Πίσω του μια μεγάλη μπαλκονόπορτα ανοίγει τη θέα στο ηλιόλουστο τοπίο της Καλιφόρνια. Το δικό του πρόσωπο, παρά τα χρόνια που έχουν εμφανώς περάσει, είναι κι αυτό φωτισμένο από χαρά. Με χαιρετά στα ελληνικά («τι κάνεις;») και αμέσως ξεκινάμε την κουβέντα. Ο λόγος του είναι σχεδόν χειμαρρώδης: είναι ξεκάθαρο ότι ανυπομονεί να μιλήσει, ειδικά γι αυτή την ταινία. Το Megalopolis δεν είναι απλώς η πρώτη ταινία του Φράνσις Φορντ Κόπολα έπειτα από δεκατρία χρόνια, αλλά ένα όνειρο ζωής για τον ίδιο.
«…και τα πάντα άλλαξαν»
Στις αρχές Σεπτεμβρίου του 2001, ο Κόπολα βρισκόταν σε δημιουργικό πυρετό. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, από το σπίτι-κτήμα του στους αμπελώνες της Νάπα Βάλεϊ, είχαν παρελάσει μεγάλοι κινηματογραφικοί αστέρες για δοκιμαστικά: ο Ρόμπερτ Ντε Νίρο, ο Λεονάρντο Ντι Κάπριο, ο Πολ Νιούμαν, η Ούμα Θέρμαν, ο Ράσελ Κρόου. Όλοι τους ήλπιζαν να κερδίσουν έναν ρόλο στην καινούργια του ταινία με τίτλο Megalopolis, ένα πρότζεκτ το οποίο ο βραβευμένος με πέντε Όσκαρ κινηματογραφιστής είχε στα σκαριά για σχεδόν δύο δεκαετίες. Παράλληλα, εκείνος και η ομάδα του είχαν ήδη ξεκινήσει κάποια προκαταρκτικά γυρίσματα τοποθεσιών στη Νέα Υόρκη. «Και τότε συνέβη η τραγωδία της 11ης Σεπτεμβρίου και τα πάντα άλλαξαν», λέει στο «Κ» ο 85χρονος πια σκηνοθέτης. «Ήθελα να κάνω μια ταινία για έναν ειρηνικό κόσμο, γεμάτο δημιουργικότητα, δίχως πόλεμο, όμως ξαφνικά είχαμε θάνατο και ισλαμική τρομοκρατία, οπότε κατάλαβα ότι έπρεπε να αλλάξω όσα είχα γράψει. Δεν τα κατάφερα όμως και το άφησα στην άκρη».
Το Megalopolis, που κυκλοφορεί την προσεχή Πέμπτη και στις ελληνικές αίθουσες, επανεκκίνησε τελικά και ολοκληρώθηκε δύο δεκαετίες αργότερα, όταν η πανδημία αλλά και το γεγονός ότι ο ίδιος είχε περάσει πια το κατώφλι των 80 ετών συνετέλεσαν στην απόφαση να κάνει τα πάντα προκειμένου να υλοποιήσει το πιο προσωπικό και φιλόδοξο κινηματογραφικό όραμα της καριέρας του. Όπως είπαμε, βέβαια, το τελευταίο γεννήθηκε πολλά χρόνια πριν, στις αρχές της δεκαετίας του 1980, όταν ο Κόπολα διάβασε για πρώτη φορά την ιστορία της περίφημης Συνωμοσίας του Κατιλίνα, του Ρωμαίου πολιτικού που επιχείρησε να ανατρέψει τη Σύγκλητο, προκειμένου να διαγράψει τα χρέη πλουσίων και φτωχών. Ο αμφιλεγόμενος αυτός ήρωας και γενικότερα η εποχή της Ρώμης έπλασαν στο μυαλό του Κόπολα ένα ευθύ παράλληλο με τη σύγχρονη Αμερική, το οποίο θέλησε να μεταφέρει στην οθόνη.
«Και τότε συνέβη η τραγωδία της 11ης Σεπτεμβρίου και τα πάντα άλλαξαν. Ήθελα να κάνω μια ταινία για έναν ειρηνικό κόσμο, γεμάτο δημιουργικότητα, δίχως πόλεμο, όμως ξαφνικά είχαμε θάνατο και ισλαμική τρομοκρατία».
