Τις τελευταίες ημέρες, ίσως νιώθετε λίγο πεσμένοι. Οι ημέρες των διακοπών έχουν παρέλθει, αφήνοντας πίσω τους μια αίσθηση ματαίωσης, δύο τρία παραπανίσια κιλά και μια φουσκωμένη πιστωτική κάρτα. Αναλογίζεστε όσα είχατε υποσχεθεί στον εαυτό σας την Πρωτοχρονιά και νιώθετε ανόητοι: οι μεγαλόπνοοι στόχοι που είχατε θέσει δεν ήταν ρεαλιστικοί. Τώρα, λίγο πριν από την εκπνοή του Ιανουαρίου, τα βλέπετε όλα πιο καθαρά, καθώς σε λίγες ώρες ξημερώνει η περίφημη Blue Monday, η «πιο καταθλιπτική ημέρα του χρόνου». Αν, επομένως, σας έρθει η παρόρμηση να σταματήσετε την ανάγνωση, να ακυρώσετε οποιαδήποτε δραστηριότητα και να ξαπλώσετε στον καναπέ, ουδείς πρόκειται να σας παρεξηγήσει.Το ψευδοεπιστημονικό εύρημα της Blue Monday, που μετρά είκοσι χρόνια ζωής, προσφέρει απλόχερα σε όλους μας το τέλειο άλλοθι.
Η εξίσωση, μέσω της οποίας ορίζεται η τρίτη Δευτέρα του Ιανουαρίου ως «αποφράδα» ημέρα, συνυπολογίζει τον καιρό, το μηνιαίο εισόδημα, το χρονικό διάστημα που έχει περάσει από τα Χριστούγεννα, το αντίστοιχο διάστημα που έχει περάσει από την αποτυχία μας να εφαρμόσουμε τα new year’s resolutions σε αντιδιαστολή με τα περιορισμένα κίνητρα και την ταυτόχρονη ανάγκη για δράση. Ήδη από τις πρώτες ημέρες του Ιανουαρίου του τρέχοντος έτους κυκλοφορούν άρθρα αυτοβοήθειας στον διεθνή Τύπο, στα social media και σε κλειστές διαδικτυακές ομάδες για το πώς μπορείτε να γλιτώσετε από τη σαγήνη της αυριανής μελαγχολίας. Οι ιδέες που «πέφτουν» στο τραπέζι είναι ποικίλες – πρωινή βόλτα στη φύση, γυμναστική, ασκήσεις αναπνοών, ζεστό μπάνιο, διαλογισμός, ανάγνωση λογοτεχνίας, αφεψήματα, μασάζ πλάτης, συζήτηση με αγαπημένα πρόσωπα, περισσότερη ώρα ύπνο… ακόμα και φασίνα. Πλάι στις οδηγίες, δεν αποκλείεται να βρείτε στο αγγλόφωνο διαδίκτυο και ενδιαφέρουσες προσφορές για υπηρεσίες ή αγαθά, που ευφραίνουν την ψυχή και καταλαγιάζουν την υπαρξιακή ανησυχία.
Μια ψυχολογική «θεωρία»
Η Blue Monday άρχισε να συζητείται στη Μεγάλη Βρετανία το 2005, μέσω ενός δελτίου Τύπου του ταξιδιωτικού γραφείου SKY Express. «Ζούσα εκείνη την περίοδο στο Μπαθ και θυμάμαι να ξυπνάω, να αντικρίζω το σκοτάδι έξω από το παράθυρό μου και να ακούω στις πρωινές τηλεοπτικές εκπομπές ότι “πολύς κόσμος έχει ήδη ειδοποιήσει στη δουλειά του ότι δεν θα πάει, διότι η ψυχολογική του κατάσταση δεν είναι καλή”», περιγράφει στο «Κ» η δρ Άννα Πολεμικού, επίκουρη καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου (τμήμα ΤΕΠΑΕ), εξηγώντας πώς τα ΜΜΕ «αγκάλιασαν» από την πρώτη στιγμή τη θεωρία. Το μοιραίο θεώρημα επινόησε ο Κλιφ Άρναλ, ψυχολόγος, ο οποίος τότε δίδασκε ως εξωτερικός συνεργάτης στα προγράμματα διά βίου μάθησης του Πανεπιστημίου του Κάρντιφ. Έναν αιώνα νωρίτερα, ο Πικάσο είχε εύγλωττα περιγράψει την ίδια κατάσταση στο Blue Room, ένα έργο της δικής του «μπλε» περιόδου.
