«Είμαστε ζωντανοί για να εκφράζουμε τους εαυτούς μας στον κόσμο. Και η δημιουργία τέχνης μπορεί να είναι η πιο αποτελεσματική και όμορφη μέθοδος για να το κάνουμε αυτό. Η τέχνη πηγαίνει πέρα απ’ τη γλώσσα, πέρα απ’ τις ζωές. Είναι ένας οικουμενικός τρόπος να στέλνουμε μηνύματα ο ένας στον άλλο, μέσα στον χρόνο». Τάδε έφη Ρικ Ρούμπιν, ένας από τους πιο δημιουργικούς μουσικούς παραγωγούς του καιρού μας. «Το μόνο που έχει σημασία», συνεχίζει, «είναι η δουλειά αυτή καθεαυτή. Η τέχνη που παράγεται και ο τρόπος με τον οποίο γίνεται αντιληπτή».
Στο βιβλίο του The Creative Act: a way of being, ο Ρούμπιν υπερασπίζεται με πάθος τη δημιουργικότητα. Είναι ένας τρόπος ύπαρξης, γράφει. Κάθε δημιουργικός άνθρωπος θα το επιβεβαιώσει. Πολύ συχνά, όταν ερωτάται ένας συνθέτης, ένας συγγραφέας, ένας ξυλουργός, ένας οποιοσδήποτε δημιουργικός άνθρωπος, «Γιατί το κάνεις αυτό; Γιατί γράφεις, γιατί ζωγραφίζεις, γιατί ψέλνεις;», εκείνος απαντά αφοπλιστικά «Γιατί δεν μπορώ να κάνω αλλιώς». Κι αυτό μάλλον τα λέει όλα.
Η δημιουργικότητα είναι συνυφασμένη με την ανθρώπινη ύπαρξη. Είναι ένας μηχανισμός επιβίωσης, γράφει ο Ματ Ρίχτελ στο βιβλίο του Inspired, understanding creativity. Στις εναλλακτικές θεραπείες ισχυρίζονται ότι, όταν την καταπιέζουμε, ξεκινούν ακόμα και σωματικά προβλήματα. «Κάθε παιδί είναι καλλιτέχνης», έλεγε ο Πάμπλο Πικάσο. «Το θέμα είναι πώς θα παραμείνει καλλιτέχνης μεγαλώνοντας». Παρατηρώντας παιδιά να παίζουν, ελεύθερα, με τα υλικά και μεταξύ τους, συνειδητοποιεί κανείς ότι η δημιουργικότητα είναι μια έμφυτη ανάγκη. Έπειτα, έρχονται οι περίτεχνοι κανόνες και τα συστήματα, και καταπνίγουν αυτό το ένστικτο, προκαλώντας έναν βαθύ διαχωρισμό. Στο τέλος, ελάχιστοι τολμούν να δηλώσουν καλλιτέχνες. Η δημιουργικότητα ταυτίζεται με επαγγέλματα, με δηλώσεις στην εφορία ή, έστω, με «χόμπι» ελεύθερου χρόνου. Γιατί;
«Ακόμα και οι σπουδαιότεροι καλλιτέχνες έρχονται αντιμέτωποι μ’ αυτή την πραγματικότητα της δημιουργικής διαδικασίας: η δημιουργικότητα είναι τρομακτική. Το επιβεβαιώνει η επιστήμη. Η δημιουργικότητα μας τρομάζει. Εμπεριέχει την αλλαγή και την αντίσταση στις συμβάσεις. Η δημιουργικότητα μπορεί να κάνει τον δημιουργό μιας ιδέας να νιώσει άβολα και μπορεί να κάνει το ίδιο σε όσους θα προσπαθήσουν να ζήσουν μετά μ’ αυτή τη νέα ιδέα», γράφει ο Ρίχτελ.
