Η Σούζαν Μαϊσέλας, διευθύντρια του Ιδρύματος Magnum από την ίδρυσή του το 2007 και μέλος του διάσημου πρακτορείου από το 1976, ανακάλυψε την αφηγηματική δύναμη της φωτογραφίας στρέφοντας την κάμερα πρώτα στον εαυτό της. Ζώντας σε μια πανσιόν ως φοιτήτρια στο Κέιμπριτζ της Μασαχουσέτης το 1971, άρχισε να πειραματίζεται με δικά της πορτρέτα και προσωπογραφίες των συγκατοίκων της. Κάθε πορτρέτο συνοδευόταν από ένα σύντομο κείμενο που υπέγραφε ο φωτογραφιζόμενος. Ήδη στην πρωτόλεια αυτή δουλειά της (44 Irving Street), την οποία θα εξέθετε πολλές δεκαετίες αργότερα, είχε βρει ένα ύφος το οποίο θα χαρακτήριζε την κατοπινή, εντυπωσιακή της πορεία. Σε κάθε δημοσίευση ή έκθεση υπάρχουν πάντα βίντεο, ηχογραφημένες συνεντεύξεις και σημειώσεις που σε βοηθούν να κατανοήσεις τη δική της σύνδεση με το θέμα και κυρίως τη δέσμευσή της απέναντι στα γεγονότα, στους τόπους ή στα πρόσωπα που «κλείνει» στον φακό της, καθώς πολύ συχνά επιστρέφει σε αυτά. Αυτό συμβαίνει και τώρα με την έκθεση A Room of Their Own (παραφράζοντας τη Βιρτζίνια Γουλφ) που παρουσιάζεται στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης – στην έκθεση θα συμπεριλάβει και το αποτέλεσμα μιας δράσης με γυναίκες του προγράμματος απεξάρτησης 18 ΑΝΩ, στην οποία ηγήθηκε η ίδια.
Τη συναντώ στον 3ο όροφο του ΕΜΣΤ και ενώ φωτογραφίζεται για τις ανάγκες της συνέντευξης, παρατηρώ προσεκτικά τα φωτογραφικά κολάζ από τη σειρά Archives of Abuse. Φωτογραφίες από θύματα ενδοοικογενειακής βίας με τα σημάδια της κακοποίησης ορατά στο σώμα τους, λήψεις από τον τόπο που συντελέστηκαν οι πράξεις βίας, διανθισμένες με αποσπάσματα από ανακρίσεις της αστυνομίας και συνεντεύξεις με γείτονες. Μου κάνει νόημα να ακούσω τα ηχητικά αρχεία που βρίσκονται στο πλάι των έργων. «Πρέπει να το καταλάβεις όλο», επιμένει.
«Γιατί δεν έφυγε;»
Η δουλειά αυτή προέκυψε, όπως μου λέει, έπειτα από πρόσκληση των Αρχών του Σαν Φρανσίσκο να συμμετάσχει σε μια εκστρατεία αφύπνισης γύρω από το ζήτημα της ενδοοικογενειακής βίας. «Στη δεκαετία του 1990 δεν υπήρχε καμία δημόσια συζήτηση γύρω από την κακοποίηση που υπέμεναν οι γυναίκες, αυτά τα φωτογραφικά κολάζ, όμως, τοποθετήθηκαν σε στάσεις λεωφορείων. Ξεκίνησε μια συζήτηση». Αργότερα, το 2015, ο βρετανικός μη κερδοσκοπικός καλλιτεχνικός οργανισμός Multistory τής ζήτησε να δουλέψει με γυναίκες που φιλοξενούνταν σε καταφύγια για θύματα οικογενειακής βίας. Το έργο περιλάμβανε φωτογραφίες της Μαϊσέλας και σχέδια και κείμενα των γυναικών. «Σε αυτή τη σειρά φωτογράφισα τους προσωπικούς τους χώρους, δεν είναι όμως τοπιογραφίες, αλλά περισσότερο ψυχολογικά τοπία τα οποία με προσκαλούσαν να ανακαλύψω. Αυτό ήταν που με γοήτευσε στο να σηκώσω την κάμερα, το ότι αυτές οι γυναίκες μοιράζονταν μαζί μου το μέρος όπου αισθάνονταν ασφαλείς».