Το μοιραίο θεώρημα της Blue Monday επινόησε ο Κλιφ Άρναλ, ψυχολόγος, ο οποίος τότε δίδασκε στο Πανεπιστήμιο του Κάρντιφ. Είκοσι χρόνια αργότερα, τα κίνητρά του διερευνώνται, ενώ η όλη υπόθεση έχει συν τω χρόνω αποκτήσει διαστάσεις αστικού μύθου.
Ποιες ήταν οι προθέσεις του Άρναλ όταν αποφάσισε να προσδιορίσει την πιο καταθλιπτική ημέρα του χρόνου; Καταλάβαινε, άραγε, ότι με αυτόν τον τρόπο θα άνοιγε ένα ιδιότυπο κουτί της Πανδώρας; Είκοσι χρόνια αργότερα, τα κίνητρά του διερευνώνται, ενώ η όλη υπόθεση έχει συν τω χρόνω αποκτήσει διαστάσεις αστικού μύθου. «Έγινε πολύ σύντομα γνωστό ότι η έρευνά του είχε χρηματοδοτηθεί από ένα μεγάλο ταξιδιωτικό γραφείο στη Μ. Βρετανία, το οποίο ήθελε να προωθήσει στην καρδιά του χειμώνα ταξιδιωτικά πακέτα ως αντίδοτο στη μελαγχολία, ενώ αργότερα μάθαμε ότι το paper πριν από τη δημοσίευση εστάλη από μια εταιρεία δημοσίων σχέσεων σε πολλούς ακαδημαϊκούς με το αίτημα να το συνυπογράψουν έναντι οικονομικού αντιτίμου», σημειώνει η κ. Πολεμικού, η οποία, ως απόφοιτος του Πανεπιστημίου του Κάρντιφ, θυμάται την ενόχληση στους κόλπους του ιδρύματος. «Η διοίκηση πήρε άμεσα αποστάσεις από τον Άρναλ, με επίσημες ανακοινώσεις».
«Κέρασε έναν καφέ τον φίλο σου»
Μπορεί οι ακαδημαϊκοί κύκλοι να επέδειξαν γρήγορα αντανακλαστικά και να επέκριναν την απλουστευτική προσέγγιση της Blue Monday, δεν συνέβη όμως το ίδιο με τους γκουρού του μάρκετινγκ, που αξιοποίησαν την κατάθλιψη κατά το δοκούν. «Τα πρώτα χρόνια γίνονταν συστηματικά εμπορικές προωθητικές ενέργειες, αλλά και πιο ευφάνταστες καμπάνιες, όπως “κέρασε έναν καφέ από εμάς έναν φίλο σου που είναι μελαγχολικός”», διηγείται η δρ Πολεμικού. Αλυσίδες εστιατορίων, εταιρείες με οινοπνευματώδη και εμφιαλωμένα νερά, ακόμα και σούπερ μάρκετ, διέκριναν στο trend της Blue Monday μια μοναδική ευκαιρία.
Η εξίσωση, μέσω της οποίας ορίζεται η τρίτη Δευτέρα του Ιανουαρίου ως «αποφράδα» ημέρα, συνυπολογίζει τον καιρό, το μηνιαίο εισόδημα, το χρονικό διάστημα που έχει περάσει από τα Χριστούγεννα κ.ά.
