Εικονογράφηση: Φωτεινή Μπίνη
Η σαραντάχρονη Ελένη και ο σαραντατριάχρονος Κυριάκος συζούν εδώ και περίπου δύο χρόνια στο κέντρο της Αθήνας. Δουλεύουν και οι δύο σε διαφημιστικές εταιρείες, από το πρωί έως αργά το απόγευμα τις καθημερινές. Το Σαββατοκύριακο, η Ελένη χρειάζεται συνήθως να εργαστεί αρκετές επιπλέον ώρες στο λάπτοπ της, ενώ ο Κυριάκος είναι πιο χαλαρός, αν και σπανιότερα μπορεί να λείψει εκτός Αθηνών σε κάποιο γύρισμα. Όταν τους ρωτάω πώς μοιράζουν τις δουλειές του σπιτιού, παίρνει τον λόγο πρώτος εκείνος. «Αν θέλω να είμαι δίκαιος, θα έλεγα ότι εγώ κάνω το 45% και η Ελένη το 55%», λέει. Καθισμένη δίπλα του, η σύντροφός του δεν φαίνεται να συμφωνεί. Κουνάει το κεφάλι της αρνητικά και σχολιάζει πως, κατά τη γνώμη της, εκείνη έχει στους ώμους της μεγαλύτερο μερίδιο εργασιών. Ο Κυριάκος αντιδρά με ειλικρινή απορία: «Μα γιατί, δεν κάνω ό,τι μου ζητήσεις;» διαμαρτύρεται. «Εκεί είναι το πρόβλημα…» έρχεται η απάντηση.
Η Ελένη και ο Κυριάκος θα μπορούσαν να είναι ένα οποιοδήποτε ετερόφυλο ζευγάρι σε αυτή την πόλη. Ζευγάρια σύγχρονα, όπου ο άνδρας, όπως ο Κυριάκος, δηλώνει με έμφαση και κάποια αγωνία πως σε καμία περίπτωση δεν περιμένει από τη σύντροφό του να κάνει περισσότερα στο σπίτι επειδή είναι γυναίκα. Όπως λέει, αυτό «προκύπτει οργανικά», επειδή εκείνη «ενδιαφέρεται περισσότερο». Εκείνη θα παρατηρήσει πως τελείωσε το χαρτί της τουαλέτας, θα σημειώσει πως πρέπει να το αγοράσουν, θα του ζητήσει να το πάρει από το σούπερ μάρκετ γυρνώντας από το γραφείο και θα τσεκάρει, αργότερα, εάν όντως το πήρε.
Το ψυχικό φορτίο
Η Άλισον Ντάμινγκερ, καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Ουισκόνσιν, έχοντας μελετήσει δεκάδες ετερόφυλα ζευγάρια στον καταμερισμό των οικιακών εργασιών, στη διδακτορική της διατριβή στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, αναφέρεται στο περίφημο «mental load», το «ψυχικό φορτίο» που συνεπάγεται η παρασκηνιακή, γνωστική και συναισθηματική εργασία της διαχείρισης ενός νοικοκυριού, χωρίζοντάς το σε τέσσερις πυλώνες: περιμένω ότι κάτι θα γίνει (έχει περάσει καιρός από τότε που αγοράσαμε χαρτί, λογικά θα τελειώνει όπου να ’ναι), το αναγνωρίζω (ανοίγω το ντουλάπι και βλέπω πως όντως τελειώνει), αποφασίζω (πρέπει να αγοράσουμε) και το παρακολουθώ (αγοράσαμε ή θα ξεμείνουμε;).
Στη συντριπτική πλειονότητα των ζευγαριών που μελετά, το ψυχικό φορτίο βαραίνει κυρίως τις γυναίκες, ακόμα και σήμερα, που οι κοινωνίες προοδεύουν και, θεωρητικά, το χάσμα μεταξύ των δύο φύλων μειώνεται. Αυτό που εξηγεί, σε άρθρο της στον Guardian, μοιάζει να είναι βγαλμένο κατευθείαν από την συζήτηση του Κυριάκου και της Ελένης: «Όταν ρωτώ τα ζευγάρια γιατί χωρίζουν έτσι τις πνευματικές υποχρεώσεις, σπανίως ακούω πως το κάνουν επειδή αυτό είναι “κάτι που πρέπει να κάνει η γυναίκα”», γράφει. «Αντίθετα, ακούω για την προσωπικότητα, τη φύση, την ιδιοσυγκρασία. […] Αυτός είναι χαλαρός, αυτή είναι τελειομανής και πιο οργανωμένη, θα ήταν καταστρεπτικό αν του αναθέταμε να κάνει εκείνος τον προγραμματισμό, κ.λπ.».
