Πέρασαν ήδη κάπου 25 χρόνια από τότε που η ψηφιακή τεχνολογία μπήκε ορμητικά στη ζωή μας, ανατρέποντας τον τρόπο που φωτογραφίζαμε για σχεδόν έναν ολόκληρο αιώνα. Στο ξεκίνημα αυτής της μετάβασης, οι υπέρμαχοι του φιλμ εξακολουθούσαν να το υπερασπίζονται, προβάλλοντας την τεχνολογική του υπεροχή. Η ραγδαία όμως εξέλιξη της ψηφιακής τεχνολογίας, η ευκολία που εξασφάλιζε και το πρακτικά μηδενικό κόστος στη διάρκεια της λήψης έκριναν στο τέλος το αποτέλεσμα.
Μεγάλες προσδοκίες, μεγάλες ειρωνείες
Τι ειρωνεία, αλήθεια! Αυτήν ακριβώς την ευκολία στη λήψη και το χαμηλό κόστος των φωτογραφιών έφερε το 1900 και η πρώτη box camera του Τζορτζ Ίστμαν. Η Kodak Brownie κόστιζε μόλις ένα δολάριο (κάπου 35-40 δολάρια σε σημερινές αξίες), διέθετε μικρές διαστάσεις και χαμηλό βάρος, ενώ ήταν πολύ εύκολη στον χειρισμό. Η εταιρεία που την κατασκεύαζε αναλάμβανε τόσο την εμφάνιση του φιλμ όσο και την εκτύπωση των φωτογραφιών, κάνοντας τα πράγματα πιο απλά για τον επίδοξο φωτογράφο.
«Εσείς πιέζετε το κουμπί, εμείς αναλαμβάνουμε τα υπόλοιπα», ήταν το σλόγκαν με το οποίο διαφημίστηκε η Brownie, η οποία αποτέλεσε ορόσημο για τη μαζική εξάπλωση της φωτογραφίας. Ακόμα πιο ειρωνικό είναι το γεγονός πως η ψηφιακή φωτογραφική μηχανή, η οποία και οδήγησε το 2013 σε πτώχευση την Kodak -τη μεγαλύτερη εταιρεία παραγωγής φωτογραφικού φιλμ-, εφευρέθηκε από την ίδια.
Η ταχύτητα των εξελίξεων δεν άφησε ανεπηρέαστες τις ίδιες τις ψηφιακές μηχανές και, κατά κύριο λόγο, εκείνες που απευθύνονται στους ερασιτέχνες. Έτσι, ύστερα από μια εκρηκτική άνοδο, οι πωλήσεις τους κατέρρευσαν και τη θέση τους πήρε το κινητό, επιβεβαιώνοντας τη ρήση πως η καλύτερη φωτογραφική μηχανή είναι αυτή που έχεις πάντα μαζί σου.
Όσο για το φιλμ, ποιος ασχολιόταν πλέον μαζί του; Υπήρχε βέβαια ένα σταθερό κοινό, κυρίως κάποιοι μεγαλύτερης ηλικίας, οι οποίοι περιστασιακά έβγαζαν από την ντουλάπα την παλιά τους αναλογική μηχανή, οι φοιτητές φωτογραφικών σχολών, αλλά και ορισμένοι επαγγελματίες φωτογράφοι τους οποίους εξακολουθούσε να γοητεύει το αισθητικό αποτέλεσμα που εξασφάλιζαν οι αλογονούχες ενώσεις του αργύρου πάνω στην εμουλσιόν του φιλμ.
Οι εραστές του φιλμ
Το φιλμ θεωρείται από πολλούς πως εξασφαλίζει μια αίσθηση αυθεντικότητας και συναισθηματικής έντασης και αναδεικνύει μια φυσικότητα, ζεστασιά αλλά και ιδιαίτερη ατμόσφαιρα, γι’ αυτό και υιοθετείται ακόμα και σήμερα από πληθώρα καλλιτεχνών που ειδικεύονται σε φωτογραφίες δρόμου, πορτρέτα, ακόμα και στην αρχιτεκτονική φωτογραφία.
Για παράδειγμα, η Αμερικανίδα φωτογράφος Σάλι Μαν είναι γνωστή για τις εικόνες της που αποτυπώνουν την αθωότητα και τη σύνδεση της παιδικής ηλικίας με τη φύση. Χρησιμοποιεί κυρίως φιλμ για τις εκφραστικές και συναισθηματικές φωτογραφίες της και η υφή του φιλμ βοηθά στην ανάδειξη των πιο έντονων συναισθημάτων στα πορτρέτα και τα τοπία της.
