«Ααα, την περιμένουμε πώς και πώς τη Βαϊάνα!» Σάββατο βράδυ, συναντάω μια συνάδελφο με την αδερφή της, καθ’ οδόν για ένα θέατρο. Είναι αμφότερες μητέρες παιδιών που πάνε Δημοτικό και, ομολογώ, τον περίμενα τον ενθουσιασμό τους όταν τις πληροφορούσα «τι γράφω αυτή την περίοδο», όπως ήμουν σίγουρος και ότι θα είχαν ήδη συμπεριλάβει στο πλάνο των χριστουγεννιάτικων οικογενειακών εξόδων τους το να δουν στο σινεμά το σίκουελ της πιο επιτυχημένης ταινίας της Disney για τη δεκαετία που διανύουμε. Άλλωστε, το πρώτο της τρέιλερ, που κυκλοφόρησε πριν από έξι μήνες, προβλήθηκε 178 εκατομμύρια φορές μέσα σε είκοσι τέσσερις ώρες. Η Βαϊάνα, για όσους δεν τη γνωρίζουν, έκανε την πρώτη της εμφάνιση στη μεγάλη οθόνη το 2016 ως μια γενναία, όμορφη και ευγενική έφηβη με ηγετικές ικανότητες, κόρη του αρχηγού ενός επινοημένου λαού της Πολυνησίας. Από μικρή, είχε μια σχέση αγάπης με τον ωκεανό· την έλκυε και ήθελε να τον διασχίσει, παρότι στην απομακρυσμένη νησιωτική πολιτεία της ισχύει, εν είδει nec plus ultra, η απαγόρευση του απόπλου από τα «ρηχά» του υφάλου. «Κανείς δεν φεύγει από το νησί», ακούμε τον πατέρα της να της λέει σε μία από τις πρώτες σεκάνς της ταινίας.
Γυναίκα-αρχηγός
Ο ωκεανός, όμως, είναι το πεπρωμένο της. Στη γλώσσα των Μαορί, άλλωστε, το «πραγματικό» της όνομα, που είναι Μοάνα, σημαίνει «ωκεανός», «θάλασσα» ή «έκταση νερού». Το «Βαϊάνα», με το οποίο τη μάθαμε στα μέρη μας, στην ίδια γλώσσα σημαίνει «βράχος-νερό-σπηλιά» και αποδίδεται ως «νερό από τη σπηλιά» ή ως «νερό από τον βράχο». Προέκυψε, δε, ως λύση ανάγκης, καθώς το «Μοάνα» ήταν ήδη κατοχυρωμένο εμπορικά στην Ευρώπη και δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από την Disney. Στην ταινία, λοιπόν, βλέπουμε τη Βαϊάνα να προετοιμάζεται από τον πατέρα της για να αναλάβει την αρχηγία του λαού τους, μέχρι που το νησί πλήττει μια «κατάρα», η οποία καταστρέφει τις καρύδες και εξαφανίζει τα ψάρια από τα γύρω νερά. Έπειτα από έναν χρησμό που λαμβάνει και θέλοντας να τηρήσει την υπόσχεση που έδωσε στη γιαγιά της (από την πλευρά του πατέρα της) πριν πεθάνει, αψηφά την απαγόρευση και βγαίνει στα ανοιχτά, πέρα από τον ύφαλο, για να σώσει τον λαό της από την πείνα.
Με όρους θεάματος, ο τρόπος που αποτυπώνεται η ιστορία της Βαϊάνα στο πανί είναι εξαιρετικός, γι’ αυτό και την ταινία μπορεί να τη δει, χωρίς να βαρεθεί, ακόμα και ένας ενήλικας· η μουσική της, επίσης, είναι ευχάριστη στο αυτί. Όσον αφορά το σίκουελ, που ξεκίνησε να προβάλλεται στις ελληνικές αίθουσες στις 27 Νοεμβρίου, ουσιαστικά παρουσιάζει την ηρωίδα σε «νέες περιπέτειες». Παρότι και οι δύο ταινίες έχουν καλή βαθμολογία στο IMDb –7,6 η πρώτη, 7,1 η δεύτερη–, σε πολλές κριτικές για το σίκουελ έγινε λόγος περί κατωτερότητας. Της λείπει, γράφτηκε, ανάμεσα σε άλλα, το μουσικό άγγιγμα του Λιν-Μανουέλ Μιράντα, ο οποίος κέρδισε Γκράμι για το How far I’ll go που ερμήνευσε η Αουλί’ι Κραβάλιο, η ηθοποιός που δανείζει τη φωνή της στη Βαϊάνα (στην ελληνική μεταγλώττιση το ερμηνεύει, όπως και τον ρόλο, η Μαρίνα Σάττι).