Ο ίδιος ο Άρναλ, ωστόσο, δήλωσε το 2018 στον Independent ότι δεν είχε πρόθεση να νοηματοδοτήσει αρνητικά τη συγκεκριμένη ημέρα, αντίθετα ήθελε να κινητοποιήσει τους ανθρώπους να πάρουν τολμηρές αποφάσεις. Είχε επίσης ανακοινώσει ότι εργαζόταν –πάντα σε συνεργασία με έναν ταξιδιωτικό κολοσσό– στην αποδόμηση ορισμένων πτυχών της δικής του θεωρίας. Φαίνεται άλλωστε ότι νωρίτερα, το 2016, είχε προσπαθήσει να προσδιορίσει και την πιο χαρούμενη ημέρα του χρόνου κάπου στον Ιούνιο, σε συνάρτηση με το θερινό ηλιοστάσιο.
Στην Ελλάδα, η Blue Monday, αν και παραδοσιακά συζητείται αυτές τις ημέρες, δεν είχε ανάλογη διάδοση, ίσως γιατί δεν ταίριαξε με το πατροπαράδοτο αφήγημα της ηλιόλουστης χώρας με τους χαρούμενους κατοίκους ή απλώς γιατί μέσα στον Ιανουάριο συχνά έχουμε ακόμα και ημέρες ακραίας ηλιοφάνειας.
«Τέτοιοι υπολογισμοί είναι ανυπόστατοι επιστημονικά, αν όχι αστείοι, περιγράφουν ωστόσο το προφανές», σχολιάζει ο δρ Αντώνης Ντακανάλης, καθηγητής και επικεφαλής ερευνητής Ψυχιατρικής και Ψυχοθεραπείας στο Πανεπιστήμιο Μπικόκα του Μιλάνου. «Όσο πιο βροχερός είναι ο καιρός, όσο πιο πολλά χρέη έχουμε κ.λπ., τόσο πιο μελαγχολικοί είμαστε». Στη διατύπωση της Blue Monday διακρίνονται επιρροές από την εποχική συναισθηματική διαταραχή. «Η εν λόγω διαταραχή συνδέεται με τη μείωση της διάρκειας της ημέρας και τη μικρότερη έκθεση στον ήλιο, που πλήττει την παραγωγή χημικών ουσιών στον εγκέφαλο, οι οποίες ρυθμίζουν τη διάθεσή μας». Ως υποτύπος της μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής, η εποχική συναισθηματική διαταραχή έχει τα ίδια συμπτώματα, τα οποία εκδηλώνονται σε εποχικό μοτίβο. «Σε ορισμένες βόρειες χώρες, η ημέρα τον χειμώνα διαρκεί από τις 8 έως τις 2 το μεσημέρι, ενώ επικρατεί συννεφιά, βροχή και ομίχλη· αυτά τα δεδομένα νομιμοποίησαν στα μάτια πολλών τη θεωρία της “πιο καταθλιπτικής ημέρας του χρόνου”».
Πόση κατάθλιψη έχουμε στην Ελλάδα;
Η δυσθυμία ενός ανθρώπου μια ομιχλώδη ημέρα δεν μπορεί να «βαπτίζεται» κατάθλιψη. «Η κατάθλιψη δεν είναι η φυσιολογική και αναμενόμενη λύπη που νιώθουμε για ένα αρνητικό γεγονός», τονίζει ο δρ Ντακανάλης, «είναι μια ψυχική ασθένεια που οφείλεται σε μια σύνθετη και πολύπλοκη αλληλεπίδραση γενετικών, κοινωνικο-οικονομικών και ψυχολογικών παραγόντων». Μέχρι πρόσφατα είχε υπερεκτιμηθεί η κληρονομική προδιάθεση. «Τα “κακά” γονίδια ενεργοποιούνται ή απενεργοποιούνται από εξωγενείς παράγοντες, η επιγενετική είναι η επιστήμη που μελετά πώς τα γονίδια ανταποκρίνονται στο περιβάλλον σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας».