Ο Τζόελ Στέρνφελντ, ένας από τους πιο διάσημους φωτογράφους τοπίων και κοινωνικής φωτογραφίας, χρησιμοποιεί φιλμ μεγάλου φορμά (8×10”) προκειμένου να αποτυπώσει τη μοναδικότητα των τοπίων και των στιγμών που συναντά. Αντίστοιχα, ο Μπρους Γκίλντεν είναι γνωστός για τη φωτογραφία δρόμου και τα κοντινά, σκληρά πορτρέτα του με τη χρήση φλας. Χρησιμοποιεί κι αυτός φιλμ για να προσδώσει στις φωτογραφίες του μια παλιομοδίτικη αίσθηση, ενώ ο Μάρτιν Παρ, ένας από τους πλέον αναγνωρίσιμους σύγχρονους φωτογράφους, χρησιμοποιεί το ίδιο μέσο για να επιτύχει μια ξεχωριστή χρωματική παλέτα, κάτι που απογειώνει τις κωμικές και σαρκαστικές πτυχές της καθημερινής ζωής που καταγράφει. Ο Αμερικανός φωτογράφος δρόμου, Στίβεν Σορ, φωτογράφιζε για χρόνια με φιλμ προκειμένου να αποτυπώσει την απλότητα και την ομορφιά του τοπίου και της αστικής ζωής. Κατά τη διάρκεια της 60χρονης καριέρας του έχει χρησιμοποιήσει κάθε τύπο φιλμ.
Όμως το φιλμ δεν χρησιμοποιείται μόνο από την παλιά γενιά των φωτογράφων. Έτσι, για παράδειγμα, ο Έλληνας σκηνοθέτης Γιώργος Λάνθιμος επέλεξε το συγκεκριμένο μέσο στη φωτογράφιση την οποία πραγματοποίησε πρόσφατα για την καλοκαιρινή έκδοση της ελληνικής Vogue. Αντίστοιχα, ο Πίτερ ΜακΚίνον, o 39χρονος φωτογράφος, σκηνοθέτης και Youtuber, μιλάει με ενθουσιασμό για το φιλμ, που μόλις τώρα ανακάλυψε και χρησιμοποιεί σε πολλές από τις δουλειές του, όπως για παράδειγμα στην πρόσφατη φωτογράφιση του ηθοποιού Κίφερ Σάδερλαντ.
Η επιστροφή
Αν οι σχετικές αναφορές φωτογράφων που συνεχίζουν να χρησιμοποιούν φιλμ μοιάζουν με μεμονωμένες περιπτώσεις, οι συνεχώς αυξανόμενες πωλήσεις τόσο του κλασικού όσο και του στιγμιαίου φιλμ αποκαλύπτουν μια διαφορετική πραγματικότητα. Μπορεί δηλαδή η ζήτηση για φιλμ να αντιστοιχεί σε ένα ποσοστό μόλις 5%-10% των πωλήσεων προ του 2000, εντούτοις παρουσιάζει μια συνεχή ανοδική τάση, με τον ετήσιο ρυθμό της αύξησης να διαμορφώνεται στο 4%-5%, έτσι που οι γνωστές εταιρείες οι οποίες παράγουν φιλμ να θέτουν ξανά σε λειτουργία τις μέχρι πρότινος ακινητοποιημένες γραμμές παραγωγής.
Σημαντική είναι και η αύξηση για στιγμιαίο φιλμ. Για παράδειγμα, το αντίστοιχο τμήμα της Fujifilm που παράγει και τις στιγμιαίες κάμερες αποτελεί έναν από τους πλέον κερδοφόρους κλάδους της ιαπωνικής εταιρείας, παρότι η βασική της δραστηριότητα είναι η κατασκευή ψηφιακών φωτογραφικών μηχανών. Μάλιστα, ο τζίρος από τις πωλήσεις του στιγμιαίου φιλμ της αυξήθηκε κατά 14,5% μέσα στο 2024, σε σύγκριση με το αντίστοιχο διάστημα της περασμένης χρονιάς, επιτυγχάνοντας τον στόχο εσόδων ύψους 960 εκατ. ευρώ έναν χρόνο νωρίτερα από τον προγραμματισμό.
Η αναβίωση της αναλογικής φωτογραφίας οφείλεται εν πολλοίς στο ενδιαφέρον των millennials και της Gen Z και υποστηρίζεται από στρατηγικές μάρκετινγκ και συνεργασίες με influencers. Υπάρχει επίσης ενίσχυση μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων φωτογραφίας που διδάσκουν τεχνικές φιλμ. Παράλληλα, η κουλτούρα του φιλμ αναβιώνει μέσω εκδηλώσεων και κοινοτήτων φωτογράφων. Έτσι, οι προοπτικές δείχνουν ότι ο τζίρος του φιλμ από 4,9 δισ. δολάρια το 2019 αναμένεται να ξεπεράσει τα 6 δισ. ως το 2030.
Το φιλμ κερδίζει έδαφος και στην Ελλάδα
Το ενδιαφέρον της νέας γενιάς μας επιβεβαιώνεται και στα καθ’ ήμας, ύστερα από σχετικό ερώτημα που απευθύναμε τόσο σε φωτογραφικά καταστήματα του κέντρου της Αθήνας και των προαστίων όσο και στα λιγοστά εργαστήρια που συνεχίζουν να εμφανίζουν φιλμ και να τυπώνουν φωτογραφίες.
