Η στωική φιλοσοφία, που τα τελευταία χρόνια γνωρίζει μια νέα δημοφιλία, μας προτρέπει να ορίσουμε ξανά τι έχει σημασία και μας υποδεικνύει πώς να «παγώσουμε» τα αρνητικά συναισθήματα και να ελαχιστοποιήσουμε τον αντίκτυπο της γνώμης των άλλων στη ζωή μας. Είναι μια φιλοσοφία ζωής 2.000 ετών η συνταγή ευτυχίας που αναζητούμε; Η Μπρίτανι Πόλατ ανακάλυψε τους στωικούς το 2016 και έκτοτε γράφει βιβλία και μιλάει σε συνέδρια ανά τον κόσμο για την αξία της παρακαταθήκης του Ζήνωνα, του Μάρκου Αυρήλιου, του Σενέκα και του Επίκτητου στη σύγχρονη ζωή.
Πώς μπορεί να μας βοηθήσει σήμερα μια αρχαία φιλοσοφία; Τόσα πράγματα είναι διαφορετικά. Η δομή της οικογένειας, το βιοτικό επίπεδο, η εκπαίδευση και η εργασία, η τεχνολογία…
Το πραγματικά ενδιαφέρον με τον στωικισμό είναι ότι, ενώ η κοινωνία και η τεχνολογία έχουν αλλάξει δραστικά τα τελευταία 2.000 χρόνια, η ανθρώπινη φύση δεν έχει αλλάξει καθόλου. Βιολογικά είμαστε ακόμη οι ίδιοι που ήμασταν όταν ζούσαν ο Σωκράτης και ο Μάρκος Αυρήλιος. Οι αρχαίοι στωικοί στήριξαν τη φιλοσοφία τους στις παρατηρήσεις τους για την ανθρώπινη φύση και ανέπτυξαν μια θεωρία που είναι εκπληκτικά παρόμοια με τη σύγχρονη γνωστική ψυχολογία. Επομένως, οι περισσότερες από τις ιδέες τους για την ανθρώπινη ψυχολογία −και τη θεραπεία της ψυχής μας− είναι εξίσου ακριβείς σήμερα όπως ήταν τότε.
Φυσικά, η πρόκληση για τους σύγχρονους στωικούς είναι να εφαρμόσουν αυτόν τον αρχαίο τρόπο ζωής στον 21ο αιώνα. Ο Ρωμαίος φιλόσοφος Σενέκας είπε: «Αυτοί που προώθησαν αυτά τα δόγματα πριν από εμάς δεν είναι οι δάσκαλοί μας αλλά οι οδηγοί μας. Η αλήθεια είναι ανοιχτή σε όλους. Δεν έχει ακόμη ανακαλυφθεί. Πολλά απομένουν ακόμα γι’ αυτούς που έρχονται». Εναπόκειται σε κάθε γενιά να ανακαλύψει πώς να εφαρμόσει αυτές τις διαχρονικές αλήθειες στις συγκεκριμένες προκλήσεις της εποχής της. Αυτό κάνουμε σήμερα στον σύγχρονο στωικισμό.
Κάποιοι ισχυρίζονται πως ο Επίκτητος είναι ο προπάτορας της ψυχοθεραπείας.
Είναι ένας θεμιτός ισχυρισμός. Ο πιο δημοφιλής τύπος ψυχοθεραπείας που χρησιμοποιείται σήμερα είναι η γνωστική συμπεριφορική ψυχοθεραπεία (CBT), η οποία αναπτύχθηκε στα μέσα του 20ού αιώνα από τον Άαρον Μπεκ. Ο Μπεκ είπε ότι εμπνεύστηκε το έργο του από τους στωικούς και η CBT βασίζεται στην ιδέα του Επίκτητου ότι πολλά ψυχολογικά προβλήματα προκαλούνται από τη διαστρεβλωμένη σκέψη. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιες διαφορές. Η CBT είναι μια βραχυπρόθεσμη παρέμβαση για την αντιμετώπιση παθολογιών. Ο στωικισμός είναι ένας διά βίου τρόπος ζωής που περιλαμβάνει ολόκληρο το άτομο, συμπεριλαμβανομένων των αξιών, των απόψεων, των συναισθημάτων, της συμπεριφοράς, των αλληλεπιδράσεων με άλλους ανθρώπους, των καθημερινών αποφάσεων και των επιλογών ζωής. Η CBT προσφέρει ένα μικρό στιγμιότυπο ιδεών με στωική γεύση, αλλά ο στωικισμός ως φιλοσοφία είναι πολύ ευρύτερος και περιεκτικός.
