Ανακαλύψαμε σε μικρά μουσεία και πολιτιστικά ιδρύματα της πόλης μία σειρά από αντικείμενα που αποκαλύπτουν ενδιαφέρουσες ή άγνωστες πτυχές για τη ζωή και το έργο κορυφαίων προσωπικοτήτων των γραμμάτων και των τεχνών.
Η πρώτη έκδοση των ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη
Ζητήσαμε από τον Αντώνη Σ. Παπαδημητρίου, πρόεδρο του Ιδρύματος Ωνάση, να ξεχωρίσει ένα από τα αντικείμενα που εκτίθενται στο Αρχείο Καβάφη, τον όμορφο χώρο που φιλοξενεί το λογοτεχνικό και προσωπικό αρχείο του «μεγάλου Αλεξανδρινού», 996 βιβλία που είχε στην κατοχή του και μια συλλογή τεκμηρίων και έργων τέχνης με αναφορές στον ίδιο. «Σκέφτηκα αρχικά να εστιάσω στη σιγαροθήκη της μητέρας του Χαρίκλειας Καβάφη, που είναι φτιαγμένη από ταρταρούγα με χρυσό το μονόγραμμά της, όπως άρμοζε, εξάλλου, στην τάξη της. Στην Αλεξάνδρεια, όμως, κάποια στιγμή πριν από το 1953, ο πατέρας μου αγόρασε από έναν αραμπά την πρώτη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Καβάφη, ένα βιβλίο που έκρυβε μέσα του τρία μικρά πορτρέτα του ποιητή φτιαγμένα εκ του φυσικού, με πενάκι και σινική μελάνη, έργα αγνώστου», μας είπε. Η συγκεκριμένη έκδοση τυπώθηκε σε 2.030 αντίτυπα στην Αλεξάνδρεια το 1935, δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Καβάφη (1863-1933), με εικονογράφηση του Τάκη Καλμούχου, ενός εξαίρετου Αλεξανδρινού ακουαρελίστα. Στο Αρχείο Καβάφη, εκτός από αυτό το βιβλίο σε διαφορετικές καλλιτεχνικές βιβλιοδεσίες, μπορεί κανείς να δει από κοντά, ανάμεσα σε άλλα εκθέματα, χειρόγραφα του ποιητή και έργα του Καλμούχου, που συγκεντρώνουν, όπως χαρακτηριστικά παρατηρεί ο κ. Παπαδημητρίου, «τον κοινωνικό, φιλολογικό, ποιητικό και εικαστικό μικρόκοσμο της Αλεξάνδρειας εκείνης της εποχής».
Το Αρχείο Καβάφη βρίσκεται στην Πλάκα (Φρυνίχου 16B). Λειτουργεί με ελεύθερη είσοδο και είναι ανοιχτό κάθε Τρίτη, Πέμπτη και Σάββατο, 11.00-18.00. Onassis.org
Το κουμπάσο του Ογκίστ Ροντέν (και πολλών άλλων)
Μια γοητευτική ιστορία αλλαγής χεριών ενός γλυπτικού εργαλείου μοιράστηκε μαζί μας ο Θοδωρής Μπαργιώτας, εικαστικός και επιμελητής του Εργαστηρίου Γιάννη Παππά (1913-2005). Ο Παππάς, που το 1937 βραβεύτηκε με το Χρυσό Μετάλλιο στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού, υπήρξε επί σειρά ετών διευθυντής της ΑΣΚΤ και άφησε το στίγμα του στον δημόσιο αθηναϊκό χώρο μέσα από τους πολλούς ανδριάντες που φιλοτέχνησε (του Ελευθερίου Βενιζέλου στο Πάρκο Ελευθερίας, του Οδυσσέα Ελύτη στην πλατεία Δεξαμενής κ.ά.). Υπήρξε, επίσης, κομιστής της μεταροντενικής γλυπτικής στην Ελλάδα και στο μουσείο του εκτίθεται ένας μεταλλικός πονταδόρος γλυπτικής (ή, αλλιώς, κουμπάσο) που συνδέεται με τον Γάλλο ιδρυτή της μοντέρνας γλυπτικής. «Αρχικώς το κουμπάσο ανήκε στον Ογκίστ Ροντέν, ο οποίος το χάρισε στον Κωνσταντίνο Δημητριάδη [που έχει φιλοτεχνήσει τον γνωστό Δισκοβόλο, αντίγραφο του οποίου βρίσκεται απέναντι από το Καλλιμάρμαρο]», μας λέει ο κ. Μπαργιώτας. «Με τη σειρά του, ο Δημητριάδης το έδωσε στον Τηνιακό μαρμαρογλύπτη και χαλκοχύτη Νίκο Κερλή, στενό φίλο και συνεργάτη του Παππά». Ο Κερλής, τέλος, το δώρισε στο μουσείο που στεγάζεται στο σπίτι-εργαστήριο όπου έμενε ο Παππάς με την οικογένειά του έως τη δεκαετία του 1960 και το οποίο «πέρασε» στο Μουσείο Μπενάκη το 2002.
