«Αυτό που λείπει από το σπίτι σας είναι ένα παιδάκι»: Ήταν ένα συγγενικό πρόσωπο. «Καλά, τα βράδια τι κάνετε;»: Ήταν κάποιος οικογενειακός φίλος στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι της κολλητής μου. «Μη σκέφτεσαι για παιδιά από τώρα, είσαι μικρή. Θες να διαλύσεις τη δουλειά σου; Τόσο κόπο έκανες»: Ήταν μια φίλη μου. «Η αλήθεια είναι ότι οι γυναίκες στον κλάδο μας σπάνια αποκτούν παιδιά»: Ήταν μια παλιά συνάδελφος.
Όσες περπατάμε τη δεκαετία των τριάντα ακούμε τέτοιες φράσεις σχεδόν καθημερινά. Είτε σκεφτόμαστε να κάνουμε παιδιά είτε όχι. Είτε μιλάμε ανοιχτά γι’ αυτό είτε όχι. Ισορροπώντας σε τεντωμένο –για τα νεύρα μας– σχοινί, αποκρούουμε ανά πάσα ώρα και στιγμή τις υποδείξεις για τη ζωή και το σώμα μας, ενώ παρατηρούμε ότι όλο και συχνότερα πλέον καλούμαστε άρρητα να πείσουμε ότι η συναισθηματική ανάγκη για τη μητρότητα δεν μας καθιστά λιγότερο φιλόδοξες, δυναμικές ή επαγγελματικά αποδοτικές.
Είμαστε η πρώτη φουρνιά που βγήκε στον εργασιακό στίβο όταν επικρατούσε θύελλα, τα παιδιά της γενιάς που άργησε να φύγει από το σπίτι. Σήμερα είμαστε οι εργαζόμενες που –αν και δεν ζούμε στον αστερισμό της Gen Z, όπου η προσωπική ευημερία προέχει της επαγγελματικής προόδου– παλεύουμε να αντιταχθούμε στο πνεύμα της σκληρής εργασιακής προσήλωσης μέσα στο οποίο γαλουχηθήκαμε μικρές. Είτε επειδή το θέλουμε είτε επειδή τίποτα δεν μας αφήνει να το ξεχάσουμε, κάποτε έρχεται η εποχή που σκύβουμε μέσα μας για να αναρωτηθούμε: θέλω ή δεν θέλω να κάνω παιδιά;
Θαυμάζω εκείνες που με σιγουριά μπορούν να φανταστούν τον μελλοντικό εαυτό τους και ξέρουν ότι δεν θέλουν να τρέχουν πίσω από ένα νήπιο. Ακούω συχνά τις φίλες μου να αμφιταλαντεύονται και συντάσσομαι με εκείνες που θα ήθελαν να γίνουν μητέρες, αλλά αναζητούν εναγωνίως στους κλάδους τους τα γυναικεία πρότυπα που θα τις εμπνεύσουν και θα επιβεβαιώσουν ότι η μητρότητα δεν σημαίνει επαγγελματικό παροπλισμό. Η έλλειψη υποστηρικτικών δικτύων, η αγωνία για την ισορροπία στην προσωπική ζωή και η ανησυχία ότι ένα παιδί θα σήμαινε το τέλος του εαυτού μας που γύρω στα τριάντα αρχίσαμε να γνωρίζουμε καλύτερα και να απολαμβάνουμε, είναι μόνο κάποιες από τις ψηφίδες μιας μεγάλης συζήτησης.