Η αρνητική σκέψη μπορεί να έχει βαθύ αντίκτυπο στην ψυχική υγεία και στη γενική ευημερία. Οι στωικοί το αναφέρουν.
Ο Επίκτητος λέει ότι δεν είναι τα ίδια τα πράγματα που μας ενοχλούν, είναι οι απόψεις μας για πράγματα που μας ενοχλούν. Και ο Μάρκος Αυρήλιος ρωτά: «Ποιος σε εμποδίζει να αναθεωρήσεις τη γνώμη σου;». Και απαντά: «Ο εαυτός σου». Όταν εξετάζουμε προσεκτικά τα αρνητικά μας συναισθήματα, διαπιστώνουμε ότι υπάρχει ένα κενό μεταξύ αρνητικού ερεθίσματος (τι συνέβη) και της συναισθηματικής μας απόκρισης (πώς νιώθουμε για το συμβάν αυτό). Ο Ρωμαίος φιλόσοφος μας υπενθυμίζει ότι αποκτάμε δύναμη όταν συνειδητοποιούμε ότι τις σκέψεις μας δεν τις ελέγχει το ερέθισμα, αλλά η αντίδρασή μας στο ερέθισμα. Άρα εμείς. Όλα έχουν να κάνουν με την αλλαγή των αξιών σας. Τα συναισθήματα πηγάζουν, φυσικά, από τις αξίες σας και από αυτό που πιστεύετε ότι είναι σημαντικό στη ζωή.
Ο Μάρκος Αυρήλιος είπε: «Δεν παύει ποτέ να με εκπλήσσει: όλοι αγαπάμε τον εαυτό μας περισσότερο από τους άλλους, αλλά νοιαζόμαστε περισσότερο για τις απόψεις τους παρά για τις δικές μας». Φαίνεται σαν να ειπώθηκε σήμερα, που μετράμε likes και shares.
Μα αυτό το πρόβλημα υπήρχε και στην αρχαιότητα, αλλά είναι πολύ χειρότερο τώρα λόγω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Οι άνθρωποι είμαστε κοινωνικά πλάσματα και ζούμε πάντα σε ομάδες, κάτι που σημαίνει ότι νοιαζόμαστε φυσικά για τους άλλους. Αυτό έχει δύο κατευθύνσεις: αγαπάμε τους άλλους και θέλουμε επίσης να μας αγαπούν. Αυτά είναι φυσιολογικά συναισθήματα και μας βοηθούν να νιώθουμε συνδεδεμένοι με την οικογένεια, τους φίλους και την κοινότητα. Σήμερα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η σημερινή κουλτούρα ενθαρρύνουν πολύ ρηχές και ασταθείς συνδέσεις. Οι άνθρωποι κρίνονται από επιφανειακούς παράγοντες, όπως η εμφάνιση, τα χρήματα, εξωτερικά επιτεύγματα ή ο αριθμός των followers. Καταλήγουμε να κυνηγάμε την έγκριση των άλλων επειδή δεν έχουμε μια βαθιά και ασφαλή πηγή αγάπης.
Και ποια είναι η απάντηση του στωικισμού σε αυτό;
Ο στωικισμός μάς βοηθά να αναπτύξουμε μια βαθιά πηγή αγάπης στη ζωή μας, επομένως δεν χρειάζεται να κυνηγάμε την έγκριση των άλλων. Μαθαίνουμε να αγαπάμε και να εμπιστευόμαστε τον εαυτό μας, ώστε να μη βασιζόμαστε στις κρίσεις των άλλων για εμάς. Μαθαίνουμε να αφαιρούμε όλη την αρνητικότητα με την οποία μας τροφοδοτεί η κοινωνία και σταματάμε να συγκρίνουμε τον εαυτό μας με άλλους.
