάκρυα και της είπα ότι δεν έκανα εγώ κάτι, εγώ απλώς γεννήθηκα. Μόνο όταν έγινα η ίδια μητέρα, αντιλήφθηκα την επιμονή και την τόλμη της μαμάς μου να αποκτήσει παιδί. Όταν κράτησα πρώτη φορά τον γιο μου, ένιωσα ένα δέσιμο και ένα μοναδικό συναίσθημα που δεν μπορώ να εξηγήσω. Αυτόματα κατάλαβα ότι πράγματι αξίζει. Αξίζει να παλέψεις με προκαταλήψεις και ταμπού, αξίζει να περάσεις διά πυρός και σιδήρου, όλα ξαφνικά αποκτούν ένα άλλο νόημα».
Κεντρική φωτογραφία: Η 4χρονη Λουίζ Μπράουν με την οικογένειά της στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου, το 1981. (Φωτογραφία: Dick Lewis/NY Daily News/ Getty Images/ Ideal Image)