«Δεν μπορώ να με φανταστώ μ’ ένα μωρό»
Η Ελένη, 32 ετών, δεν το συζητά ποτέ με τις φίλες της. Μέχρι πρότινος, δεν το συζητούσε ούτε με τον εαυτό της. «Δεν έχει να κάνει με το αν είμαστε σε μακροχρόνιες και ευτυχισμένες σχέσεις. Η μητρότητα μοιάζει κάτι μακρινό και αταίριαστο για τις περισσότερες». Αυτή την εποχή στο κομοδίνο της έχει το βιβλίο Μητέρα μηδέν παιδιών του ψυχοθεραπευτή Λύο Καλοβυρνά, το οποίο μεταξύ άλλων εξετάζει τις κοινωνικές πιέσεις που δέχονται οι γυναίκες προκειμένου να αποκτήσουν παιδί αλλά και την αντίληψη που θέλει τη μητρότητα υπέρτατη αξία. «Τα τελευταία χρόνια νιώθω ότι οι –έστω και πιο διακριτικές– ερωτήσεις του περιβάλλοντός μου για το πότε θα κάνω παιδί αυξήθηκαν. Τι κι αν λέω ότι κανείς δεν νομιμοποιείται να ρωτά κάτι τέτοιο κι ότι είναι αδιάκριτο; Στον βρόντο πάει», λέει η ίδια με παράπονο, και μάλλον οι περισσότερες ταυτιζόμαστε μαζί της.
«Δεν έχει να κάνει με το αν είμαστε σε μακροχρόνιες και ευτυχισμένες σχέσεις. Η μητρότητα μοιάζει κάτι μακρινό και αταίριαστο για τις περισσότερες». -Ελένη, 32 ετών
Αλλά και για όσες το σκεφτόμαστε θετικά, οι παραινέσεις φέρνουν μόνο θυμό και πίεση. «Προσπαθώ να έχω έτοιμη την απάντηση, αλλά δεν έχω πάντα κουράγιο», περιγράφει η 33χρονη Άννα, και θυμάται ότι την τελευταία φορά που άκουσε «πότε θα βάλετε μπρος για κανένα παιδάκι;”, για λίγο σκέφτηκα ότι ίσως θα ήταν καλύτερα να ανοίξω την πόρτα και να φύγω».
Για την Ευρυδίκη, που μόλις πέρασε τα 30, η ιδέα της μητρότητας έρχεται στο μυαλό της μόνο όταν η οικογένειά της ρωτάει γι’ αυτό. Μια μητέρα, μια θεία ή μια γιαγιά θα την επαινέσει που ασχολείται με τη δουλειά της και δεν έχει ανάγκη κανέναν, αλλά θα της θυμίζει ότι «τα χρόνια περνάνε». «Νιώθω ότι με πιέζουν χωρίς λόγο. Προφανώς έχω άλλες προτεραιότητες, θέλω να ζήσω όσα χρειάζομαι για να είμαι ευτυχισμένη, θέλω να δουλέψω και να ταξιδέψω. Κάποια στιγμή στο μέλλον ίσως χρειαστεί να σκεφτώ σοβαρά μια κατάψυξη ωαρίων, για παράδειγμα. Αλλά προς το παρόν δεν μπορώ να με φανταστώ με ένα μωρό στην αγκαλιά. Είμαι σχεδόν σίγουρη ότι δεν θέλω να κάνω παιδιά», λέει με αυτοπεποίθηση, αλλά παραδέχεται ότι δεν θα το συζητούσε ανοιχτά με την οικογένειά της.
