«Μια εποχή σκεφτόμουν συνέχεια τα αξολότλ, πήγαινα να τα δω στο ενυδρείο του βοτανικού κήπου και έμενα ώρες να τα κοιτώ, να παρατηρώ την αδράνειά τους, τις αβέβαιες κινήσεις τους», έγραφε ο Χούλιο Κορτάσαρ το 1952, σε ένα από τα πιο γνωστά διηγήματά του. Να ήταν άραγε η αινιγματική όψη του αξολότλ που τον είχε εμπνεύσει; Από τη στιγμή άλλωστε που ο ήρωας του διηγήματος το παρατήρησε για πρώτη φορά, ήταν ανίκανος να προσέξει οτιδήποτε άλλο στη ζωή του. Επέστρεφε ξανά και ξανά σε εκείνο το ενυδρείο σαν μαγνητισμένος. Παρατηρούσε τα μικροσκοπικά, σαν χρυσαφένιες καρφίτσες, μάτια του, το μυστηριώδες χαμόγελο και τη γεμάτη σοφία ακινησία του πλάσματος, που φαινόταν ότι επιθυμούσε να «καταργήσει τον χρόνο».
Πώς θα αντιδρούσε ο Αργεντίνος λογοτέχνης εάν κάποιος του έλεγε πως αυτό το ιδιαίτερο πλάσμα του Μεξικού θα κυκλοφορούσε σήμερα τυπωμένο στο χαρτονόμισμα των 50 μεξικάνικων πέσος, πως θα είχε αναπαραχθεί σε αιχμαλωσία εκατοντάδες χιλιάδες φορές ως κατοικίδιο, πως επιστημονικά εργαστήρια θα το ερευνούσαν εξονυχιστικά στο πλαίσιο της βιομηχανίας της αντιγήρανσης και πως θα είχε εξελιχθεί σε ένα φαινόμενο της ποπ κουλτούρας; Μάλλον θα έσμιγε τα παχιά φρύδια του με δυσπιστία, φυσώντας μακριά τον καπνό του τσιγάρου του.
Τα τελευταία χίλια
Σύμφωνα με τον μύθο των Αζτέκων, ο θεός της φωτιάς και του κεραυνού Ξολότλ, προσπαθώντας κάποτε να γλιτώσει από κάποια θυσία, μεταμορφώθηκε σε αυτό το πλάσμα. Τα αξολότλ, όπως ονομάστηκαν προς τιμήν του θεού, ζούσαν στη λίμνη Τεξκόκο, μέχρι που οι Ισπανοί την αποξήραναν τον 16ο αιώνα. Σήμερα ζουν στις λίμνες Σοτσιμίλκο και Τσάλκο του Μεξικού. Δεν έχουν μείνει πάνω από χίλια. Παρ’ όλα αυτά, όπως μας εξηγεί ο Παναγιώτης Παφίλης, πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής CITES και καθηγητής ζωικής ποικιλότητας στο τμήμα βιολογίας του ΕΚΠΑ, υπάρχει ένα οξύμωρο: «Αφενός το αξολότλ ανήκει στην κατηγορία των κρισίμως κινδυνευόντων ζώων στην άγρια φύση, αφετέρου όμως υπάρχουν πολύ μεγάλες καλλιέργειες, αναπαράγεται πολύ συχνά σε αιχμαλωσία και πωλείται ως κατοικίδιο».
Στους New York Times διαβάζουμε ότι, για κάθε 60 αξολότλ που είχαν καταμετρηθεί το 1998, μία δεκαετία αργότερα οι ερευνητές μπορούσαν να εντοπίσουν μόλις ένα. Τα αίτια; Κάποια ενοχλούνται από τις θορυβώδεις γόνδολες στα κανάλια, άλλα χάνουν τα υδάτινα σπίτια τους από τους αγρότες που «στεγνώνουν» τα χωράφια τους για να τα νοικιάσουν ως γήπεδα ποδοσφαίρου, ενώ στο σημείο όπου κάποτε Αζτέκοι στόλιζαν τους πλούσιους κήπους τους, σήμερα ο κόσμος πετά τα σκουπίδια του. Το βασικό όμως πρόβλημα είναι το τιλάπια, ένα ανθεκτικό είδος ψαριού που πριν από είκοσι χρόνια η κυβέρνηση του Μεξικού έριξε μαζί με κυπρίνους στα νερά για να βοηθήσουν τους ψαράδες και να δώσουν τροφή στους κατοίκους. Τα αυγά των αξολότλ τού φαίνονται ιδιαίτερα γευστικά.