Το Εργαστήριο Γιάννη Παππά βρίσκεται στην περιοχή του Ζωγράφου (Ανακρέοντος 38). Λειτουργεί με ελεύθερη είσοδο κάθε Τρίτη, Παρασκευή και Κυριακή, 10.00-14.00. Benaki.org
Η φωτογραφική μηχανή του Γιάννη Τσαρούχη
Ο Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989), από τους κορυφαίους Έλληνες εικαστικούς του 20ού αιώνα, πρωτοστάτησε στο αίτημα της εποχής του για ελληνικότητα και αγαπήθηκε σε όλο τον κόσμο για τα έργα του που απεικονίζουν γυμνούς άντρες, ναύτες και στρατιώτες. Το 1965, στο Μαρούσι, έχτισε το σπίτι και εργαστήριό του, στο οποίο από το 1981 εγκαινιάστηκε το ίδρυμά του που, πλέον, λειτουργεί ως μουσείο. Εκεί μπορεί κανείς να δει έργα του, φωτογραφίες από τη ζωή του και προσωπικά του αντικείμενα. Από τα τελευταία, η Νίκη Γρυπάρη, ανιψιά του και πρόεδρος του Ιδρύματος Γιάννη Τσαρούχη, ξεχώρισε για το ρεπορτάζ μας τη φωτογραφική του μηχανή. «Είχε από πολύ νέος φωτογραφική μηχανή», μας είπε, «με την οποία φωτογράφιζε σπίτια της Αθήνας και μοντέλα του. Η φωτογραφία αποτελούσε πολύ σημαντικό μέρος της έρευνας που έκανε για τη ζωγραφική». Ο Τσαρούχης, μάλιστα, όπως μας πληροφόρησε η κ. Γρυπάρη, παρέδιδε μαθήματα ζωγραφικής στον Ανρί Καρτιέ-Μπρεσόν και ο Μπρεσόν, «ανταποδοτικά», του παρέδιδε μαθήματα φωτογραφίας.
Το Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη βρίσκεται στο Μαρούσι (Πλουτάρχου 28). Είναι ανοιχτό από Δευτέρα έως Παρασκευή 09.00-15.00. Γενική είσοδος: 5 ευρώ. Tsarouchis.gr
Η ζώνη του γλύπτη Takis
Έργα του Takis (1925-2019), πρωτοπόρου της κινητικής τέχνης, υπάρχουν στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, από την Tate Modern και το Κέντρο Ζορζ Πομπιντού έως το MoMA και το Μουσείο Γκουγκενχάιμ, αλλά και σε δημόσιους χώρους της Αθήνας: έξω από το Μουσείο Μπενάκη της Πειραιώς και την Εθνική Πινακοθήκη, μέσα στον σταθμό Συγγρού-Φιξ του μετρό. Στο Ίδρυμα Takis, που κάποτε ήταν η οικία του και βρίσκεται στην τοποθεσία Γεροβουνό (στο Καματερό), εκτός από εκατοντάδες έργα του, υπάρχουν και πολλά προσωπικά του αντικείμενα. Από αυτά, η Μένια Κούλη, διευθύντρια επικοινωνίας και δημοσίων σχέσεων του ιδρύματος, ξεχώρισε τη μαγνητική ζώνη που φορούσε και είχε φτιάξει ο ίδιος. Όπως μας είπε, «σύμφωνα με τον Takis, η μαγνητική ζώνη ρυθμίζει τη σωστή λειτουργία της ενέργειας που ρέει στο ανθρώπινο σώμα».