Ανάμεσα στην εργασία και τη μητρότητα
Κορωνίδα των ανησυχιών όσων σκέφτονται να γίνουν μητέρες είναι ο γόρδιος δεσμός ανάμεσα στη μητρότητα και την επαγγελματική ζωή. Όχι μόνο εξαιτίας του έντονου ανταγωνισμού στην αγορά εργασίας, αλλά επειδή σχεδόν πάντα υποβόσκει η αντίληψη ότι είναι δύο τομείς αμοιβαία αποκλειόμενοι, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Μεγαλώνοντας παρατηρούμε ότι δίπλα στην παραδοσιακή πίεση για το πότε θα κάνουμε παιδί και τους βιολογικούς περιορισμούς, έχει προστεθεί μια άλλη, περισσότερο… υποδόρια πίεση, αντίθετης κατεύθυνσης. Φαίνεται ότι το να αποφασίσει μια γυναίκα γύρω στα τριάντα να γίνει μητέρα χρειάζεται υπότιτλους. «Νιώθω ότι πρέπει να νομιμοποιήσω την απόφασή μου, να πείσω ότι δεν είμαι λιγότερο δυναμική από ό,τι νόμιζαν ή ότι η μητρότητα δεν είναι το αντίπαλο δέος του επαγγελματισμού», σκέφτεται η Άννα. «Δεν το έχω λυμένο μέσα μου», σχολιάζει η Χριστίνα, «το ότι δεν προδίδω κάτι επειδή σκέφτομαι τη μητρότητα σε αυτή την ηλικία. Το δουλεύω, προσπαθώ να το εκλογικεύσω και να σκεφτώ για τον εαυτό μου με τον τρόπο που θα συμβούλευα μια φίλη μου. Αλλά είμαι σχεδόν σίγουρη ότι οι συνάδελφοί μου στη δουλειά θα απορούσαν με μια τέτοια απόφαση, καθαρά για λόγους επαγγελματικής ανέλιξης»
Ανάμεσα στην εργασία και τη μητρότητα υπάρχει ένα κενό που αντιλαμβανόμαστε ότι θα κληθούμε να γεφυρώσουμε σχεδόν μόνες μας. Έτσι, χρόνια πριν αρχίζουμε μεθοδικά να μαζεύουμε το θάρρος και την επιμονή που θα χρειαστεί. «Θέλω να κάνω παιδί, αλλά είναι μια απόφαση που μου προκαλεί άγχος, κυρίως επαγγελματικά», λέει η Χριστίνα, που είναι 30 ετών και δουλεύει σε φορέα που εστιάζει στις γυναίκες και στην ενδυνάμωσή τους.
«Δουλεύω οκτώ χρόνια σε διάφορους οργανισμούς και προχθές έπιασα τον εαυτό μου να σκέφτεται ότι δεν έχω δει ποτέ γυναίκα που να έχει παιδιά σε ρόλο μάνατζερ ή έστω σε ρόλο πετυχημένης συναδέλφου. Σίγουρα η έλλειψη προτύπου έχει επιδράσει σημαντικά στο άγχος που μου δημιουργείται όταν προσπαθώ να φανταστώ τον εαυτό μου ως μητέρα».
Η Ειρήνη, που εργάζεται στα μίντια, κάνει αρκετές φορές την ίδια σκέψη. Ξυπνάει καθημερινά νωρίς, κινείται πολύ μες στην πόλη, γυρίζει στο γραφείο να γράψει το ρεπορτάζ της επόμενης ημέρας και τελειώνει αργά από τη δουλειά. «Κάποιες φορές, κοιτάζω γύρω μου στο γραφείο και δεν βλέπω πολλές συναδέλφους που να έχουν παιδιά. Καταλαβαίνεις ότι φαντάζει βουνό στα μάτια μου;» Παραμένει βέβαια αισιόδοξη και, με δεδομένο ότι οι γονείς της είναι μακριά και άρα δεν θα έχει εύκολα βοήθεια σε περίπτωση γέννησης ενός μωρού, τον τελευταίο καιρό προσπαθεί να διαλέγει τις επαγγελματικές συνεργασίες που θα της εξασφαλίσουν ευελιξία, κάνοντας το ενδεχόμενο της μητρότητας πιο εφικτό τα επόμενα χρόνια.
Η παρουσία προτύπου είναι πράγματι καθησυχαστική. Δύο διαφορετικές γυναίκες στο περιβάλλον μου που θαυμάζω τόσο για την επαγγελματική τους πορεία, όσο και για τον τρόπο που στέκονται και δρουν κοινωνικά, έγιναν μητέρες όταν βρίσκονταν στην ηλικία των τριάντα. Μιάμιση δεκαετία μετά, η παρουσία τους στη ζωή μου με εμπνέει, αποδεικνύοντας ότι οι διαφορετικοί ρόλοι δεν είναι καταδικασμένοι να αλληλοεξουδετερωθούν. Μάλιστα, η μία από αυτές μου είχε πει κάποτε ότι μετά τη γέννηση του γιου της, πριν από δέκα χρόνια, έγινε καλύτερη επαγγελματίας, ότι όχι μόνο άρχισε να διαχειρίζεται καλύτερα τον χρόνο της, αλλά ήταν και σαν να άνοιξαν οι πόρτες του μυαλού της. Ήταν μια ωραία στιγμή γυναικείας ενδυνάμωσης και την κρατάω.