Είναι λοιπόν νόμιμη η πώλησή τους; Ο κ. Παφίλης μάς εξηγεί πως δεν απαιτείται αυστηρή διαδικασία αδειοδότησης για την εισαγωγή τους στη χώρα, όπως αυτή ισχύει σε άλλα είδη, αφού το αξολότλ βρίσκεται σε αφθονία όσον αφορά την καλλιέργειά του.
Για πάντα παιδί
Το αξολότλ μπορεί να δημιουργεί από το μηδέν χαμένα άκρα του σώματός του, μάτια, καθώς και ένα τμήμα του εγκεφάλου του. Είναι αμφίβιο της κατηγορίας των ουροδελών, περιγράφει ο κ. Παφίλης, ανήκει δηλαδή στην ομάδα όπου ανήκουν και οι σαλαμάνδρες και οι τρίτωνες, λόγω της ουράς τους. «Το πιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτού του είδους είναι η “παιδομόρφωση”. Το αξολότλ ωριμάζει αναπαραγωγικά κρατώντας όμως τους εξωτερικούς φαινοτυπικούς χαρακτήρες του νεαρού ατόμου, διατηρεί τα βράγχια και τα χαρακτηριστικά της υδρόβιας διαβίωσης». Μολονότι δηλαδή μπορεί και αναπαράγεται, μένει εμφανισιακά για πάντα παιδί.
Στην Αμερική, η ύπαρξή του είναι εδώ και πολλά χρόνια διαδεδομένη, ενώ το άσπρο, κίτρινο και μαύρο χρώμα, στο οποίο το συναντάμε σε ενυδρεία, το κάνει ανάρπαστο. Σύμφωνα με μια θεωρία που αναφέρει το National Geographic, οι λίμνες όπου ζουν τα αξολότλ δεν στεγνώνουν, έτσι αυτά δεν αναγκάζονται να αλλάξουν μορφή για να προσαρμοστούν στο νέο τους περιβάλλον. «Όταν όμως συμβαίνουν κάποιες αλλαγές σε ιχνοστοιχεία στη σύνθεση του νερού ή ακόμα και στη θερμοκρασία, τότε το ζώο μπορεί να εγκαταλείψει αυτή την παιδομόρφωση και να αποκτήσει την ενήλικη μορφή, που είναι πιο χερσαία, να περπατήσει και να βρει μια άλλη υδατοσυλλογή», συμπληρώνει ο κ. Παφίλης.
Στο μεταξύ, λίγο πριν από την αλλαγή της χιλιετίας, οι Ιάπωνες ειδήμονες του cuteness ή αλλιώς kawaii, του φαινομένου που κάνει διάσημο οτιδήποτε εμφανίζει μια γλυκιά παιδικότητα, συνειδητοποίησαν την πέραση που θα είχε ένα τέτοιο ζώο και αποφάσισαν να δημιουργήσουν ένα πόκεμον με τη μορφή του. Δύο δεκαετίες μετά, το αξολότλ έκανε την είσοδό του στη βιομηχανία των βιντεοπαιχνιδιών με το Fortnite, ενώ αργότερα το Minecraft πρόσθεσε το αξολότλ στους ψηφιακούς του χαρακτήρες. Πλέον μπορεί να το βρει κανείς παντού, ακόμα και ως κουκλάκι σε happy meal των McDonald’s. Κομβική όμως στιγμή στη μετεξέλιξή του σε σταρ ήταν η είσοδός του στον κόσμο των social media. Τα βίντεο που το απεικονίζουν στο TikTok έχουν πάνω από τρία δισεκατομμύρια views.
