Αυτή η μητέρα έζησε για 42 χρόνια σε ένα τριώροφο σπίτι, το οποίο είχε για θέα έναν πρώην θάλαμο αερίων και μια κρεμάλα, στο Άουσβιτς. Τα βράδια, κάποιες φορές έχανε τον ύπνο της στη σκέψη του τι είχε συμβεί στην άλλη πλευρά του τοίχου, έξω απ’τον κήπο της. Όμως, το σπίτι στο Όσβιετσιμ, στη δυτική Πολωνία, το οποίο κάποτε στέγαζε τον διοικητή στρατοπέδου του θανάτου, Ρούντολφ Ες, ήταν ένα «φανταστικό μέρος για να μεγαλώνεις παιδιά», λέει η 62χρονη Γκαρζίνα Γιούρτσακ, η χήρα που μεγάλωσε σε αυτό το σπίτι τους δύο της γιους.
Αυτό το σπίτι, το οποίο πρωταγωνίστησε και σε μια οσκαρική ταινία, τη «Ζώνη Ενδιαφέροντος», της παρείχε «ασφάλεια, ησυχία, και έναν όμορφο κήπο», πρόσβαση στο γειτονικό ποτάμι και, τον χειμώνα, αρκετό χώρο για ένα παγοδρόμιο για τα αγόρια της, λέει.
Μετά και τον θάνατο του άνδρα της, έχοντας, πια, μείνει μόνη στο σπίτι, αποφάσισε τελικά να φύγει. Ένας από τους λόγους ήταν ότι την ενοχλούσαν οι διάφοροι απρόσκλητοι επισκέπτες που, έχοντας δει την τη «Ζώνη Ενδιαφέροντος», τρύπωναν στον κήπο της, κρυφοκοίταζαν απ’το παράθυρό της και γενικώς της θύμιζαν τη σύνδεση που είχε το σπίτι της με το Ολοκαύτωμα.
Πέρυσι το καλοκαίρι, η Γιούρτσακ συμφώνησε να πουλήσει το σπίτι στο Counter Extremism Project, μια οργάνωση από τη Νέα Υόρκη που θέλει να καταστήσει το σπίτι επισκέψιμο. Μετακόμισε τον Αύγουστο, και έως τον Οκτώβρη η οργάνωση είχε ολοκληρώσει την εξαγορά του σπιτιού καθώς και ενός γειτονικού οικήματος που χτίστηκε μετά τον πόλεμο.
«Έπρεπε να φύγω από εκεί», μας λέει η ίδια, καθισμένη στο καινούργιο της σπίτι, ένα μοντέρνο διαμέρισμα στο Όσβιετσιμ, ενάμισι χιλιόμετρο από το παλιό της σπίτι. Αρνήθηκε να αποκαλύψει πόσο πουλήθηκε το ακίνητο, αλλά ανέφερε ότι ήταν κάπως περισσότερο από την εκτιμώμενη αξία του που ήταν περίπου 120.000 δολάρια.
Ο Μαρκ Γουάλας, δικηγόρος, πρώην Αμερικανός διπλωμάτης και Πρόεδρος του Counter Extremism Project, επίσης αρνήθηκε να μας αποκαλύψει την τιμή. Το μόνο που σχολίασε ήταν ότι ο οργανισμός του ήθελε να «είναι δίκαιος» απέναντι στην οικογένεια της Γιούρτσακ, αλλά δεν ήθελαν να δώσουν και μεγάλο ποσό για μια πρώην ιδιοκτησία των Ναζί, ακόμα και αν είχαν τη δυνατότητα.
80 χρόνια μετά
Στο σπίτι, στο νούμερο 88 της οδού Λεγκιόνοφ, ακριβώς έξω από τον περιμετρικό φράχτη του Στρατοπέδου, γίνονται ετοιμασίες για να μπορέσει να ανοίξει τις πόρτες του στο κοινό για πρώτη φορά, ως μέρος των εορταστικών εκδηλώσεων για την 80η επέτειο της απελευθέρωσης του Άουσβιτς από τον Σοβιετικό Στρατό. Στις 27 Γενάρη, πολλοί ξένοι ηγέτες θα συγκεντρωθούν στο Όσβιετσιμ, στο κρατικό, πολωνικό Μουσείο Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Στο σπίτι, οι εργάτες που προσέλαβαν οι νέοι ιδιοκτήτες απομάκρυναν 14 κάδους απορριμμάτων και ξήλωσαν την ταπετσαρία και διάφορες άλλες μεταπολεμικές προσθήκες. Έτσι, το σπίτι έμεινε σχεδόν όπως ήταν όταν η οικογένεια Ες έζησε εκεί από το 1941 έως τα τέλη του 1944, συμπεριλαμβανομένης της κλειδαριάς της ναζιστικής εποχής στην πόρτα του μπάνιου που γράφει «frei/besetzt.» (γερμανικά: ελεύθερο/κατειλημμένο).