Εύλογες ανησυχίες
Γιατί ανησυχούμε τόσο πολύ; Η Χριστίνα θυμήθηκε ένα ενδεικτικό παράδειγμα των εμπειριών που συλλέξαμε τη δεκαετία που πέρασε. «Στην προηγούμενη δουλειά που ήμουν, η μητρότητα μιας συναδέλφου αντιμετωπίστηκε ως μειονέκτημα, θεώρησαν ότι πλέον δεν έχει χρόνο, δεν είναι ευέλικτη και άρα ότι είναι εκτός ομάδας. Μπορεί αυτές οι ιδέες να καμουφλάρονται σε πιο προοδευτικά περιβάλλοντα, αλλά δυστυχώς δεν έχουν εκλείψει», παρατηρεί.
Την ίδια ώρα, η 34χρονη Ζωή, που εργάζεται σε διαφημιστική εταιρεία και ήθελε να γίνει μητέρα από τότε που θυμάται τον εαυτό της, έχει ένα πιο πρόσφατο παράδειγμα που την κάνει δικαιολογημένα να ανησυχεί για την αποχή από τη δουλειά λόγω ενός παιδιού. Ο επερχόμενος γάμος της έγινε ήδη η αφορμή να εκφραστούν αμφιβολίες για τις επιδόσεις της στη δουλειά. «Εξέφρασα την επιθυμία να μπω σε ένα μεγάλο πρότζεκτ και, πρώτη φορά μετά από τέσσερα χρόνια σε αυτή τη δουλειά, άκουσα ότι ίσως να μην είμαι σε φάση για κάτι τέτοιο. Κατάλαβα ότι αυτό έχει να κάνει με την προσωπική μου ζωή. Απογοητεύτηκα λίγο, γιατί ειπώθηκε από μια γυναίκα με οικογένεια», σχολιάζει η ίδια χαρακτηριστικά. «Δεν περίμενα τέτοιες στάσεις και αντιλήψεις σε αυτό το περιβάλλον, αλλά φαίνεται ότι είναι πολύ βαθιά ριζωμένες μέσα μας».
Αφηγήσεις για εξαντλημένες μητέρες
Οι περισσότερες γυναίκες γύρω μου κάνουν περισσότερες από μία δουλειές, κυρίως για να αυξήσουν το εισόδημά τους. Κατά συνέπεια, για εκείνες που ακόμα αμφιταλαντεύονται ως προς τη μητρότητα, η Αθήνα είναι ένα άγριο μέρος που λειτουργεί αποτρεπτικά: «Αυτή τη στιγμή, στην Αθήνα του 2025 όπου δεν μπορείς να βρεις σπίτι και που ο μισθός σου δεν αρκεί για όλο τον μήνα, δεν θέλω να καθίσω ούτε να σκεφτώ ούτε να αγχωθώ για παιδιά στο άμεσο μέλλον», λέει η Ελένη.
«Όσα ακούω γύρω μου προμηνύουν δυσκολίες. Ακόμα και το να γίνει ένα παιδί δεκτό στον παιδικό σταθμό δεν είναι εύκολη υπόθεση», παρατηρεί η Άννα. «Φαντάζομαι ότι τον πρώτο καιρό θα χρειαστεί κάποιος για να κρατάει το μωρό. Δεν πεινάμε, αλλά αγχώνομαι για το τι σημαίνει ένα τέτοιο πάγιο έξοδο», σκέφτεται η Ζωή.