Συνδυάζοντας αυτές τις δύο προσεγγίσεις, η πολυβραβευμένη Αμερικανίδα φωτογράφος (πρόσφατα ανακοινώθηκε ότι το Sony World Photography Αwards θα την τιμήσει για τη συνεισφορά της στη φωτογραφία) συναντήθηκε για τρεις ημέρες στις εγκαταστάσεις της μονάδας απεξάρτησης 18 ΑΝΩ με δύο γκρουπ γυναικών και δούλεψε μαζί τους. Τις περίμενε με μια σακούλα γεμάτη χαρτόνια, κόλλες, ψαλίδια, αποκόμματα από εφημερίδες και φωτογραφίες και τους ζήτησε να αφηγηθούν τις ζωές τους. Πώς συνδέεται, όμως, ο εθισμός σε ουσίες με τις κακοποιητικές συνθήκες ζωής μιας γυναίκας; «Και στις δύο περιπτώσεις θα βρεθούν εκείνοι που θα αναρωτηθούν γιατί δεν έφευγε, γιατί δεν σταματούσε. Στον πυρήνα αυτής της συζήτησης βρίσκεται η αυτοεκτίμηση, η αυτοπεποίθηση που πρέπει να έχει μια γυναίκα για να πάρει αποφάσεις για τον εαυτό της. Επίσης, πολύ συχνά πίσω από έναν εθισμό κρύβεται μια ιστορία βίας, μια δύσκολη παιδική ηλικία, μια σχέση στην ενήλικη ζωή τους που μπορεί να οδήγησε σε κάθε λογής εξάρτηση».
Γνωριμία με την αμερικανική επαρχία
Την προσοχή του πρακτορείου Magnum την τράβηξε με τη δουλειά Carnival Strippers. To 1972 συναντά για πρώτη φορά έναν περιοδεύοντα θίασο με χορεύτριες στριπτίζ σε μια μικρή επαρχιακή πόλη. Για τα επόμενα τρία καλοκαίρια πηγαίνει σε πανηγύρια σε Νέα Αγγλία, Πενσυλβάνια και Νότια Καρολίνα, φωτογραφίζοντας με μια μικρή Leica τις χορεύτριες γυμνές, στα καμαρίνια, στη σκηνή, σε ώρες ανάπαυλας. «Εκείνες δεν ήταν θύματα, ήταν σεξεργάτριες. Τις ακολουθούσα θέλοντας να μάθω περισσότερα για το περιβάλλον εργασίας τους, με ενδιέφερε να ακούσω τι έλεγαν εκείνες για τις ζωές τους, όχι οι άλλοι γι’ αυτές». Υποστηρίζει πως ακόμα και σήμερα, πενήντα και πλέον χρόνια από τις πρώτες δουλειές με πορτρέτα θηλυκοτήτων, το επίμαχο ζήτημα για τις γυναίκες είναι να βρουν τη δύναμη να ζήσουν για τους εαυτούς τους συνυπάρχοντας με άλλους και σε απόσταση από τους άλλους. Διευκρινίζει βέβαια ότι πλέον υπάρχει μεγαλύτερη ορατότητα σε σχέση με συγκεκριμένα θέματα και ένα πιο υποστηρικτικό νομικό πλαίσιο. «Δεν είναι πως έχουν βελτιωθεί τα πράγματα, απλώς οι γυναίκες έχουν βρει πιο αποτελεσματικούς τρόπους να προστατεύονται, να οργανώνονται». Της υπενθυμίζω πως σε αρκετές πολιτείες στη χώρα της οι αμβλώσεις απαγορεύονται. Ο κόσμος γυρίζει προς τα πίσω. «Ναι, αλλά επτά στις δέκα αιτήθηκαν να ακυρωθεί ο νόμος, αυτό είναι εξαιρετικά ενθαρρυντικό».
«Δεν είναι πως έχουν βελτιωθεί τα πράγματα, απλώς οι γυναίκες έχουν βρει πιο αποτελεσματικούς τρόπους να προστατεύονται, να οργανώνονται».