Η νέα Ρώμη
«Οι σημερινοί πολιτικοί στην Αμερική είναι στην πραγματικότητα επιχειρηματίες, μπίζνεσμεν, όπως ήταν και οι Ρωμαίοι συγκλητικοί», σχολιάζει ο σκηνοθέτης. «Πάρα πολλά χρήματα εισέρρεαν στη Ρώμη, όμως ο λαός δεν τα έβλεπε ποτέ. Αντιθέτως, οι συγκλητικοί ήταν πολύ πλούσιοι και διαρκώς απασχολημένοι με τη διατήρηση της εξουσίας τους, ακριβώς όπως συμβαίνει και στην Αμερική με τους γερουσιαστές· άνθρωποι βαθύπλουτοι και ισχυροί, που ασχολούνται μόνο με αυτά τα πράγματα αντί για την πραγματική τους δουλειά, που είναι να διοικήσουν τη χώρα. Οι αιτίες που οδήγησαν στην πτώση της Ρώμης είναι ευδιάκριτες στη σημερινή Αμερική. Κατά τη γνώμη μου, οι περισσότεροι άνθρωποι σε αυτή τη χώρα έχουμε την πνευματική δυνατότητα να ξεφύγουμε από όλη αυτή την εμπορευματοποίηση, να συνεργαστούμε με τις υπόλοιπες χώρες, να αντιμετωπίσουμε την κλιματική κρίση και να χτίσουμε έναν καλύτερο κόσμο για τα παιδιά μας».
Αυτοί οι τολμηροί παραλληλισμοί δεν είναι καινούργιοι στην εργογραφία του. Στην τριλογία του Νονού, εκείνος και ο συν-σεναριογράφος Μάριο Πούζο απεικόνισαν μια βίαιη εκδοχή του αμερικανικού ονείρου, των μεταναστών δηλαδή που σε μεγάλο βαθμό έχτισαν τις σύγχρονες ΗΠΑ, μέσα από την ιστορία την μαφιόζικης οικογένειας των Κορλεόνε. Ο προσωπικός χαρακτήρας αλησμόνητων ηρώων, με τους οποίους το κοινό μπορούσε να ταυτιστεί, καθρέφτισε την κοινωνικοπολιτική μετάβαση μιας ολόκληρης χώρας από το 1945 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και τη μετατροπή της σε αδιαμφισβήτητη κυρίαρχη δύναμη του πλανήτη. Κάτι παρόμοιο συνέβη και στο Αποκάλυψη τώρα, το άλλο magnum opus του Κόπολα, όπου η Καρδιά του σκότους του Τζόζεφ Κόνραντ «μεταμοσχεύεται» στον πόλεμο του Βιετνάμ· αυτή τη φορά η αιματηρή σύρραξη που στιγμάτισε τη σύγχρονη αμερικανική ιστορία λειτουργεί ως περιτύλιγμα για μια σε βάθος κατάδυση στα πιο σκοτεινά ανθρώπινα ένστικτα.
Δαμαστής του χρόνου
Η παγκόσμια πρεμιέρα της ταινίας πραγματοποιήθηκε την περασμένη άνοιξη στο Φεστιβάλ των Καννών και θυμάμαι το ηλεκτρισμένο κλίμα πριν από την προβολή και τους ψιθύρους μερικών εκατοντάδων ανθρώπων του χώρου. Για την ακρίβεια, επικρατούσε στην αίθουσα μια συγκρατημένη ανυπομονησία. «Συγκρατημένη» επειδή είχαμε ήδη ακούσει διάφορα (κυρίως αρνητικά), δίχως όμως να έχουμε δει ουσιαστικά τίποτα, και «ανυπομονησία» διότι ήταν ο Κόπολα. Στις Κάννες.