Μετά από όλα αυτά, εγώ ποια θα είμαι; αναρωτιόμαστε. «Πολλές φορές σκέφτομαι ότι ένα παιδί θα ταράξει τη σχέση μου με εμένα, τον σύντροφό μου και τους φίλους. Θα επηρεάσει τη δουλειά που έχω κάνει με τον εαυτό μου. Τώρα περνάω πολύ ωραία», λέει η Ζωή και προσθέτει: «Καταλαβαίνω ότι θα τροποποιηθεί η κοινωνική μου ζωή, αλλά θα ήθελα να ενσωματώσω τη μητρότητα στη ζωή μου και να συνεχίσω να μοιράζομαι στιγμές με τους φίλους μου. Με φοβίζουν οι αφηγήσεις για εξαντλημένες μητέρες σε βαθμό που δεν προλαβαίνουν να λουστούν ή νιώθουν πλέον ότι ο εαυτός τους δεν τους ανήκει».
«Σκέφτομαι ότι ένα παιδί θα ταράξει τη σχέση μου με εμένα, τον σύντροφό μου και τους φίλους. Θα επηρεάσει τη δουλειά που έχω κάνει με τον εαυτό μου. Τώρα περνάω πολύ ωραία». -Ζωή, 34 ετών
Κι αν μέχρι εδώ αναρωτιέστε γιατί όλες μοιάζει να ανησυχούν σαν να πρόκειται να μεγαλώσουν παιδιά σε μονογονεϊκές οικογένειες, θα τολμήσω να πω ότι, ακόμα και με έναν σύντροφο που κατανοεί ότι το μεγάλωμα ενός παιδιού είναι κοινή επιθυμία και ευθύνη, κανένα επιχείρημα δεν είναι αρκετό για να μας απομακρύνει από την ιδέα ότι ένα παιδί, ειδικά τον πρώτο καιρό, θα σαρώσει κυρίως τη δική μας ζωή.
Στη θέα μιας μητέρας στην ηλικία μου
Αλλά τι νιώθουμε στη θέα μιας μητέρας πάνω κάτω στην ηλικία μας; «Συνήθως τη θαυμάζω που καταφέρνει κάτι που εμένα μου φαίνεται αδιανόητο», λέει η Ευρυδίκη. Η Άννα, βλέποντας μια μητέρα, ανιχνεύει μια γκάμα συναισθημάτων που θα ήθελε να ζήσει. «Μου αρέσει πολύ όταν βλέπω γυναίκες στην ηλικία μου να κάνουν βόλτα με το μωρό τους και τις φίλες τους», παρατηρεί η Ζωή, ενώ η Χριστίνα παραδέχεται σαρκαστικά ότι προς το παρόν δεν μπορεί να κατανοήσει τις μητέρες που δείχνουν συνεχώς φωτογραφίες των μωρών τους και μιλούν για τα κατορθώματά τους, αλλά σίγουρα την εμπνέει μια χαρούμενη γυναίκα για την οποία η μητρότητα δεν έγινε ταφόπλακα στην προηγούμενη ζωή της.
Εγώ στην ηλικία σου…
Η μέση ηλικία γυναικών στην Ελλάδα κατά τη γέννηση του πρώτου τους παιδιού είναι 30,6 έτη, σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat από το 2019. Σε κοντινή ηλικία αποκτούν και το πρώτο τους παιδί οι γυναίκες στην Κύπρο, στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Ιρλανδία και στο Βέλγιο, με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο να βρίσκεται στα 29,4 έτη.
Ακόμα, σύμφωνα με συγκριτικά στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ του 2023, οι γυναίκες στην Ελλάδα αποκτούν κατά μέσο όρο παιδιά σε μεγαλύτερη ηλικία από ό,τι παλαιότερα. Πιο συγκεκριμένα, το 1983 η πλειονότητα των γυναικών αποκτούσε παιδί γύρω στα 20-24, το 2003 το σημείο κορύφωσης των γεννήσεων ανά ηλικιακή ομάδα μετατοπίστηκε στα 25-29 έτη και με βάση τα στοιχεία του 2023 φαίνεται ότι οι περισσότερες γυναίκες αποκτούν το πρώτο τους παιδί από 30 έως 34 ετών.