Σε κάθε περίπτωση, το σίκουελ, τις έχει τις καινοτομίες του. Για παράδειγμα, η Βαϊάνα είναι πλέον δεκαεννιά ετών –είναι η πρώτη πριγκίπισσα της Disney που μεγαλώνει από ταινία σε ταινία– και (σπόιλερ) σκοτώνεται κατά τη διάρκεια της ταινίας, για να αναγεννηθεί ως ημίθεα.
Λαοφιλής και με «woke έγκριση»
Κάτι που έχει ενδιαφέρον στο «φαινόμενο Βαϊάνα» είναι το γεγονός ότι δεν έγινε το είδωλο που είναι τώρα αμέσως μόλις βγήκε στις κινηματογραφικές αίθουσες. Το κοινό της το διεύρυνε σταδιακά, μέσα από την παρουσία της στις πλατφόρμες streaming. Σύμφωνα με τον Guardian, όσον αφορά τις Ηνωμένες Πολιτείες, η Βαϊάνα ήταν, βάσει streaming, η πιο δημοφιλής ταινία της περσινής χρονιάς, ενώ το 2022 είχε βρεθεί στην τέταρτη και τις δύο προηγούμενες χρονιές στη δεύτερη θέση της σχετικής κατάταξης. Ο τζίρος της Βαϊάνα 2, πάλι, που μέχρι στιγμής προβάλλεται αποκλειστικά στις κινηματογραφικές αίθουσες, ξεπέρασε μέσα σε μία εβδομάδα τα 400 εκατομμύρια δολάρια. Δεδομένου του ενδυναμωτικού για τις θηλυκότητες μήνυμα που –με μια πρώτη ανάλυση του περιεχομένου τους– μεταφέρουν οι ταινίες της Βαϊάνα, θα έλεγε κανείς ότι αυτό είναι ένα θετικό σημείο για τους καιρούς μας. Είναι, όμως, η Βαϊάνα το πρότυπο που αξίζουν οι νεαρές θηλυκότητες ανά τον πλανήτη ή μήπως –απλώς ή και ταυτόχρονα– εξυπηρετεί τη woke ατζέντα επειδή «φέρνει λεφτά στο ταμείο»;
Η Κραβάλιο –που εκτός από τη φωνή της δάνεισε και κάποιες από τις εκφράσεις του προσώπου της στη Βαϊάνα, αποτελώντας «με σάρκα και οστά» την πρέσβειρα του χαρακτήρα που ερμηνεύει– διαθέτει ένα «γερό πακέτο» συμπερίληψης. Εκτός από κατά δήλωσή της αμφιφυλόφιλη, είναι και μια «εθνοπαράξενη Αμερικανίδα». Γεννημένη στη Χαβάη, έχει κινεζική, χαβανέζικη, πορτορικανική, πορτογαλική και ιρλανδική καταγωγή – ανάλογη έχουν πολλοί από όσους συντέλεσαν στη δημιουργία της ταινίας, ενώ η Disney σύστησε επιτροπή από εμπειρογνώμονες για να επιτευχθεί πολιτισμική ακρίβεια στις δύο πρώτες ταινίες του franchise (θα ακολουθήσει τρίτη, μέσα στο 2026). Τον χαρακτήρα της Βαϊάνα, δε, τον αποτίμησαν θετικά πολλοί δημοσιογράφοι και κοινωνικοί παρατηρητές, γράφοντας ότι τιμά την πολυνησιακή κουλτούρα. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει αντίλογος. Από τις ταινίες δεν λείπουν οι πολιτισμικές αστοχίες και η αναπαραγωγή στερεοτύπων που διαιωνίζουν ιμπεριαλιστικής απόχρωσης σχέσεις εξουσίας. Επίσης, τους έχει ασκηθεί κριτική περί ιδιοποίησης της πολυνησιακής κουλτούρας προς εμπορικό όφελος.
Περισσότερο, πάντως, οι ταινίες υμνήθηκαν για το ότι η Βαϊάνα δίνει ένα θετικό γυναικείο πρότυπο: είναι χειραφετημένη, έχει «αληθινό» σώμα, «δεν περιμένει τον πρίγκιπα για να τη σώσει», όπως άλλες ηρωίδες που εμπλέκονται σε «αμόλυντα» ετεροφυλόφιλα ρομάντζα. Επίσης, οι ταινίες της Βαϊάνα παρουσιάζουν μια βεντάλια θηλυκοτήτων, με αποκορύφωμα τη μητέρα-θεά-νήσο Τε Φίτι, που απηχεί μητριαρχικές αντιλήψεις.