Επιβεβαιώνοντάς την ακουσίως, η 37χρονη Νάσια λέει πως δεν την πειράζει που κάνει εκείνη περισσότερες δουλειές στο σπίτι, ούτε που όλη η οργάνωση του σπιτιού πέφτει πάνω της, γιατί ο σύντροφός της, Άκης, είναι, όπως λέει, αφηρημένος: «Είναι ξεχασιάρης, μπορεί να έχει και λίγο διάσπαση προσοχής, οπότε δεν μπορώ να αφήσω σε εκείνον τον προγραμματισμό, γιατί θα τα κάνει λάθος και θα μας βγει περισσότερη δουλειά. Ακόμα και αυτά που κάνει, εγώ πρέπει να του τα πω, γιατί εκείνος μπορεί να πάει στο σούπερ μάρκετ αν του τελειώσει το γάλα που βάζει στον καφέ του, αλλά δεν θα σκεφτεί ποτέ να τσεκάρει αν μας έχει τελειώσει το χαρτί υγείας».
Όπως λέει, αν δεν έβαζε εκείνη πλυντήριο και περίμενε να δει τι θα γίνει, δεν θα είχαν καθαρά εσώρουχα για δέκα ημέρες, και έτσι τις περισσότερες δουλειές τις κάνει εκείνη: «Σκούπισμα, σφουγγάρισμα, λίστα για τα ψώνια, τακτοποίηση. Εκείνος κατεβάζει τα σκουπίδια, που εγώ σιχαίνομαι, καθαρίζει τις τρίχες από την μπανιέρα και μέχρι πρότινος καθάριζε την άμμο της γάτας – τώρα της πήραμε αυτόματη τουαλέτα».
Έρευνα του Ινστιτούτου Δημογραφικών Σπουδών της Βαρκελώνης σε 74.630 άτομα, που δημοσιεύτηκε πέρυσι, διαπιστώνει κάτι που δεν εντυπωσιάζει κανέναν: Σε 15 χώρες της Ευρώπης (Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Ελλάδα, Εσθονία, Ιταλία, Ισπανία, Νορβηγία, Μ. Βρετανία, Ουγγαρία, Πολωνία, Ρουμανία, Σερβία, Φινλανδία), στα ζευγάρια με ανήλικα παιδιά, οι μητέρες έχουν συντριπτικά μεγαλύτερο βάρος στις οικιακές εργασίες. «Η ανισότητα μεταξύ των δύο φύλων είναι μεγαλύτερη στην Ιταλία και στην Ελλάδα, όπου οι μητέρες επενδύουν τέσσερις φορές περισσότερο χρόνο από τους πατέρες και ο συνολικός χρόνος οικιακής εργασίας είναι από τους υψηλότερους (364 και 340 λεπτά αντίστοιχα)», σημειώνουν οι ερευνητές. Στη Μεγάλη Βρετανία, σε έρευνα της Starling Bank το 2023, οι γυναίκες ανέφεραν ότι ασχολούνται με το νοικοκυριό και τη διαχείρισή του 36 ώρες την εβδομάδα –σχεδόν όσο ένα πλήρες οκτάωρο–, ενώ οι άνδρες 9 ώρες λιγότερες.
Σπάζοντας την αλυσίδα
Το εύρημα για την Ελλάδα δεν είναι τυχαίο. Οι νέοι άνθρωποι στη χώρα μας, προκειμένου να διαμορφώσουν μια ισότιμη συντροφική σχέση, πρέπει να απορρίψουν και να αποτινάξουν το πρότυπο που είχαν στην πατρική τους οικογένεια, η οποία και αυτή είχε βασιστεί σε ακόμα παλαιότερες νόρμες. Η 70χρονη Νίκη θυμάται πως, όταν ξεκίνησε να κάνει οικογένεια με τον άνδρα της, πριν από 50 χρόνια, μοιράζονταν σχεδόν ισότιμα τις δουλειές του σπιτιού. «Αλλιώς ξεκινήσαμε. Εκείνος μαγείρευε, έπλενε. Όμως, ήρθε μια μέρα ο πατέρας του και τον πέτυχε με την ηλεκτρική σκούπα στο χέρι. Τον μάλωσε, του είπε “δεν σε μεγάλωσα εγώ για να σκουπίζεις”. Από εκείνη τη μέρα, δεν ξαναέπιασε τίποτα».