Ο πρωταγωνιστής του Megalopolis, Καίσαρ Κατιλίνας (Άνταμ Ντράιβερ), είναι ένας ιδιοφυής αρχιτέκτονας και δαμαστής του χρόνου, ο οποίος οραματίζεται να μετατρέψει τη Νέα Ρώμη σε μια ουτοπική Πολιτεία (σαφής εδώ η πλατωνική επιρροή), γεμάτη από τεχνολογικά θαύματα «ζωντανής» αρχιτεκτονικής. Απέναντί του ωστόσο θα σταθεί ο δήμαρχος Φραγκλίνος Κικέρωνας (Τζιανκάρλο Εσπόζιτο), συντηρητικός και βουτηγμένος στη διαφθορά, όχι όμως πραγματικά κακός κατά βάθος. Ανάμεσά τους βρίσκεται η κόρη του Κικέρωνα, Ιουλία (Νάταλι Εμάνουελ), διχασμένη ανάμεσα στην αγάπη για τον πατέρα της και τον έρωτα για τον Κατιλίνα, η οποία θα κληθεί να πάρει θέση ζυγίζοντας το καλό της ανθρωπότητας. Γύρω τους δομούνται αρκετοί ακόμα χαρακτήρες: ο τραπεζίτης Κράσσος (Γιον Βόιτ), πιο πλούσιος άνθρωπος στην ιστορία του κόσμου, η αδίστακτη δημοσιογράφος Γουάου Πλάτινουμ (Όμπρεϊ Πλάζα) και ο πλεϊμπόι Κλαύδιος Πουλχέριος (Σάια Λεμπέφ), ο οποίος αποτελεί ευδιάκριτη καρικατούρα ενός νεότερου Ντόναλντ Τραμπ. Όλοι τους αποτελούν μέρη ενός συστήματος εξουσίας, που κρατά τις μάζες υπό έλεγχο υποσχόμενο «άρτον και θεάματα».
«Οι σημερινοί πολιτικοί στην Αμερική είναι στην πραγματικότητα μπίζνεσμεν, όπως ήταν και οι Ρωμαίοι συγκλητικοί. Πάρα πολλά χρήματα εισέρρεαν στη Ρώμη, όμως ο λαός δεν τα έβλεπε ποτέ».
«Πιστεύω ότι η επιστήμη και η τέχνη περιορίζονται από την άρχουσα τάξη σε πολλές περιπτώσεις. Το πρόβλημα με τον κόσμο σήμερα είναι ότι οι άνθρωποι έχουν μια αίσθηση θλίψης και ανεκπλήρωτου. Και νομίζω ότι κρατιούνται επίτηδες έτσι, επειδή είναι πιο εύκολο να τους πουλήσεις πράγματα. Ξοδεύονται 7-8 τρισεκατομμύρια δολάρια τον χρόνο σε διαφημιστικές δαπάνες, πουλώντας βασικά λίγη χαρά στους ανθρώπους. Όμως δεν μπορείς να πουλήσεις χαρά σε χαρούμενους ανθρώπους, οπότε σου τη στερούν», λέει ο σκηνοθέτης. «Δεν αγοράζεις μόνο προϊόντα, αγοράζεις μια ταυτότητα. Βλέπεις κάποιον σε μια οθόνη και λες “θέλω αυτή τη μάρκα”. Από την άλλη, η ίδια η γη είναι χωρισμένη σε τμήματα που κάποιοι κατέχουν. Τώρα, χωρίζονται οι ωκεανοί και το διάστημα. Όλα αυτά έχουν δοθεί στην ανθρωπότητα για να τα διατηρεί και να τα προστατεύει».