«Τυπώνεις, πλέον, όταν θες να τυπώσεις κάτι καλύτερο, κάτι μεγαλύτερο, κάτι πιο ουσιαστικό, και όχι για λόγους αναμνηστικούς», μας είπε ο εκπρόσωπος ενός εργαστηρίου που ειδικεύεται σε πιο ποιοτικές δουλειές, πραγματοποιώντας εμφανίσεις φιλμ και εκτυπώσεις για όλη την Ελλάδα, ενώ δέχεται δουλειές και από το εξωτερικό. Ρωτήσαμε αν έχουν απομείνει κάποια από τα εργαστήρια της «μίας ώρας» που κάποτε ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένα, για να πάρουμε την απάντηση πως λειτουργούν ακόμη κάποια πέριξ της Ομόνοιας.
Οι εκτυπώσεις φωτογραφιών πραγματοποιούνται σήμερα τόσο σε φωτογραφικό χαρτί όσο και ψηφιακά. Οι ποιοτικές ψηφιακές εκτυπώσεις που προορίζονται για πιο απαιτητικές δουλειές γίνονται πλέον με ειδικά μελάνια και προσφέρουν καλύτερη αντοχή στο χρόνο και συνολικά βελτιωμένη αίσθηση σε σχέση με τη φωτοχημική εκτύπωση. Η τελευταία επιπλέον έχει το μειονέκτημα των χημικών που χρησιμοποιούνται στη συγκεκριμένη διαδικασία.
Βάζοντας τα πράγματα στη θέση τους
Η υφή του φιλμ, η νοσταλγία μέσα από τη χρήση του και η καλλιτεχνική έκφραση που επιτυγχάνεται αποτελούν αναμφισβήτητα πλεονεκτήματα του συγκεκριμένου μέσου. Ας μην έχουμε όμως αυταπάτες, καθώς όλα αυτά δεν είναι αρκετά για να αλλάξουν τη ροή των πραγμάτων. Οι ψηφιακές κάμερες προσφέρουν σήμερα τέτοιες ευκολίες που, ιδίως στην περίπτωση του φωτορεπορτάζ ή της κάλυψης αθλητικών εκδηλώσεων, αποτελούν μονόδρομο για τους επαγγελματίες φωτογράφους. Ακόμα όμως και σε λιγότερο απαιτητικές φωτογραφίσεις από πλευράς πίεσης χρόνου, η ευκολία αλλά και η σιγουριά που προσφέρει η ψηφιακή μηχανή για το αποτέλεσμα της λήψης δεν μπορούν να αγνοηθούν ούτε από τους πιο παραδοσιακούς φωτογράφους.
Ο Ραλφ Γκίμπσον, γνωστός για τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες του, διανύοντας την έβδομη δεκαετία του έλαβε από τη Leica μια ψηφιακή μηχανή για δοκιμή. Αναρωτήθηκε τι θα μπορούσε να κάνει μ’ αυτήν, έχοντας συνηθίσει από το 1956 να φωτογραφίζει με φιλμ. Ύστερα από τα πρώτα «κλικ», ο Γκίμπσον δεν ξανακοίταξε ποτέ πίσω. «Δεν με ενδιαφέρει να κάνω τις ψηφιακές μου εικόνες να μοιάζουν με αναλογικές. Αν επιθυμούσα τη συγκεκριμένη αισθητική, θα τραβούσα με φιλμ».
Αντίστοιχη μετάβαση στον ψηφιακό κόσμο, ύστερα από εξήντα χρόνια πίσω από το σκόπευτρο αναλογικών φωτογραφικών μηχανών, πραγματοποίησε και ο Στίβεν Σορ, στον οποίο αναφερθήκαμε στην αρχή του άρθρου. Σήμερα, το εργαλείο για να αποτυπώνει τον κόσμο γύρω του είναι το iPhone του. Ο λόγος που πέρασε στην ψηφιακή εποχή είναι πρωτίστως οικονομικός. Κάθε «κλικ» σε μια φωτογραφική πλάκα 8×10” θα του κόστιζε σήμερα 75 δολάρια!
Ακόμα κι έτσι, όμως, η ευκολία που εξασφαλίζει η ψηφιακή τεχνολογία δεν είναι ικανή ώστε ο Shore να απεμπολήσει όλα όσα του έχει προσφέρει το φιλμ. Η πειθαρχία που απέκτησε φωτογραφίζοντας με το συγκεκριμένο μέσο αποδεικνύεται χρήσιμη και σήμερα. «Ακόμα κι αν φωτογραφίζω με το τηλέφωνό μου, θα βγάλω μόνο μία φωτογραφία, γιατί ουσιαστικά θα έχω καταλάβει εκ των προτέρων ακριβώς τι θέλω να κάνω». Αυτός είναι και ο λόγος που ο Shore πιστεύει ότι οι νεότεροι φωτογράφοι πρέπει υποχρεωτικά να θητεύσουν στον σκοτεινό θάλαμο…