Στα χρόνια που μεσολάβησαν, η Νίκη έκανε, και κάνει, όλες τις δουλειές του σπιτιού, πρακτικές και οργανωτικές. Ο Βασίλης, ο σύντροφός της, δεν έχει κάνει, όπως λέει, «απολύτως τίποτα», ποτέ, παρόλο που είχαν δύο παιδιά και δούλευαν και οι δύο κανονικά. «Μέσα στα χρόνια τσακωνόμασταν κάθε τόσο, όταν έφτανε ο κόμπος στο χτένι και ένιωθα το κορόιδο που τρέχει όλη μέρα σαν τη Μαίρη Παναγιωταρά… Το δέχτηκα γιατί δεν είχα άλλη επιλογή. Αν δεν τα έκανα, δεν γίνονταν, θα ζούσαμε σε ένα χάος. Δούλευα μέχρι το βράδυ και κάθε Σάββατο ήμουν υποχρεωμένη να μαγειρεύω για όλη την εβδομάδα, να αφήνω τάπερ στην κατάψυξη για να έχουν τα παιδιά μου κάθε μέρα φαγητό. Μετά, περνάνε χρόνια, σου βγάζουν την Παναγία, είσαι ένα πτώμα, εξαντλημένη, και δεν τους αρέσεις κιόλας, αρχίζουν και τρέχουν γύρω από τον ποδόγυρο». Η Νίκη θυμάται πως και στο σπίτι όπου μεγάλωσε με τους γονείς της, τη δεκαετία του ’50, τα ίδια συνέβαιναν: «Ήμουν μικρή, 20 ετών κοριτσάκι. Όχι όπως τώρα που παντρεύεστε στα 30. Άλλο 30, άλλο 20. Εγώ επανέλαβα το πρότυπο της μαμάς μου. Δεν ήξερα ότι γίνεται και αλλιώς. Τότε την άκουγα να λέει ότι πονάνε τα πόδια της και νόμιζα ότι υπερβάλλει. Τώρα καταλαβαίνω τι σημαίνει όλη αυτή η κούραση. Κακά τα ψέματα, οι γυναίκες θα σηκώσουν τα βάρη, θα πάρουν τα παιδιά αγκαλιά, θα τρέξουν να τα προλάβουν όλα. Είναι άνισα μοιρασμένη η ζωή», λέει.
«Μέσα στα χρόνια τσακωνόμασταν κάθε τόσο, όταν έφτανε ο κόμπος στο χτένι και ένιωθα το κορόιδο που τρέχει όλη μέρα σαν τη Μαίρη Παναγιωταρά… Το δέχτηκα γιατί δεν είχα άλλη επιλογή. Αν δεν τα έκανα, δεν γίνονταν, θα ζούσαμε σε ένα χάος». ―Νίκη, 70 ετών
Ορισμένοι προσπαθούν συνειδητά να σπάσουν την αλυσίδα της ανισότητας. Ο 50χρονος Αλέξης άκουσε κάποτε τον εαυτό του να λέει μια ατάκα στην πρώην σύζυγό του, για την οποία σήμερα μετανιώνει: «Μου ζητούσε να κάνω περισσότερες δουλειές στο σπίτι και της απάντησα: “Δεν μπορούμε να τα κάνουμε όλοι όλα”, υπονοώντας ότι εγώ βγάζω περισσότερα χρήματα, άρα εκείνη είναι υποχρεωμένη να καθαρίζει. Όταν χωρίσαμε, έμεινα μόνος, και συνειδητοποίησα πόσο δύσκολο είναι να διατηρείς ένα σπίτι, κατάλαβα πόσο βαθιά σεξιστικό ήταν αυτό που είχα πει. Μέχρι τότε θεωρούσα ότι όλα γίνονται αυτόματα. Είναι ένα πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας αυτό, τα παλικάρια φεύγουν από το σπίτι της μαμάς τους κατευθείαν για να συζήσουν ή να παντρευτούν, και μεταφέρουν τον ρόλο της μαμάς στη σύζυγό τους. Αν είχαν μείνει μόνοι τους από τα 18 μέχρι τα 30, δεν θα ήταν έτσι». Ο Αλέξης, σήμερα, φιλοξενεί την έφηβη κόρη του κάθε Σαββατοκύριακο. «Όποτε την έχω σπίτι μαγειρεύω, δεν παραγγέλνουμε. Θέλω να έχει αυτό το πρότυπο, ώστε, όταν έρθει η ώρα να επιλέξει σύντροφο, να έχει τις ίδιες απαιτήσεις».