Η επιστημονική κοινότητα αξιολογεί πλέον ως σημαίνουσας βαρύτητας τις ευρύτερες κρίσεις που αντιμετωπίζουμε ως κοινωνία, όπως την πρόσφατη πανδημία, τις οικονομικές αναταράξεις, τις γεωπολιτικές εντάσεις, την κλιματική αλλαγή, οι οποίες μπορούν να πυροδοτήσουν την κατάθλιψη. «Αυτή είναι, άλλωστε, κατά τη γνώμη μου και η ερμηνεία για την ιδιαίτερα αρνητική επίδοση της χώρας μας στην ψυχική υγεία», επισημαίνει ο καθηγητής. «Στην τελευταία παγκόσμια μελέτη, που δημιοσιεύτηκε στο Nature Reviews Disease Primers το 2023, η Ελλάδα μαζί με τη Γροιλανδία βρίσκονται στις πρώτες θέσεις βάσει όσων έχουν ήδη διαγνωστεί με μείζονα καταθλιπτική διαταραχή», τονίζει. Τα δεδομένα είναι του 2019 και προέρχονται από το Global Burden of Disease Collaborative Network, στο οποίο συμμετέχουν επιστήμονες από περισσότερες από 160 χώρες.
«Η παρατεταμένη οικονομική κρίση και ανασφάλεια αποδυνάμωσε τους Έλληνες και τους κατέστησε πιο ευάλωτους ψυχικά». Και δεν είναι η πρώτη φορά που η στατιστική αναδεικνύει πως ο Ζορμπάς δεν ζει πλέον στην Ελλάδα. «Το καλό νέο είναι ότι η κατάθλιψη θεραπεύεται και είναι πραγματικά κρίμα οι πάσχοντες λόγω άγνοιας ή προκατάληψης να μη γίνονται καλά», υπογραμμίζει ο δρ Ντακανάλης. Και αυτό φαίνεται ότι συμβαίνει συχνά στη χώρα μας. «Τα αντικαταθλιπτικά έχουν συλλήβδην δαιμονοποιηθεί και συνδεθεί στον δημόσιο διάλογο με πλήθος παρενεργειών – από εθισμό και αύξηση βάρους μέχρι υπογονιμότητα. Ωστόσο, τα αντικαταθλιπτικά νέας γενιάς είναι εξαιρετικά προηγμένα και τις όποιες παρενέργειές τους πρέπει να τις συγκρίνουμε με τις επιπτώσεις της ίδιας της κατάθλιψης». Επίσης, φαίνεται ότι πολλοί ασθενείς δεν έχουν την υπομονή και την ψυχική αντοχή να περιμένουν ένα διάστημα 3-4 εβδομάδων, όσο χρειάζεται για να δράσουν τα αντικαταθλιπτικά, εξ ου και συχνά καταφεύγουν στα αγχολυτικά, που σε μόλις 3-4 ώρες έχουν επίδραση, χωρίς όμως να αποτελούν την ενδεδειγμένη θεραπεία.
Το αποτύπωμα της Blue Monday
Η δημόσια συζήτηση για την κατάθλιψη με όρους μάρκετινγκ επιδρά διαφορετικά στο κοινό. «Κάποιοι απελευθερώνονται, επειδή τους δίνεται το ελεύθερο μία μέρα του χρόνου να είναι δύσθυμοι, άλλοι που παλεύουν χρόνια με την κατάθλιψη νιώθουν προσβεβλημένοι», παρατηρεί η δρ Πολεμικού. «Από την άλλη, βέβαια, άνθρωποι που δεν έχουν καμία πρότερη γνώση επί του θέματος ενδεχομένως να προβληματιστούν». Για αρκετούς όλο αυτό μπορεί να λειτουργήσει και ως αυθυποβολή: μπορεί πράγματι να είναι σε κακή διάθεση ανήμερα της Blue Monday, όπως ίσως νιώθουν ερωτευμένοι ανήμερα του Αγίου Βαλεντίνου. Αν ανήκετε σε αυτή την κατηγορία, μείνετε σπίτι, βάλτε να παίζει ως μουσικό χαλί το Strange Colour Blue των Madrugada και μετρήστε αντίστροφα τις ώρες. Αν η μελαγχολία σας διαρκεί μόλις μία ημέρα, δεν υπάρχει κανένας λόγος ανησυχίας.