Μεγαλώνοντας ένα αξολότλ
«Από τη στιγμή που μπαίνεις στη διαδικασία να αποκτήσεις ένα κατοικίδιο, μπαίνεις σε μια διαδικασία έρευνας», λέει ο Αναστάσης, που πριν από χρόνια εντόπισε μαζί με τη γυναίκα του ένα αξολότλ σε pet shop και έκτοτε έχει περάσει ατελείωτες ώρες μελετώντας αυτό το πλάσμα. «Προετοιμάζεσαι μήνες πριν το πάρεις. Όταν θα το έχεις στα χέρια σου, πρέπει να ξέρεις τι θα το ταΐσεις. Όλη αυτή η μελέτη που χρειαζόταν να κάνουμε και μαζί η μυθολογία που το περιέβαλλε ήταν κάτι που μας ενθουσίασε». Άρχισε λοιπόν να διαβάζει τα πάντα γι’ αυτό, να αναζητεί ερευνητικά άρθρα και πληροφορίες στο διαδίκτυο. Διαπίστωσε πως οι φίλοι των αξολότλ αποτελούν μια μεγάλη παγκόσμια κοινότητα. Απέκτησε άλλο ένα αξολότλ κι έπειτα ακόμα ένα. «Όπου βλέπαμε κάποιο, το παίρναμε», θυμάται. Με τη γυναίκα του άρχισαν να αναζητούν τις κατάλληλες πληροφορίες για να προκαλέσουν την αναπαραγωγή τους. «Στην άγρια φύση, οι συνθήκες είναι κατάλληλες για αναπαραγωγή. Οι θερμοκρασίες αλλάζουν, έρχονται βροχές, ανεβαίνει η ατμοσφαιρική πίεση, υπάρχουν ρεύματα σε συγκεκριμένα σημεία, και έτσι αυτή πυροδοτείται».
Κομβική στιγμή στη μετεξέλιξη του αξολότλ σε σταρ ήταν η είσοδός του στον κόσμο των social media. Τα βίντεο που το απεικονίζουν στο TikTok έχουν πάνω από τρία δισεκατομμύρια views.
Η εύρεση της κατάλληλης τροφής ήταν για εκείνον απαιτητικό καθήκον, το οποίο έγινε ακόμα πιο δύσκολο όταν, μετά από μια επιτυχημένη γονιμοποίηση (στο μέλλον θα ακολουθούσαν ακόμα τέσσερις), βρέθηκε με 300 (!) μωρά αξολότλ στην κατοχή του. Όπως συμβαίνει και στη φύση, αρκετά από αυτά δεν γεννιούνται απολύτως υγιή για να τα καταφέρουν. Βρήκε τον χώρο για να στεγάσει όσα επιβίωσαν (σε πολύ μικρή ηλικία, τα αξολότλ είναι κανίβαλοι, οπότε έπρεπε να τα κρατήσει σε διαφορετικούς χώρους), ενώ καλλιεργούσε τροφή που έδινε αμέσως μετά την εκκόλαψή της. Τα αξολότλ σε αιχμαλωσία τρέφονται με πέλετς. Μπορεί κανείς να βρει τροφές αποκλειστικά γι’ αυτά μόνο στο εξωτερικό, τις περισσότερες φορές όμως χρειάζεται ιδιαίτερη «δημιουργικότητα», προκειμένου η τροφή να μοιάζει με αυτήν που καταναλώνουν κανονικά στη φύση. Πρόκειται για σαρκοφάγα με αγγελική όψη.
Αυτό είναι λοιπόν το εξωτικό πλάσμα που κατάφερε να χαράξει τη διαδρομή του από την καρδιά του Μεξικού στη σκηνή της παγκόσμιας ποπ κουλτούρας. Προς ενημέρωσή σας, έχει όμως και μια τελευταία, κρυφή ιδιότητα, έναν «μεταφυσικό» αμυντικό μηχανισμό, που όσοι το θαυμάζουν για ώρες θα πρέπει να έχουν πάντα στον νου τους, έτσι τουλάχιστον μας αφήνει να πιστέψουμε ο Κορτάσαρ: «Το πρόσωπό μου ήταν κολλημένο στο τζάμι του ενυδρείου, τα μάτια μου πάσχιζαν για μία ακόμα φορά να διεισδύσουν στο μυστήριο εκείνων των χρυσών ματιών δίχως ίριδα και βλέφαρα. Έβλεπα από πολύ κοντά το πρόσωπο ενός ακίνητου αξολότλ πίσω από το τζάμι. Χωρίς κανένα μεταβατικό στάδιο, χωρίς έκπληξη, είδα το πρόσωπό μου πίσω από το τζάμι, αντί για το αξολότλ, είδα το πρόσωπό μου πίσω από το τζάμι, έξω από το ενυδρείο, από την άλλη μεριά».