«Είναι ένα πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας αυτό, τα παλικάρια φεύγουν από το σπίτι της μαμάς τους κατευθείαν για να συζήσουν ή να παντρευτούν, και μεταφέρουν τον ρόλο της μαμάς στη σύζυγό τους. Αν είχαν μείνει μόνοι τους από τα 18 μέχρι τα 30, δεν θα ήταν έτσι». ―Αλέξης, 50 ετών
Ακόμα και στα ζευγάρια που μοιράζονται ισότιμα –ή σχεδόν ισότιμα– τις δουλειές του σπιτιού, κάποιες φορές ο ένας από τους δύο ή και οι δύο υπερεκτιμούν τη συμβολή τους σε αυτές ή νιώθουν αδικημένοι. Στην περίπτωση της Γεωργίας, που είναι μεταφράστρια, και του Τάσου, που δουλεύει ως βιολόγος, εκείνος θεωρεί ότι τις δουλειές τις μοιράζονται 50-50. Ο Τάσος έχει αναλάβει το διάβασμα και την προετοιμασία του παιδιού για το σχολείο, τη μεταφορά του σε αυτό και στις λοιπές δραστηριότητες. Κατεβάζει τα σκουπίδια, πηγαίνει στο σούπερ μάρκετ. Κάθε αλλαγή σεζόν κάνουν συνήθως μαζί τις βαριές δουλειές (κουρτίνες, χαλιά). Τη μαγειρική τη μοιράζονται σχεδόν ισότιμα. Η σύντροφός του κάνει όλα τα υπόλοιπα. «Εάν αποφασίσουμε από κοινού να κάνουμε γενική, θα βοηθήσω, δεν θα σηκωθώ να φύγω. Αν μου ζητήσει όμως να φύγω με το παιδί για να καθαρίσει, αυτό είναι το καλύτερό μου», λέει. «Είμαι ικανοποιημένος. Δεν θέλω να κάνω λιγότερα ούτε περισσότερα. Δεν νιώθω ότι αδικείται κανένας». Η Γεωργία έχει άλλη άποψη: «Νιώθω ότι επωμίζομαι παραπάνω πράγματα. Την καθημερινή ρουτίνα του σπιτιού, αλλιώς δεν θα γίνει. Να στρώσω κρεβάτια, να αερίσω, να βγάλω τα πιάτα από το πλυντήριο, να βάλω τα πιάτα στο πλυντήριο, να απλώσω ρούχα, να μαζέψω ρούχα, να σιδερώσω, να βάλω τα σιδερωμένα στις ντουλάπες, να σκουπίσω. Συχνά, ειδικά αν έχω πολλή δουλειά, φωνάζω ότι τα πιάτα δεν θα βγουν μόνα τους από το πλυντήριο, αλλά δεν γίνεται τίποτα. Μάλιστα, κάποιες φορές ακούω και γκρίνια, για παράδειγμα με ρώτησε μια φορά αν θυμάμαι τι σημαίνει σκουπίζω». Η Γεωργία δουλεύει από το σπίτι, αλλά, όπως λέει, δεν γλιτώνει στην πραγματικότητα χρόνο από αυτό, καθώς χρειάζεται ένα δίωρο κάθε πρωί να επαναφέρει το σπίτι στην αρχική του κατάσταση. «Εκείνος λέει πως δεν τα αναλαμβάνει επειδή είμαι νευρωτική και θέλω τα πράγματα με τον τρόπο μου. Οπότε, και να τα βγάλει από το πλυντήριο, μετά θα ακούσει γκρίνια γιατί οι λαβές των φλιτζανιών δεν είναι στην ίδια πλευρά, και μετά πάω και τα ισιώνω». Του δίνει δίκιο σε αυτό και παραδέχεται ότι θα μπορούσε να είναι πιο χαλαρή. «Εντάξει, θα ήταν οκέι τα φλιτζάνια να κοιτούσαν σε διαφορετική κατεύθυνση, θα ζούσαμε. Όμως θεωρώ πως, εφόσον ξέρει ότι αυτό με βοηθάει για να λειτουργήσω καλύτερα, με το να μην το κάνει είναι σαν να μη με φροντίζει».