Μία από τις πιο διάσημες φωτογραφίες της είναι ο Molotov Man από τις λαϊκές εξεγέρσεις στη Νικαράγουα στα τέλη της δεκαετίας του ’70. Πήγε εκεί χωρίς ανάθεση, θέλοντας να καταλάβει τι συνέβαινε. Αισθάνεται την παρόρμηση να πάει στη Γάζα; «Οι άνθρωποι στη Γάζα καταγράφουν μόνοι τους τη φρίκη, δεν χρειάζονται από εμάς περισσότερες εικόνες, ζητούν μόνο να κοιτάξουμε τις εικόνες που ήδη κυκλοφορούν και να ασκήσουμε πίεση να σταματήσει ο πόλεμος». Μπορεί να το κάνει μια φωτογραφία αυτό; «Η φωτογραφία, ο φωτογράφος, οι εφημερίδες μπορούν να πάνε μέχρι ένα σημείο, έχει σημασία ποιος διαβάζει και πόσο χρόνο αφιερώνει. Αυτός πρέπει να είναι ο σκοπός μας: πώς θα επιτύχουμε την εμπλοκή της κοινής γνώμης, πώς θα τραβήξουμε το ενδιαφέρον του κόσμου». Απογοητεύεται ποτέ με την όψη που έχει πια ο κόσμος σε κάθε γωνιά; «Δεν απογοητεύομαι, κάνω αυτοκριτική κάποιες φορές, αναρωτιέμαι αν ήμουν αρκετή, αν μπορούσα να κάνω κάτι καλύτερα, αν μπορώ να πείσω πως αυτά που καταγράφω είναι κοντά στον καθέναν μας και δυνητικά θα μπορούσαν να συμβούν σε όλους μας».
Η Κάμαλα Χάρις και το Μουσείο Ακρόπολης
Τους προηγούμενους μήνες κάλυψε με ένα iPhone την καμπάνια της Κάμαλα Χάρις. «Ήταν εξαιρετική», μου λέει, «πάλεψε ενάντια στις πιθανότητες με τρομερή συναισθηματική δύναμη και αποφασιστικότητα. Συσπείρωσε γύρω της νέους ανθρώπους που πίστευαν ότι μπορεί να έχει ένα διαφορετικό μέλλον η Αμερική, ίσως όμως δεν ήταν αρκετοί». Θεωρεί κατόρθωμα το ότι έγινε ορατή μέσα σε 100 ημέρες, λαμβάνοντας υπόψη ότι στην Αμερική ένας αντιπρόεδρος είναι συχνά στη σκιά. «Στήριξε τον Μπάιντεν και τον σεβάστηκε, μερικοί λένε πως τον σεβάστηκε και περισσότερο από όσο έπρεπε. Έδωσε, και αυτό κρατάμε, έναν υπέροχο αγώνα με αυτοπεποίθηση και ποιότητα χαρακτήρα, παλεύοντας απέναντι σε φανερές και λιγότερο φανερές δυνάμεις, το Fox News, το Χ, τον Ίλον Mάσκ, τα χρήματα που κινούν τα νήματα στην Αμερική».
«Επισκέπτεσαι το μουσείο και φεύγοντας μένεις με την αίσθηση ότι κάτι δεν πάει καλά, ότι πρέπει να υπάρξει αναγνώριση αυτής της κλοπής και, βέβαια, επαναπατρισμός».
Κλείνοντας, τη ρωτώ πώς της φάνηκε η Αθήνα; «Έχω έρθει αρκετές φορές, τώρα είχα ελάχιστο χρόνο. Περπάτησα ξανά γύρω από την Ακρόπολη, νιώθεις την Ιστορία ως κάτι πολύ δυνατό, πολύ πιο βαθύ και πέρα από αυτό που αγγίζει η ζωή μας. Πήγα και στο Μουσείο Ακρόπολης για να το δει η συνεργάτιδά μου, Λουτσιάνα Πιντσιέρο. Βλέπεις αυτά τα μικροσκοπικά θραύσματα και ξέρεις τι λείπει, ξέρεις τι έκλεψαν. Επισκέπτεσαι το μουσείο και φεύγοντας μένεις με την αίσθηση ότι κάτι δεν πάει καλά, ότι πρέπει να υπάρξει αναγνώριση αυτής της κλοπής και, βέβαια, επαναπατρισμός. Και είναι τίμιο που έχουν βάλει τις αναπαραγωγές δίπλα στα πρωτότυπα, για να νιώθεις πώς το πρωτότυπο δεν μπορεί να υπάρξει μόνο του αποκομμένο, σε ξένο περιβάλλον. Τα θραύσματα είναι σαν τις φωτογραφίες. Πολλές φορές πρέπει να τις βάλεις όλες μαζί για να πουν μια ιστορία».
Η έκθεση Susan Meiselas. A Room of Their Own θα βρίσκεται στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης μέχρι τις 15 Δεκεμβρίου. Περισσότερα στο emst.gr