Ο αμπελώνας έγινε ταινία
Ο ίδιος λέει ότι ξαναέγραψε το σενάριο «γύρω στις 300 φορές» και, βλέποντας την ταινία κανείς, μπορείς να βρει αναφορές στον Πλάτωνα και στον Αριστοτέλη, στον Σαίξπηρ, στη Σαπφώ, στον Γκαίτε, στον Κιούμπρικ και πολλούς άλλους, «στους ώμους των οποίων στάθηκα για να τα καταφέρω», όπως λέει. Το τελικό αποτέλεσμα του Megalopolis μπορεί κανείς να το κρίνει κατά το δοκούν, ωστόσο εκείνο που δεν αμφισβητείται είναι από τη μια το μεγαλεπήβολο του σχεδίου και από την άλλη οι μύριες δυσχέρειες και τα εμπόδια που συνάντησε μέχρι να πραγματοποιηθεί. Ήταν ήδη δύσκολο στις αρχές του 2000 να βρεθεί κάποιο μεγάλο στούντιο που θα κάλυπτε τα 150 και πλέον εκατομμύρια δολάρια που απαιτούσε ένα τόσο φιλόδοξο πρότζεκτ, αφήνοντας όλο τον δημιουργικό έλεγχο στον εμπνευστή του. Το 2020 ήταν απλώς απίθανο. Ο αποφασισμένος Κόπολα ωστόσο επέλεξε να το αυτοχρηματοδοτήσει, κάτι πρωτοφανές γι’ αυτά τα μεγέθη στην ιστορία του σινεμά, πουλώντας και ένα μέρος του περίφημου καλιφορνέζικου αμπελώνα που αναφέραμε στην αρχή, προκειμένου να το πετύχει.
«Αυτή είναι μια μικρή καλλιτεχνική ταινία, με μεγάλο μπάτζετ. Είναι επίσης ένα προσωπικό φιλμ. Δεν προοριζόταν ποτέ να βγάλει δισεκατομμύρια δολάρια για λογαριασμό κάποιου μετόχου».
Το τελικό κόστος της ταινίας υπολογίζεται κάπου στα 120 εκατομμύρια δολάρια, αυτή όμως ήταν μόνο η μία από τις έγνοιες του Κόπολα. Ο πρωταγωνιστής Άνταμ Ντράιβερ είχε αρχικά αρνηθεί τον ρόλο, φοβούμενος να αναμετρηθεί με κάτι τέτοιο, παρ’ όλα αυτά άλλαξε γνώμη έπειτα από ένα εκτενέστατο email του σκηνοθέτη, το οποίο είχε μάλλον φιλολογικό χαρακτήρα παρά πρόθεση να τον πείσει. Εν μέσω πια της παραγωγής, οι πέντε (!) καλλιτεχνικοί διευθυντές (art directors), που υπήρχαν εξαρχής, εξαναγκάστηκαν σε παραίτηση λόγω περικοπής των εξόδων, αλλά κυρίως επειδή η δική τους εικονοποιία έφερνε υπερβολικά στο σύμπαν της Marvel για τα γούστα του Κόπολα. Παρομοίως, με συνοπτικές διαδικασίες αποδεσμεύτηκε και ο επικεφαλής των ειδικών εφέ λόγω ασυμφωνιών με το όραμα του δημιουργού − στη θέση του ορίστηκε ο ανιψιός του τελευταίου, Τζέσε Τζέιμς Κρίσχολμ, ο οποίος έκανε ό,τι ακριβώς του είπε ο θείος του.
«Στην πραγματικότητα, αυτή είναι μια μικρή καλλιτεχνική ταινία, με μεγάλο μπάτζετ. Είναι επίσης ένα προσωπικό φιλμ. Δεν προοριζόταν ποτέ να βγάλει δισεκατομμύρια δολάρια για λογαριασμό κάποιου μετόχου. Αντιθέτως φιλοδοξεί να επηρεάσει τους ανθρώπους ώστε να συνειδητοποιήσουν ότι είναι πιο σπουδαίοι και ικανοί από όσο νομίζουν», λέει ο Κόπολα και συνεχίζει κάνοντας μια προβολή στο μέλλον της ανθρωπότητας: «Ελπίζω ότι τα πράγματα δεν θα γίνουν χειρότερα. Δεν νομίζω ότι μια ταινία μπορεί να τα κάνει καλύτερα, όμως ελπίζω ότι θα ξεκινήσει έναν διάλογο. Το ερώτημα έχει ως εξής: Είναι η κοινωνία όπου ζούμε η μόνη διαθέσιμη σε εμάς; Κατά τη γνώμη μου πρέπει να παραδειγματιστούμε από το παιχνίδι με τα παιδιά μας. Όλες οι μεγάλες εφευρέσεις έγιναν παίζοντας. Ας αφήσουμε τα ρομπότ να κάνουν τις δουλειές και ας παίξουμε μεταξύ μας, ας ελέγξουμε τον χρόνο μας και ας δημιουργήσουμε τον δικό μας Κήπο της Εδέμ εδώ στη Γη».