Δεν μπορώ πάντως να μη σκεφτώ πως κάθε μεγάλο, φιλοσοφικό και θρησκευτικό κίνημα έχει τα ίδια θεμέλια: αγάπη, καλοσύνη, ηθική.
Στον στωικισμό η αγάπη και η ηθική βασίζονται στη σοφία και στην αλήθεια. Σύμφωνα με τους στωικούς, όταν κατανοήσουμε την αληθινή φύση του κόσμου και τη δική μας ανθρώπινη φύση, θα θέλουμε αυτόματα να είμαστε ευγενικοί, στοργικοί άνθρωποι. Πιστεύουν ότι οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως κοινωνικοί και στοργικοί. Μερικές φορές, οι άνθρωποι μπερδεύονται από ψεύτικες εντυπώσεις και ψεύτικα μηνύματα από την κοινωνία και αρχίζουν να πιστεύουν ότι η ευτυχία βρίσκεται στην απόκτηση χρημάτων, δύναμης και υλικών αγαθών. Τότε είναι που αρχίζουν τα προβλήματα. Έτσι, ο στωικισμός πρεσβεύει την επιστροφή στον φυσικό μας τρόπο ύπαρξης στον κόσμο.
Οι στωικοί μιλάνε και για «απάθεια» και «αταραξία». Λένε πως οι εξελίξεις του εξωτερικού κόσμου και η συμπεριφορά των άλλων ανήκουν στην κατηγορία των «αδιάφορων». Σήμερα η «απάθεια» έχει αρνητικό πρόσημο. Τα ατομικά δικαιώματα, η κλιματική κρίση, η πολιτική, ο πόλεμος είναι θέματα που απαιτούν συμμετοχή, αλληλεγγύη.
Ναι, αποφεύγουμε να χρησιμοποιούμε τη λέξη «απάθεια», γιατί ακούγεται ότι δεν σε νοιάζει τίποτα! Υπάρχει μια αντίληψη ότι ο στωικισμός υποστηρίζει ότι δεν νοιαζόμαστε για ανθρώπους ή καταστάσεις, αλλά αυτό είναι εσφαλμένο. Οι στωικοί απλώς επιλέγουν προσεκτικά για τι αξίζει να νοιάζεσαι. Αφήνουμε τα ασήμαντα πράγματα που δεν οδηγούν στην αληθινή ευτυχία και εστιάζουμε στα αληθινά και σημαντικά. Με άλλα λόγια, μαθαίνουμε να νοιαζόμαστε με σύνεση. Κατανοούμε ότι δεν μπορούμε να ελέγξουμε τι κάνουν οι άλλοι, αλλά μπορούμε ακόμα να αγαπάμε τους ανθρώπους και να εργαστούμε για έναν καλύτερο κόσμο. Απάθεια στα αρχαία ελληνικά σημαίνει απλώς ότι δεν έχω πάθη. Οι αρχαίοι στωικοί αντιλαμβάνονταν τα πάθη ως δυνατά, ανεξέλεγκτα συναισθήματα, όπως ο θυμός, ο φόβος, η απληστία, η ενοχή, η λύπη, κ.λπ. Αυτά τα συναισθήματα τείνουν να κυριεύουν το μυαλό μας και να μας οδηγούν να ενεργούμε με τρόπους για τους οποίους αργότερα μετανιώνουμε. Γι’ αυτό θέλουμε να τα εξαλείψουμε.
*Το βιβλίο της Μπρίτανι Πόλατ Ζήσε τη ζωή σου, Ένα ημερολόγιο 90 ημερών στωικής σκέψης κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος σε μετάφραση Χριστίνας Θεοχάρη. Περισσότερες πληροφορίες στα brittanypolat.com/ stoicare.com/ modernstoicism.com