Ο καλός Ιανουάριος
Μπορεί ο εμπνευστής της Blue Monday να έχει δαιμονοποιήσει τον Ιανουάριο, φαίνεται όμως ότι δεν συμφωνούν όλοι μαζί του. «Ο Ιανουάριος είναι μια εποχή του χρόνου με πολλά θετικά», σχολιάζει στο «Κ» ο δρ Πέτρος Λεβούνης, καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο Rutgers στο Νιου Τζέρσι και πρόεδρος της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Ένωσης. «Μεγάλος αριθμός ανθρώπων υποφέρουν στη διάρκεια των Χριστουγέννων, είτε επειδή αναγκάζονται να συνυπάρξουν με ανθρώπους που δεν έχουν ουσιαστικά καλή σχέση είτε επειδή δεν έχουν οικείους και πάσχουν από μοναξιά». Όταν τα χριστουγεννιάτικα δέντρα επιστρέφουν στο πατάρι και τα φωτάκια κρύβονται ξανά στα κουτιά τους, «ακούγεται ένας αναστεναγμός ανακούφισης από πολλούς, για τους οποίους η επιστροφή στην κανονικότητα και στην καθημερινή ρουτίνα είναι βάλσαμο». Ακόμα και όσοι έχουν υγιείς διαπροσωπικές σχέσεις «νιώθουν μεγάλη πίεση από τις εξαιρετικά μεγάλες προσδοκίες που καλλιεργούνται στις γιορτές». Τον Ιανουάριο ακόμη δεν έχουμε παραδώσει τα «όπλα» ως προς τους προσωπικούς μας στόχους. «Οι περισσότεροι δεν θα υλοποιήσουμε τα new year’s resolutions, όμως τον Ιανουάριο ακόμη το παλεύουμε. Σε όποιο γυμναστήριο και αν πάτε αυτή τη στιγμή, σε οποιαδήποτε πόλη του κόσμου, αποκλείεται να βρείτε έναν ελεύθερο διάδρομο για να τρέξετε», λέει υπομειδιώντας. Το σημαντικό ωστόσο «δώρο» του Ιανουαρίου, σύμφωνα με τον ίδιο, είναι το Dry January Challenge, στο οποίο ανταποκρίνονται πολλοί και επωφελούνται σημαντικά από αυτή τη μηνιαία έστω αποχή και αποτοξίνωση.
Μια «blue» εποχή
Μπορεί η θεωρία της Blue Monday να μην ευσταθεί, η κατάθλιψη όμως υπάρχει:
280 εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως πάσχουν από τη νόσο. Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι πάσχουν το 2% των παιδιών, το 4% των ανδρών, το 6% των γυναικών. Ο ΠΟΥ προειδοποιεί ότι το 2030 η κατάθλιψη θα αποτελεί την κυριότερη αιτία αναπηρίας στον παγκόσμιο πληθυσμό, ως μια χρόνια ασθένεια που θα πλήττει τη λειτουργικότητα των ανθρώπων.
Η κατάθλιψη κάποιες φορές εκδηλώνεται με μη αναμενόμενα συμπτώματα, όπως θυμό και ευερεθιστότητα (σε άνδρες και παιδιά) ή ψυχοσωματικά προβλήματα (κυρίως σε γυναίκες), εξ ου και ονομάζεται «πρωτεϊκή» νόσος, αφού αλλάζει συνεχώς μορφή, όπως ο μυθικός Πρωτέας.
Φαρμακοθεραπεία και ψυχοθεραπεία δεν είναι «αντίπαλα στρατόπεδα». Ελαφριά καταθλιπτικά περιστατικά μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με ψυχοθεραπεία, αλλά για πιο σοβαρά περιστατικά ο συνδυασμός των δύο προσεγγίσεων είναι σωτήριος.
Δεν είναι απαραίτητο να διάγετε μια περίοδο κρίσης για να αποφασίσετε να ξεκινήσετε ψυχοθεραπεία. Τα οφέλη μιας τέτοιας διαδικασίας είναι χρήσιμα σε κάθε φάση της ζωής μας.
(Εικονογράφηση: Σμαράγδα Γιαννηκαπάνη)