Αυτό πιθανώς να εξηγεί και το ότι στις βραβεύσεις η πρώτη ταινία (η δεύτερη δεν έχει ξεκινήσει ακόμη τη σχετική πορεία της) τα πήγε καλύτερα όταν οι κριτές ήταν γυναίκες: το 2016 αναδείχθηκε σε Καλύτερη Ταινία Κινούμενων Σχεδίων από τον Women Film Critics Circle και η Κραβάλιο τιμήθηκε με το βραβείο Καλύτερης Γυναικείας Ερμηνείας σε Κινούμενα Σχέδια από την Alliance of Women Film Journalists (στα Όσκαρ δεν είχε την ίδια τύχη).
Όλα αυτά κάνουν ιδιαίτερα συμπαθή, εξ ου και εύκολα εμπορεύσιμη, τη δωδέκατη –από τις δεκατρείς συνολικά– επίσημη πριγκίπισσα της Disney. Πολύ πριν από τη Βαϊάνα, τον σχετικό τίτλο είχαν –και συνεχίζουν να τον έχουν– η Χιονάτη, η Σταχτοπούτα, η Ωραία Κοιμωμένη, η Άριελ (γνωστή και ως Μικρή Γοργόνα) και η Μπελ (Πεντάμορφη). Αυτό το σερί «λευκών πριγκιπισσών» το ακολούθησε ένα άλλο, «εξωτικών»: η Γιασμίν (από τον Αλαντίν), η Ποκαχόντας και η Μουλάν, που το 1998 εισήγαγε στον μέινστριμ κόσμο της Disney όχι μόνο το πρότυπο της γυναίκας πολεμίστριας, αλλά και της «κοινής θνητής», καθώς ήταν η πρώτη που δεν προερχόταν από την άρχουσα τάξη ή δεν έμπαινε σε αυτή μέσω του γάμου με έναν πρίγκιπα. Πιο πρόσφατα, πριγκίπισσες στέφθηκαν η μαύρη Τιάνα (από την ταινία Η πριγκίπισσα και ο βάτραχος, του 2009), η ξανθομαλλούσα Ραπουνζέλ, η τοξοβόλος Μέριντα (από την ταινία Η γενναία του 2012) και η Ράια (το 2021), που είναι πριγκίπισσα-πολεμίστρια.
Πρότυπο ή «κάπως καλύτερη»;
Η Μαρία Αγγελή, κοινωνιολόγος και ερευνήτρια στο Μεσογειακό Ινστιτούτο Μελετών Κοινωνικού Φύλου, θα μου πει ότι «η Disney φαίνεται να αφουγκράζεται τις κοινωνικές αλλαγές γύρω από τα ζητήματα φύλου, κάνοντας μια μετάβαση σε πιο ενδυναμωτικά πρότυπα ηρωίδων». Αυτό, σε γενικές γραμμές, είναι πιο καλοδεχούμενο από το κοινό όταν αφορά καινούργιες ταινίες και όχι remakes, όπως το περσινό της Μικρής γοργόνας (του 1989), παρατηρώ εγώ. Τότε και επειδή την Άριελ την ερμήνευσε η Χάλι Μπέιλι, που είναι μαύρη, σηκώθηκε anti-woke σάλος. Συζητήσεις περί στείρας εξυπηρέτησης της woke ατζέντας έχει ήδη προκαλέσει και το επερχόμενο remake της Χιονάτης και των επτά νάνων του 1937 (η αμερικανική πρεμιέρα έχει προγραμματιστεί για τις 21 Μαρτίου). Ανάμεσα στους λόγους που έχουν προκληθεί αντιδράσεις βρίσκεται το ότι στο κάστινγκ δεν ελήφθη υπόψη το χρώμα του δέρματος των ηθοποιών (τη Χιονάτη την ερμηνεύει η μεικτής καταγωγής Αμερικανίδα Ρέιτσελ Ζέγκλερ, που θεωρεί τον εαυτό της «λευκή Λατίνα») και το ότι έγιναν πολλές «διορθωτικές υπέρ μιας woke αφήγησης» αλλαγές στην ιστορία του παραμυθιού.