Η δημιουργικότητα είναι ξεβόλεμα, καινοτομία, επανάσταση, αλλά πάνω απ’ όλα είναι μια έμπνευση που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και αναρχική. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει ότι μετά απ’ αυτή τη λέξη θα γράψω το γράμμα «ε» και μετά το «υ», το «λ», το «ο», το «γ», το «ι», το «α», κι ότι θα βάλω τον τόνο στο «ι» κι όχι στο «α». Η ανθρώπινη δημιουργικότητα είναι απρόβλεπτη και γι’ αυτό, εκτός από τρομακτική, είναι και ευλογημένη. Χωρίς αυτή, δεν θα μπορούσαμε να επιβιώσουμε σ’ αυτόν τον πλανήτη, ούτε να φτάσουμε στα πέρατα του κόσμου ούτε να μάθουμε τόσο πολλά. Δεν θα είχαμε να αντιμετωπίσουμε βέβαια και κάποιους υπαρξιακούς κινδύνους, όπως την πυρηνική απειλή. Η δημιουργικότητά μας τα κάνει όλα αυτά.
Τα τελευταία τρία χρόνια, γινόμαστε μάρτυρες ενός νέου είδους δημιουργικότητας. Στην ουσία, έχουμε δημιουργήσει μόνοι μας μια νέα δημιουργική δύναμη. Της έχουμε δώσει το όνομα «Παραγωγική ΤΝ» (Generative AI ή, αλλιώς, GenAI), αλλά κάλλιστα θα μπορούσαμε να την αποκαλούμε και «Δημιουργική ΤΝ» (Creative AI). Η ιδιαιτερότητα της Παραγωγικής ΤΝ είναι ότι δεν μαθαίνει απλώς να αναγνωρίζει μοτίβα μέσα σε μεγάλα σύνολα δεδομένων, αλλά ότι είναι σε θέση να παράγει καινούργια «συνθετικά» δεδομένα, δηλαδή κείμενα, εικόνες κινούμενες και μη, και ήχους. Το ChatGPT, το DALL-E και το Sora της OpenAI δημιουργούν αντίστοιχα κείμενα, εικόνες και βίντεο, χωρίς να καταλαβαίνουν τι είναι αυτό που παράγουν. Ένα μοντέλο τεχνητής νοημοσύνης δεν ξέρει τι είναι ένα δέντρο. Και όμως, μπορεί να το απεικονίσει εξαιρετικά καλά και δημιουργικά.
Τα τελευταία τρία χρόνια, γινόμαστε μάρτυρες ενός νέου είδους δημιουργικότητας. Στην ουσία, έχουμε δημιουργήσει μόνοι μας μια νέα δημιουργική δύναμη. Της έχουμε δώσει το όνομα «Παραγωγική ΤΝ».
Η μεγάλη διαφορά της μηχανικής δημιουργικότητας είναι ότι προσπαθεί διαρκώς να προβλέψει ποιο θα είναι το επόμενο κατάλληλο στοιχείο μέσα σε μια σύνθεση. Αν ζητήσεις από ένα Μεγάλο Γλωσσικό Μοντέλο να σου μιλήσει για τον Κωνσταντίνο Καβάφη, είναι βέβαιο ότι δίπλα από το όνομά του θα εντοπιστεί η λέξη «ποίηση». Πρόκειται για στατιστικά μοντέλα, για μαθηματικές απεικονίσεις της πραγματικότητας, που λειτουργούν βάσει λογικών κανόνων. Τα μοντέλα αυτά δεν μπορούν να κάνουν πραγματικά την έκπληξη, ακόμα κι αν τους το ζητήσεις, γιατί το αποτέλεσμά τους εξαρτάται από τα δεδομένα στα οποία έχουν εκπαιδευτεί. Τα δεδομένα αυτά είναι πολλά και διαρκώς ανανεώνονται, γι’ αυτό και βελτιώνεται η απόδοση των μοντέλων, η αληθοφάνεια και η ακρίβεια των έργων τους. Αλλά και πάλι, η Παραγωγική ΤΝ έχει περιορισμούς. «Αυτό που δημιουργείς εξαρτάται απ’ αυτά που βλέπεις», γράφει ο Ματ Ρίχτελ. Για την ΤΝ, αυτό σημαίνει ότι τα αισθητηριακά της όργανα θα υπολείπονται πάντοτε των ανθρώπινων. Είναι καταδικασμένη να λαμβάνει περιγραφές για το «πικρό», το «μαλακό», το «ευωδιαστό». Η απουσία σώματος καθιστά εξ ορισμού αυτό το είδος νοημοσύνης διαφορετικό. Μπορεί να μην είναι υποδεέστερο ούτε ανώτερο της ανθρώπινης κατάστασης, αλλά είναι σίγουρα αξιοπρόσεκτο.