Αριστούργημα ή σκέτη τρέλα;
Τι έγραψε ο διεθνής Τύπος για το Megalopolis.
«Το Megalopolis είναι ένα έργο απόλυτης τρέλας»
Ο Κόπολα ρίσκαρε ξεπερνώντας, ενδεχομένως, τον εαυτό του. Το Megalopolis παίζει να είναι το πιο τρελό πράγμα που έχω δει ποτέ. Και θα έλεγα ψέματα αν υποστήριζα πως δεν απόλαυσα κάθε παλαβό του δευτερόλεπτο. — Μπιλτζ Έμπιρι, Vulture
«Το έργο ζωής του Κόπολα είναι μέγκα υπερβολικό και μέγκα βαρετό»
Για μένα, αποτελεί ένα έργο ζωής χωρίς ζωή· είναι μια υπερβολική, βαρετή και αλλοπρόσαλλα ρηχή ταινία, γεμάτη με «αλήθειες» για το μέλλον της ανθρωπότητας επιπέδου λόγου αποφοίτησης. Είναι μια ταινία γεμάτη δράση και την ίδια στιγμή άψυχη, που την κάνουν ακόμα χειρότερη οι απαίσιες ερμηνείες και τα φτηνιάρικα ειδικά εφέ. — Πίτερ Μπράντσοου, The Guardian
«Τι στο καλό παρακολούθησα μόλις τώρα;»
Η ταινία μοιάζει με μια συλλογή από ιδέες που πετιούνται όλες μαζί χωρίς, στην πραγματικότητα, να τις συνδέει κάτι. Τα πράγματα, απλώς, συμβαίνουν. Το σενάριο δεν είναι το παν, φυσικά, αλλά δεν είναι ότι το Megalopolis το σώζουν οι άλλες του ποιότητες. Οι ερμηνείες είναι αδύναμες και ασταθείς, λες και οι ηθοποιοί είναι τόσο μπερδεμένοι για το τι συμβαίνει όσο το κοινό. — Άντριου Γουέμπστερ, The Verge
«Megalopolis, ένα αριστούργημα»
Λένε ότι το Megalopolis είναι βαρετό, ότι είναι επιτηδευμένο, ότι το μπέρδεμα της επιστημονικής φαντασίας με τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είναι παραληρηματικό. Φυσικά και είναι παραληρηματικό, αλλά δεν είναι παραληρηματικός ο κόσμος μας; — Μανουέλ Βίλας, El País
«Τα παραληρήματα του Φράνσις Φορντ Κόπολα»
Η ταινία είναι λίγο τρελή. Οι ταινίες της εποχής μας, όμως, χρειάζονται περισσότερη τρέλα, περισσότερο πάθος, συναίσθημα και νεύρο. Θα μπορούσαν να έχουν πολύ περισσότερη από την αγάπη που τρέφει ο Κόπολα για το σινεμά, ο οποίος συνεχίζει να γλιτώνει τον κινηματογράφο από το θανατηφόρο χέρι που έχει απλώσει πάνω του η βιομηχανία της ψυχαγωγίας, με το να επιμένει ότι το σινεμά είναι τέχνη. — Μανόλα Ντάργκις, The New York Times
«Μια μεγάλη επιστροφή»
Πρέπει να δεις το Megalopolis τουλάχιστον δύο φορές για να σου αποκαλυφθεί. Πρόκειται για ένα υπερβολικό μωσαϊκό από ατάκτως ερριμμένες σεκάνς που βρίθουν συμβόλων, σχημάτων λόγου και μοτίβων, τα οποία με την πρώτη ματιά δεν μπορούν παρά να σου προκαλέσουν εκείνο το συναίσθημα που σου αφήνει ένας κατακλυσμός ή ένα τρένο που περνάει με ταχύτητα δύο χιλιοστά από το πρόσωπό σου, αφήνοντάς σε εμβρόντητο στην άκρη του δρόμου. — Ολιβιέ Λαμ, Libération
*Η ταινία Megalopolis έρχεται στις αίθουσες στις 28 Νοεμβρίου από τη Feelgood