Στην μπροστινή πόρτα, βρίσκεται κολλημένη μια μεζούζα, ένα κομμάτι περγαμηνής με βιβλικούς στίχους, για να τιμηθεί η εβραϊκή παράδοση και να αποκηρυχθεί ο φανατισμός του πρώην ενοίκου του, του διοικητή του Άουσβιτς. Μετά τον πόλεμο, ο Ες είχε θυμηθεί πώς το πείραμα με τη θανάτωση Ρώσων αιχμαλώτων το 1941 στο θάλαμο αερίων τον «καθησύχασε, γιατί η μαζική εξόντωση των Εβραίων θα ξεκινούσε σύντομα». Απαγχονίστηκε το 1947 σε μια αγχόνη που τοποθετήθηκε ανάμεσα στο πρώην σπίτι του και σε ένα ναζιστικό κρεματόριο.
Σε ένα γωνιακό δωμάτιο στον κάτω όροφο, το οποίο ο Ες χρησιμοποιούσε ως γραφείο, πάνω στο τραπέζι βρίσκεται ένας σωρός από σκισμένες και τσαλακωμένες εφημερίδες της ναζιστικής εποχής και άλλα αντικείμενα από την εποχή του πολέμου που βρέθηκαν μετά την πώληση του σπιτιού. Υπάρχει επίσης μια κούπα καφέ, με ανάγλυφη τη σφραγίδα των SS, και γερμανικά μπουκάλια μπύρας.
Στη σοφίτα, χωμένα σε μια τρύπα για να την καλύψουν, βρέθηκε ένα ριγέ παντελόνι, που κάποτε φορούσε κάποιος αιχμάλωτος του Άουσβιτς. Οι ερευνητές προσπαθούν να καταλάβουν σε ποιον ανήκαν, αποκρυπτογραφώντας έναν ξεθωριασμένο αριθμό κρατουμένου, γραμμένο δίπλα σε ένα μικρό κόκκινο τρίγωνο που σήμαινε ότι ο χρήστης ήταν πολιτικός κρατούμενος και ένα σχεδόν εξαφανισμένο κίτρινο αστέρι που δήλωνε ότι ήταν Εβραίος.
«Εδώ και 80 χρόνια, το σπίτι αυτό ήταν κλειστό, απρόσιτο για τα θύματα και τις οικογένειές τους. Επιτέλους, μπορούμε να το ανοίξουμε για να τιμήσουμε τους επιζώντες και να δείξουμε ότι αυτός ο τόπος του απίστευτου κακού είναι πλέον ανοιχτός σε όλους», σχολιάζει ο Γουάλας.
Το πλάνο, εξηγεί ο ίδιος, είναι να μετατραπεί το σπίτι αλλά και η όμορη οικία σε ένα Ινστιτούτο Έρευνας στο Άουσβιτς για το Μίσος, τον Εξτρεμισμό και τη ριζοσπαστικοποίηση, μια νέα οργάνωση που θα εργαστεί για να επεκτείνει την υπόσχεση «Ποτέ ξανά» – από την ιστορική μνήμη, στην τρέχουσα δράση.
O Πιοτρ Σεβίνσκι, Πολωνός ιστορικός και διευθυντής του Μουσείου Άουσβιτς-Μπίρκεναου από το 2006, σχολιάζει πως το Μουσείο θέλει να υπηρετήσει τον βασικό του σκοπό, που είναι η διατήρηση της μνήμης, αλλά αναγνωρίζει την αξία της υποστήριξης ενός έργου που επικεντρώνεται, παράλληλα με το παρελθόν, στο παρόν και το μέλλον.
«Ο αγώνας απέναντι στη σημερινή πραγματικότητα είναι πιο εύκολος για μια ΜΚΟ, από ότι για έναν κρατικό οργανισμό», λέει, εκφράζοντας τη λύπη του για την άνοδο του λαϊκισμού σε όλη την Ευρώπη, τον οποίο αποκαλεί «καρκίνο της δημοκρατίας».
Το νέο κέντρο θα περιλαμβάνει ολόκληρη την ιδιοκτησία του Ες κατά τη διάρκεια του πολέμου, συμπεριλαμβανομένου ενός μεγάλου σφραγισμένου χώρου στον κήπο, όπου εκείνος συναντιόταν με τον επικεφαλής ασφαλείας του Χίτλερ, Χάινριχ Χίμλερ, τον Γιόζεφ Μένγκελε, τον γιατρό «άγγελο του θανάτου», και άλλους αξιωματούχους των Ναζί που είχαν αναλάβει την εξόντωση των Εβραίων.
Το ακίνητο ανέλαβε να ανασχεδιάσει ο Ντάνιελ Λίμπεσκιντ, ένας Αμερικανός αρχιτέκτονας.