Το Ίδρυμα Takis βρίσκεται στο Τέρμα Δερβενακίων, στην περιοχή Γεροβουνό. Υποδέχεται το κοινό από Δευτέρα έως Παρασκευή, κατόπιν αίτησης ραντεβού στο [email protected]. Γενική είσοδος για ομαδικές επισκέψεις 15 ατόμων και άνω: 5 ευρώ. Περισσότερες πληροφορίες: Takisfoundation.org.
Η γραφομηχανή του ζεύγους Κατακουζηνού
Ο διεθνούς φήμης ψυχίατρος – νευρολόγος Άγγελος Κατακουζηνός (1904-1982) και η συγγραφέας σύζυγός του Λητώ Κατακουζηνού (1914-1997) ανήκαν στην ελίτ της γενιάς του ’30, με το διαμέρισμά τους επί της λεωφόρου Αμαλίας να αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα φιλολογικά σαλόνια της εποχής τους. Σε αυτό, εκτός από συγγραφείς και ποιητές που καθόρισαν με το έργο τους την ιστορία του τόπου, σύχναζαν επίσης κορυφαίοι επιστήμονες, διανοούμενοι και καλλιτέχνες (Γιάννης Τσαρούχης, Μάνος Χατζιδάκις κ.ά.), αλλά και επιφανείς ξένοι επισκέπτες, όπως ο Αλμπέρ Καμί. Η Σοφία Ε. Πελοποννησίου, μουσειολόγος και επιμελήτρια της Οικίας Κατακουζηνού, από όλα τα αντικείμενα που εκτίθενται σε αυτήν ξεχώρισε μια γραφομηχανή, μάρκας Olympia. «Πολλές από τις ιστορίες από τις οποίες είναι γεμάτο αυτό το σπίτι σώθηκαν χάρη στα χειρόγραφα και τα δακτυλόγραφα που άφησαν πίσω τους ο Άγγελος και η Λητώ. Στην Olympia εκμυστηρεύτηκαν τις σκέψεις τους, εκεί έγραψαν τα επιστημονικά και λογοτεχνικά τους κείμενα, τις επιστολές που έστειλαν στους φίλους τους. Εκεί, επίσης, η Λητώ έγραψε το τελευταίο της βιβλίο, το Άγγελος Κατακουζηνός, ο Βαλής μου (εκδ. Μικρή Άρκτος) για τη ζωή και το έργο τού επί πενήντα χρόνια συντρόφου της», μας είπε.
Το Ίδρυμα Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας (Αμαλίας 4, 5ος όροφος) και είναι επισκέψιμο Δευτέρα έως Παρασκευή, μετά τις 17.30, κατόπιν αίτησης ραντεβού στο [email protected]. Η γενική είσοδος με ξενάγηση διάρκειας μιας ώρας κοστίζει 10 ευρώ. Περισσότερες πληροφορίες στο Katakouzenos.gr.
Ο ξυλόγλυπτος άγγελος του Οδυσσέα Ελύτη
Ο Οδυσσέας Ελύτης (1911-1996), που το 1979 τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, δεν έμεινε ποτέ στο σπίτι της Πλάκας που φιλοξενεί εδώ και λίγο καιρό το μουσείο του. Εκεί, όμως, ανασυστάθηκε ολόκληρο το γραφείο του και μεταφέρθηκαν έργα τέχνης, αντικείμενα, βιβλία και αρχειακό υλικό από την ιδιωτική συλλογή της τελευταίας συντρόφου του, ποιήτριας Ιουλίτας Ηλιοπούλου. «Ο ξυλόγλυπτος άγγελος-άνεμος που κοσμούσε το σπίτι του Ελύτη και τώρα βρίσκεται στο μικρό Μουσείο-Σπίτι του Ελύτη, μοιάζει, ναι, να κατέβηκε από το τέμπλο μιας εκκλησίας», μας είπε η ίδια. «Άνεμος των παλαιών Ελλήνων αλλά και άγγελος των θρησκευομένων, αποτυπώνει στα ξυλόγλυπτα χαρακτηριστικά του κάτι από τις ψαλμωδίες των εσπερινών, αλλά κι από τα φουσκωμένα μάγουλα των θεών ανέμων που φυσούν μαζί με την πνοή και από λίγο πνεύμα. Άνεμος και άγγελος, ήρθε να γίνει όχι μόνο επιτοίχιο κόσμημα στο σπίτι του ποιητή, αλλά και κόσμημα στο έργο του Ήλιος ο Πρώτος [την ποιητική του συλλογή που εκδόθηκε πρώτη φορά το 1943, από τις εκδ. Γλάρος] και σύμβολο μιας ζωής αφιερωμένης στην ποίηση. Στην ποίηση που, με άξονα το φως και σταθερές παραμέτρους τη φύση, τη γλώσσα, την εναντίωση και την αθωότητα, στέκει ισχυρή μες στην πραγματικότητα και μας παραστέκει».