«Η Βαϊάνα», συνεχίζει η Αγγελή, «ενσωματώνει στοιχεία οικοφεμινισμού, αναλαμβάνει δράση και απομακρύνεται από την παραδοσιακή απεικόνιση της παθητικής πριγκίπισσας που περιμένει να σωθεί από έναν πρίγκιπα. Παρ’ όλα αυτά, μια πιο προσεκτική ματιά μάς επιτρέπει να δούμε ότι και σε αυτή την ταινία η Disney αναπαράγει κάποια παγιωμένα στερεότυπα του φύλου». Της αναφέρω κάτι που με παραξένεψε στο μεταγλωττισμένο τρέιλερ της Βαϊάνα 2. Τη στιγμή που άκουγα τη φωνή της Μαρίνας Σάττι να λέει «Μάουι, θα ήθελα τη βοήθειά σου», απευθυνόμενη προς τον «ξοφλημένο, μπούμερ καίτοι καλοκάγαθο» ημίθεο που τη συντρέχει στις περιπέτειές της (ω, τι έκπληξη, η Βαϊάνα δεν τα καταφέρνει μόνη στους άθλους της), στους υπότιτλους διάβασα: «Μάουι, χρειάζομαι τη βοήθειά σου».
Από το «θα ήθελα» έως το «χρειάζομαι» υπάρχει τεράστια απόσταση, σκέφτηκα, ενώ έλεγα από μέσα μου «γλώσσα λανθάνουσα τα αληθή λέγει». Η Αγγελή παρατήρησε κάτι διαφορετικό στον χαρακτήρα του Μάουι. Το ότι διακόπτει τη Βαϊάνα συχνά, κάτι που καθρεφτίζει «τη γνώριμη κυριαρχία των ανδρικών χαρακτήρων». Επίσης, μου λέει ότι η ταινία φαίνεται κάπως σαν να εκφράζει έναν λάιτ φεμινισμό, που δεν παράγει κάποιο ριζικά νέο αφήγημα για τα φύλα. «Γενικά στα προϊόνα της ποπ κουλτούρας ο φεμινισμός φαίνεται να εμπορευματοποιείται, να μην εκφράζει ριζοσπαστικά αιτήματα», καταλήγει.
Δεν έχει άδικο. Η ημερομηνία κυκλοφορίας της ταινίας, λίγο πριν από τα Χριστούγεννα, δεν προσφέρει μόνο μια ευκαιρία για οικογενειακή έξοδο, σαν αυτήν που προετοιμάζει η συνάδελφός μου με την αδερφή της και τα παιδιά τους, αλλά και μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για να κοπούν περισσότερα εισιτήρια, για να πουληθούν, ως δώρα, περισσότερα αντικείμενα από το merchandising που συνοδεύει τη Βαϊάνα 2, το οποίο περιλαμβάνει από μουσικά κουτιά έως αποκριάτικα κοστούμια και σανδάλια.
Προσωπικά, πάντως, όσον αφορά τη θέση της Βαϊάνα, ως θηλυκότητας, στο όμορφο σύμπαν που φτιάχνει, συγκεκριμένα, η πρώτη ταινία της, μου φάνηκε «κάπως» το ότι επιλέχθηκε μεν από τον θεό Ωκεανό ως Εκλεκτή του, αλλά, την ίδια στιγμή, ήταν (και παραμένει) «η κόρη του αρχηγού». Πέραν του ταξικού ζητήματος, αυτό μου φάνηκε σαν να αντικατοπτρίζει –χωρίς να το καθιστά πρόβλημα– το ποιες γυναίκες μπορούν όντως να κάνουν τα όνειρά τους πραγματικότητα· οι προνομιούχες. Δεν είναι, όμως, ως πρότυπο καλύτερη η Βαϊάνα από τη Σταχτοπούτα, που μάθαινε στα μη-προνομιούχα κορίτσια να τρίβουν τα πατώματα των προνομιούχων ελπίζοντας πως θα έρθει κάποια στιγμή ένας πρίγκιπας «τον δράκο να σκοτώσει/ και να ’ρθει να τις σώσει», καταπώς λέει το τραγούδι; Είναι καλύτερη, δεν χωρεί αντίρρηση. Αλλά ίσως δεν είναι αρκετή.
Η ταινία Βαϊάνα είναι διαθέσιμη στην πλατφόρμα Disney+.
Η ταινία Βαϊάνα 2 προβάλλεται στις κινηματογραφικές αίθουσες από τη Feelgood.
Το βιβλίο Βαϊάνα 2: Η ιστορία της ταινίας κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μίνωας.
Το επίσημο merchandise της ταινίας πωλείται στο Disneystore.eu.