Κανονικά σπίτια, τερατώδεις άνθρωποι
Ο Γιάζεκ Πούλσκι, διευθυντής μιας πολωνικής, αντι-εξτρεμιστικής οργάνωσης, η οποία έχει επίσης αναμειχθεί με αυτό το πρότζεκτ, σχολιάζει πως το σπίτι, και οι φρικαλεότητες των Ναζί, θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως όπλο ενάντια σε αυτό που βλέπει ως αναβίωση των εξτρεμιστικών ιδεολογιών. «Ένα σπίτι είναι ένα σπίτι», λέει, κοιτάζοντας από το παράθυρο του δεύτερου ορόφου του πρώην σπιτιού του Ες, προς την καμινάδα ενός πρώην ναζιστικού κρεματόριου. «Αλλά ο εξτρεμισμός σήμερα αναπτύσσεται σε αδιάφορα, κανονικά σπίτια όπως αυτό».
Η Γιούρτσακ, η πρώην ιδιοκτήτρια, λέει ότι εξακολουθεί να παλεύει να συμφιλιώσει τις ευτυχισμένες, καθημερινές αναμνήσεις του σπιτιού με το φρικιαστικό παρελθόν του. Αναπολώντας την εποχή που η οικογένειά της έζησε εκεί, ξαφνικά σταματά: «Ανησυχώ ότι ακούγομαι σαν την κυρία Ες», λέει, αναφερόμενη στη σύζυγο του διοικητή. Στην ταινία, η Χέντβιχ Ες είναι ενθουσιασμένη, αντιμετωπίζει το σπίτι της ως «παράδεισο» και εμφανίζεται να δοκιμάζει ένα γούνινο παλτό που είχε κλαπεί από μια κρατούμενη, την οποία έστειλε ο σύζυγός της για σφαγή. Αφού παρακολούθησε την ταινία, η ίδια αποφάνθηκε πως η σύζυγος του διοικητή «ήταν ίσως χειρότερη από τον σύζυγό της», στην αδιαφορία της για τον ανθρώπινο πόνο. Ενώ περίμενε την εκτέλεσή του σε μια πολωνική φυλακή μετά τον πόλεμο, ο Ρούντολφ Ες, ο πρώην διοικητής, έγραψε μια αυτοβιογραφία που ο Πρίμο Λέβι, ο Ιταλός συγγραφέας και επιζών του Άουσβιτς, περιέγραψε ως το έργο ενός «μονότονου λειτουργού» που «εξελίχθηκε βήμα προς βήμα σε έναν από τους μεγαλύτερους εγκληματίες της ιστορίας».
Το σπίτι, όπου ζούσε η οικογένεια Ες, χτίστηκε μεταξύ των δύο μεγάλων πολέμων του προηγούμενου αιώνα. Ανήκε σε ένα στέλεχος του Πολωνικού στρατού, ο οποίος υπηρετούσε σε ένα κοντινό στρατόπεδο, πριν το κατασχέσουν οι Ναζί μετά την εισβολή στην Πολωνία το 1939, και το μετατρέψουν σε εργοστάσιο εξτρεμισμού. Σε αυτό το σημείο θανατώθηκαν τουλάχιστον 1,1 εκατομμύρια άνδρες, γυναίκες και παιδιά, κυρίως στους θαλάμους αερίων. Όταν το κατέσχεσαν οι Ναζί, προκειμένου να μετατραπεί στην οικία του διοικητή του Άουσβιτς, άλλαξαν το νούμερο του σπιτιού σε 88 – ένας αριθμός που παραπέμπει στο Heil Hitler (σ.σ: στο γερμανικό αλφάβητο, το H είναι το όγδοο γράμμα). Μετά τον πόλεμο, το σπίτι επεστράφη στον αρχικό ιδιοκτήτη του, ο οποίος αργότερα το πούλησε στην οικογένεια του συζύγου της Γιούρτσακ, στην οποία και ανήκε έως πέρυσι.
Ο Σεβίνσκι, ο διευθυντής του Μουσείου, σχολιάζει πως εκείνος είναι πρόθυμος να συνεργαστεί με το Counter Extremism Project, στην προσπάθεια να αντιμετωπιστεί ο εξτρεμισμός. Όπως λέει, ο εξτρεμισμός «δυστυχώς, δεν είναι ψυχολογική πάθηση: είναι μια μέθοδος η οποία εκμεταλλεύεται τα διάχυτα συναισθήματα απογοήτευσης». Κανονικοί άνθρωποι, με συνηθισμένες φιλοδοξίες, προσθέτει, μπορούν να μεταμορφωθούν σε τέρατα. Όπως λέει, ο Ες ήταν «ένας φανταστικός πατέρας για τα παιδιά του, και, ταυτόχρονα, ο βασικός εγκέφαλος πίσω από κάποιες από τις πιο απάνθρωπες σφαγές στην ιστορία του κόσμου».