Το μεγάλο ερώτημα που αναδεικνύει η έλευση της μηχανικής δημιουργικότητας συνδέεται με το δικό μας μέλλον. Πώς θα επηρεαστεί η ανθρώπινη δημιουργικότητα από το κύμα της Παραγωγικής ΤΝ; Όταν μπορεί ο καθένας να δώσει μια εντολή στη μηχανή, κι εκείνη να του παραδίδει ένα άρτιο έργο τέχνης, γιατί να μοχθήσει να το δημιουργήσει μόνος του; Θα γίνει η μορφή τέχνης κάτι τόσο απλό όσο μια εντολή; Τα δεδομένα της εκπαίδευσης της Παραγωγικής ΤΝ ανήκουν στους δημιουργούς όλου του κόσμου. Θα αποζημιωθούν, άραγε, ποτέ οι καλλιτέχνες για την άγρια εκμετάλλευση του έργου τους; Ποιος θα ρυθμίσει το εκμεταλλευτικό αυτό καθεστώς; Αυτά είναι αμείλικτα ερωτήματα μιας νέας εποχής.
Εστιάζουμε συχνά στους μακροπρόθεσμους κινδύνους της ΤΝ και μιλάμε γι’ αυτήν σαν να είναι ένα πράγμα που έρχεται απειλητικά, να μας πάρει τις δουλειές, να μας παραπληροφορήσει, να μας διχάσει, να μας υποτάξει. Η ΤΝ όμως έχει πολλές όψεις. Κάποιες απ’ αυτές είναι περισσότερο ελπιδοφόρες, ενώ άλλες ανήκουν μόνο στη σφαίρα του φανταστικού. Η ΤΝ, ωστόσο, κομίζει ένα μεγάλο δώρο στην ανθρωπότητα, το δώρο μιας νέας δημιουργικότητας. Με τη βοήθεια της μηχανής μπορούμε τώρα να παραγάγουμε νέα έργα, να σκεφτούμε νέες ερωτήσεις, να πειραματιστούμε κι εντέλει να δούμε τους εαυτούς μας μέσα από έναν άλλο καθρέφτη. Η ΤΝ δεν μας κλέβει τη δημιουργικότητα ούτε μας ανταγωνίζεται. Μας προσφέρει μία ακόμα δυνατότητα. Το ChatGPT και τα συναφή μοντέλα μπορούν να μιμηθούν τον άνθρωπο μέχρι έναν βαθμό. Τα στατιστικά μοντέλα δεν μπορούν να υποκαταστήσουν τη βαθύτερη ανάγκη μας για αυτοέκφραση. Ο δημιουργός που «δεν μπορεί να κάνει αλλιώς» θα συνεχίσει να δημιουργεί στο διηνεκές, είτε με τη βοήθεια της μηχανής είτε όχι, να γράφει μουσική, να ζωγραφίζει, να σχεδιάζει νέα προϊόντα. Κι αν έρθει κάποτε η «μοναδικότητα», η τρομερή εκείνη μέρα που οι μηχανές θα μας ξεπεράσουν σε ευφυΐα; Και πάλι, η δημιουργικότητα θα δώσει την απάντηση.
«Εάν και όποτε έρθει η μοναδικότητα, η μοίρα της ανθρωπότητας θα εξαρτηθεί από την αμοιβαία κατανόηση που θα έχουμε με ενσυνείδητες μηχανές», γράφει ο μαθηματικός Μάρκους Ντε Σοτόι στο βιβλίο του The creativity code, How AΙ is learning to write, paint, and think. «Αλλά, όπως το έθεσε ο Βιγκενστάιν, εάν μπορούσε να μιλήσει ένα λιοντάρι, εμείς δεν θα μπορούσαμε να το καταλάβουμε. Το ίδιο ισχύει και με τις μηχανές. Αν αποκτήσουν συνείδηση, είναι απίθανο τουλάχιστον στην αρχή να μπορούμε να τις καταλαβαίνουμε. Τελικά θα είναι οι πίνακές τους, η μουσική τους, τα μυθιστορήματά τους, τα δημιουργικά τους έργα, ακόμα και τα μαθηματικά τους αυτά που θα μας δώσουν την ευκαιρία να σπάσουμε τον κώδικα της μηχανής και να νιώσουμε πώς είναι να είσαι μια μηχανή».