Το Μουσείο-Σπίτι του Ελύτη βρίσκεται στην Πλάκα (Διοσκούρων και Πολυγνώτου). Είναι ανοιχτό κάθε Πέμπτη και Παρασκευή 12.00-17.00 και κάθε Σάββατο και Κυριακή 10.00-17.00. Γενική είσοδος: 7 ευρώ. Εlytishousemuseum.gr
Η παλέτα του Γιώργου Γουναρόπουλου
Ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1889-1977), ζωγράφος διεθνούς ακτινοβολίας με απολύτως προσωπικό ύφος, γεννήθηκε στη Σωζόπολη της Ανατολικής Ρωμυλίας και έπειτα από μια περιήγηση στην Ελλάδα έφυγε για το Παρίσι, το 1919. Στην Αθήνα γύρισε το 1931, οπότε και εγκαταστάθηκε στα Άνω Ιλίσια, στο σπίτι-εργαστήριό του που από το 1980 αποτελεί ένα αφιερωμένο στο έργο του μουσείο. Από τα προσωπικά του αντικείμενα που μπορεί κανείς να δει σε αυτό, η επιμελήτρια και διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης Διονυσία Γιακουμή ξεχωρίζει την παλέτα του. «Πίσω από τις ποιητικές και αινιγματικές συνθέσεις του», μας λέει, «κρύβεται η χρωματική αντίληψη αλλά και η δεξιοτεχνία του στη χρήση του χρώματος, καθώς, όπως αποδεικνύεται από τα υπολείμματα των χρωμάτων στο εργαστήριό του και την επιστημονική ανάλυση των πινάκων του, χρησιμοποιούσε κατά κύριο λόγο έξι με επτά χρώματα. Η πλούσια χρωματική γκάμα των έργων του προκύπτει μέσα από τους συνδυασμούς και τις προσμείξεις αυτών των χρωμάτων».
Το Μουσείο Γ. Γουναρόπουλου βρίσκεται στα Άνω Ιλίσια (Γουναροπούλου 6). Λειτουργεί με ελεύθερη είσοδο και είναι ανοιχτό από Τρίτη έως Σάββατο, 09.00-16.00. Gounaropoulos.gr
Το σιδερένιο αμόνι της Άλεξ Μυλωνά
Γλύπτρια με πολυδιάστατη, πειραματική προσέγγιση στην τέχνη της, η Άλεξ Μυλωνά (1920-2016) ίδρυσε το 2002 το μουσείο που φέρει το όνομά της και το οποίο λίγα χρόνια μετά πέρασε στην αρμοδιότητα του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Κάτι που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι το ότι στο ισόγειό του έχει ανασυσταθεί το εργαστήριό της, επιτρέποντας στους επισκέπτες να παρατηρήσουν προπλάσματα έργων και, φυσικά, τα εργαλεία της. Από αυτά, ο Γιάννης Μπόλης, ιστορικός τέχνης και προϊστάμενος του Τμήματος Σύγχρονης Γλυπτικής του MOMus – Μουσείου Άλεξ Μυλωνά, ξεχώρισε για το ρεπορτάζ μας ένα σιδερένιο αμόνι, απαραίτητο για την επεξεργασία σκληρών υλικών όπως ο σίδηρος. Κατά τα άλλα, στον πρώτο όροφο του μουσείου παρουσιάζονται περιοδικές εκθέσεις και στον δεύτερο αντιπροσωπευτικά έργα της Μυλωνά, συμπεριλαμβανομένης της Μήδειας που σκοτώνει τα παιδιά της –μια εμβληματική σύνθεση της δεκαετίας του 1950– και των αφηρημένων συνθέσεων που παρουσίασε στην Μπιενάλε της Βενετίας του 1960.