Το αίτημα της Γεωργίας για φροντίδα έχει ικανοποιηθεί πλήρως σε ένα άλλο νοικοκυριό στην Αθήνα, αυτό της Μαρίας και του Μάριου, ένα νοικοκυριό που μάλλον θα διάλεγε κάποιος που θα ήθελε να αποδείξει ότι συντελείται, στη χώρα μας, κάποια πρόοδος. Ο Μάριος έχει αναλάβει περίπου το 70% των οικιακών εργασιών, και αυτό, όπως λέει η Μαρία, την κάνει να νιώθει συναισθηματική ασφάλεια. Ο Μάριος μαγειρεύει, καθαρίζει, την πηγαίνει και τη φέρνει από το σπίτι τους στο Νέο Ηράκλειο στη δουλειά της, στον Πειραιά, καθώς το ωράριό του στη δουλειά είναι αρκετά πιο ευέλικτο. «Ειδικά τα τελευταία χρόνια, που έχω ξεκινήσει και ένα μεταπτυχιακό, μου προκαλούσε πολύ στρες το να περνάω παραπάνω από μία ώρα στον δρόμο για να πάω στη δουλειά μου», λέει εκείνη. «Πάντα βοηθούσε και ήταν πολύ υποστηρικτικός, αλλά το ότι προσφέρθηκε
να με πηγαίνει στη δουλειά,είναι για μένα μια αναγνώριση του πόσο με υποστηρίζει. Και δεν είναι μόνο η διαδρομή, είναι ότι ξυπνάει μαζί μου χαράματα, μου φτιάχνει πρωινό. Είναι ανακουφιστικό». Όσο για τη μαγειρική, όταν το ζευγάρι ξεκίνησε να ζει μαζί, η κατάσταση στην οποία ο Μάριος άφηνε την κουζίνα όταν μαγείρευε (χάος) ήταν αντικείμενο τριβής. Έτσι, έκαναν μια συμφωνία: θα μαγείρευε μόνο εκείνος, ύστερα θα τα καθάριζε όπως και όποτε ήθελε, και η Μαρία θα απέφευγε να μπαίνει στην κουζίνα. Εκείνη ασχολείται με την παραγγελία του σούπερ μάρκετ, την κομποστοποίηση, τα δώρα, τους λογαριασμούς. Όσο για την καθαριότητα, εκείνος έτσι κι αλλιώς καθάριζε από πριν, και μάλιστα το αγαπημένο του είναι το σφουγγάρισμα, που το κάνει με δύο κουβάδες (έναν για το καθαρό νερό, όπου βουτάει τη σφουγγαρίστρα, και έναν για το βρόμικο, όπου στύβει). «Δεν νιώθω ότι είναι υποχρέωσή μου να κάνω αυτές τις δουλειές, ούτε ότι δεν θα είχαμε την ίδια σχέση αν δεν θα έκανα κάτι από αυτά που κάνω», λέει ο Μάριος. «Απλώς, είμαστε ομάδα, και ο καθένας βοηθάει όπως μπορεί».
Όλη η αλήθεια…
Ο μέσος όρος των λεπτών ανά ημέρα που αφιερώνουν οι γυναίκες και οι άνδρες σε νοικοκυριά με ανήλικα παιδιά στην Ελλάδα:
Συνολικές δουλειές σπιτιού
Γυναίκες 282 / Άνδρες 59
Μαγειρική
Γυναίκες 100 / Άνδρες 10
Καθαριότητα
Γυναίκες 108 / Άνδρες 8
Πλύσιμο και σιδέρωμα ρούχων
Γυναίκες 35 / Άνδρες 1
Μικροεπισκευές και συντήρηση
Γυναίκες 11 / Άνδρες 13
Κηπευτικά, φροντίδα κατοικιδίων
Γυναίκες 8 / Άνδρες 13
Οργανωτικά σπιτιού, πληρωμή λογαριασμών κ.λπ.
Γυναίκες 20 / Άνδρες 14
Έρευνα Ινστιτούτου Δημογραφικών Σπουδών Βαρκελώνης