Το MOMus – Μουσείο Άλεξ Μυλωνά βρίσκεται στο Θησείο (πλατεία Αγίων Ασωμάτων 5). Είναι ανοιχτό από Τρίτη έως Κυριακή 10.00-18.00 (κάθε Πέμπτη έως τις 21.00). Γενική είσοδος: 6 ευρώ. Momus.gr
Η ασημένια πίπα του Κωστή Παλαμά
Ο Γεράσιμος Ζώρας, αντιπρόεδρος του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά, έστρεψε την προσοχή μας σε κάποια καθημερινής χρήσης προσωπικά αντικείμενα του ποιητή που μπορεί κανείς να δει στο μουσείο της οδού Ασκληπιού: «Υπάρχουν οι τιράντες του, αναγκαίες γιατί, υποκαθιστώντας τη ζώνη, κρατούσαν στη σωστή θέση του το παντελόνι, όπως συνηθιζόταν εκείνη την εποχή, αλλά και το μπαστούνι του, το οποίο από μια ηλικία και μετά τού ήταν απαραίτητο για τον σταθερό βηματισμό του», μας είπε. Φαίνεται, ωστόσο, ότι ο ποιητής χρησιμοποιούσε συχνά και μια ιδιόμορφης και περίτεχνης κατασκευής ασημένια πίπα της Οθωμανικής περιόδου, με στόμιο από κεχριμπάρι. «Μάλλον κατέφευγε σε αυτήν όταν ήθελε να συνοδεύσει, με κάπνισμα δύο-τριών τσιγάρων, τον καφέ που ο ίδιος ετοίμαζε κάθε μέρα. Μπορούμε να τον φανταστούμε να απολαμβάνει το κάπνισμα, ενώ ταυτόχρονα αφυπνιζόταν ο ποιητικός του οίστρος, σύμφωνα και με το 36ο ποίημα του από τον κύκλο των τετράστιχων (Άπαντα Κωστή Παλαμά, Τόμος 7, εκδ. Ιδρύματος Κωστή Παλαμά): Τὸ φιδίσιο ἀνάερο ἀνέβα τοῦ καπνοῦ / τοῦ τσιγάρου μου στὸν ἥλιο καὶ ἀσημένιο καθὼς λάμπει, / τὴν ὡραία μοῦ δείχνει σκέψη, προτοῦ νά ’μπῃ / μέσ’ στὴ φράση ποὺ τὴν πλάθει, πῶς κυμαίνεται στὸ νοῦ».
Το Μουσείο του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας (Ασκληπιού 3, 4ος όροφος). Είναι επισκέψιμο κατόπιν ραντεβού (τηλ. 210-3634811, 210-3603039) από Δευτέρα έως Παρασκευή, 10.00-15.00. Kostispalamas.gr
Το φωτοάλμπουμ της Μαρίας Κάλλας
Η κορυφαία Ελληνίδα υψίφωνος (1923-1977) απέκτησε πέρυσι το φθινόπωρο το δικό της μουσείο στο κέντρο της Αθήνας. Από τα εκθέματα, η υπεύθυνη της συλλογής του Νιόβη Ανδριώτη ξεχωρίζει το προσωπικό άλμπουμ φωτογραφιών της Μαρίας Κάλλας, που εκτίθεται ανοιχτό και περιέχει 167 φωτογραφίες της περιόδου 1947-1959. Το συγκεκριμένο φωτοάλμπουμ αποτελεί ένα από τα πρώτα αντικείμενα που αποκτήθηκαν από τον Δήμο Αθηναίων σε δημοπρασία στο Παρίσι το 2000 και έχει ψηφιοποιηθεί, για να μπορεί ο επισκέπτης να το «φυλλομετρήσει» μέσω οθόνης αφής. «Ο λόγος που το επιλέγω», μας λέει η κ. Ανδριώτη, «έγκειται στη μοναδικότητα και τη σημασία του ως αντικειμένου, καθώς αποτελεί ένα άλμπουμ που έχει επιμεληθεί η ίδια η Κάλλας, επιλέγοντας και κολλώντας στις σελίδες του τις φωτογραφίες της».
Το Μουσείο Μαρία Κάλλας βρίσκεται στην οδό Μητροπόλεως 44, στο κέντρο της Αθήνας. Είναι ανοιχτό από Tρίτη έως Κυριακή 10.00-18.00 (κάθε Παρασκευή έως τις 21.00). Γενική είσοδος: 10 ευρώ. Mariacallasmuseum.gr
