Είναι η εποχή των μοντέρνων μητροπόλεων. H εποχή της ποτοαπαγόρευσης, των παράνομων μπαρ, των κοκτέιλ και των πάρτι, είναι η εποχή του Μεγάλου Γκάτσμπυ, η εποχή της τζαζ. Στη Νέα Υόρκη χτίζονται οι ουρανοξύστες. Στα ευρωπαϊκά καφέ συναντιούνται όλοι: εργαζόμενοι μετά τη δουλειά αναμειγνύονται με συγγραφείς που κρατάνε σημειώσεις σε μικρά μαρμάρινα τραπέζια, φιλόσοφοι, καλλιτέχνες, ντόπιοι και ξένοι, όλοι μαζί. Η νέα εποχή ζυμώνεται με ατέρμονες συζητήσεις, καινούργιες ιδέες και μια πληθώρα καλλιτεχνικών κινημάτων, μανιφέστων, φλερτ και ερωτισμού. Το Παρίσι πρωτοστατεί. Στα καμπαρέ και στα μιούζικ χολ, αστοί και μποέμ διασκεδάζουν παρέα, και η Ζοζεφίν Μπέικερ χορεύει ξέφρενα στη σκηνή των Φολί Μπερζέρ στους ρυθμούς της τζαζ, ημίγυμνη, φορώντας γύρω από τη μέση της μόνο μια ζώνη από όπου κρέμονται μπανάνες. Η πόλη ζει μια γιορτή χωρίς τέλος, μια Κινητή γιορτή, όπως περιγράφει ο Χεμινγουέι.
Η ταχύτητα και οι μηχανές που είχαν λατρέψει οι Ιταλοί φουτουριστές τώρα αποθεώνονται. Το ραδιόφωνο γίνεται το όχημα για τη νέα μαζική κουλτούρα, η Κοκό Σανέλ λανσάρει το μικρό μαύρο φόρεμα και η Άγκαθα Κρίστι εκδίδει το πρώτο της αστυνομικό μυθιστόρημα. Ο Μουσολίνι παίρνει την εξουσία, ο Χίτλερ γράφει το Ο αγών μου. Στην Αίγυπτο ανακαλύπτεται ο τάφος του Τουταγχαμών και η αιγυπτιομανία κατακλύζει την Ευρώπη. Γεννιούνται ο Μίκυ Μάους, ο Τεντέν, ο Ποπάι. Εμφανίζονται οι γυάλινες καφετιέρες και οι τσαγιέρες πυρέξ. Είναι η εποχή που το γερμανικό αερόπλοιο «Γκραφ Ζέπελιν» κάνει τον γύρο του κόσμου, ενώ το κραχ στο αμερικανικό χρηματιστήριο ρίχνει την αυλαία των «ξέφρενων χρόνων» της δεκαετίας του ’20.
Είναι η εποχή του αρ ντεκό, και το 2025 συμπληρώνονται 100 χρόνια από την ημερομηνία που ορίζεται ως η στιγμή της γέννησης αυτού του επιδραστικού στιλ, με σπουδαίες εκθέσεις να ετοιμάζονται σε όλο τον κόσμο, όπως και ένα μεγάλο συνέδριο στο Παρίσι. Είναι μια ευκαιρία να κοιτάξουμε γύρω μας αλλά και στο παρελθόν μας.
Πόλεμος και γυναικεία χειραφέτηση
Το αρ ντεκό υπήρξε ένα στιλ-σάντουιτς ανάμεσα σε δύο παγκόσμιους πολέμους. Τότε ήταν μια κραυγή της ζωτικής ανάγκης για αλλαγή προς μια νέα εποχή: της μηχανής και της ταχύτητας. Όλη η νεανική ενέργεια που συσσωρεύθηκε αρχικά στους στρατούς και ξοδεύτηκε κατόπιν στα χαρακώματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, σε συνδυασμό με τα θύματα της Ισπανικής Γρίπης του 1918, οδήγησε όσους επέζησαν σε ένα ξέσπασμα. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η χειραφέτηση των γυναικών, που δεν περιορίστηκε μόνο στο δικαίωμα ψήφου, υπήρξε ένας από τους πυλώνες του στιλ. Όταν επέστρεψαν οι άντρες από το Μέτωπο, πολλές γυναίκες δεν θέλησαν να χάσουν την κεκτημένη αυτονομία τους και υπήρξε ξαφνικά ένα κύμα διαζυγίων. Στις μεγάλες πόλεις, οι ανύπαντρες γυναίκες –με τα κοντά πλέον μαλλιά και τα άνετα ρούχα ή με το ανδρόγυνο στιλ «γκαρσόν»– εργαζόμενες σε καταστήματα, γραφεία ή τράπεζες, έβγαιναν τα βράδια μόνες με τις φίλες τους, φορούσαν κατακόκκινο κραγιόν, φλέρταραν ελεύθερα, χόρευαν στους ρυθμούς της –νεόφερτης στην Ευρώπη– αμερικανικής τζαζ, κάπνιζαν δημόσια και έπιναν κοκτέιλ. Κάποιες οδηγούσαν αυτοκίνητα, έπαιζαν τένις, κολυμπούσαν και οι χειραφετημένες φιγούρες τους, που αποτυπώθηκαν σε έργα τέχνης και αφίσες, έγιναν εμβληματικά σύμβολα του στιλ αρ ντεκό.
Υπήρξε ένα στιλ-σάντουιτς ανάμεσα σε δύο παγκόσμιους πολέμους. Ήταν μια κραυγή για αλλαγή προς μια νέα εποχή: της μηχανής και της ταχύτητας.
Ακριβώς μέσα από όλη αυτή τη μέθη για ζωή ξεπήδησε το 1925, μέσα από τη «Διεθνή Έκθεση για τις μοντέρνες διακοσμητικές και βιομηχανικές τέχνες» του Παρισιού, ένα νέο διακοσμητικό στιλ. Εμείς το γνωρίζουμε σήμερα ως αρ ντεκό (διακοσμητική τέχνη), αλλά ονομάστηκε έτσι δεκαετίες αργότερα, το 1966, όταν στο Μουσείο Διακοσμητικών Τεχνών του Παρισιού διοργανώθηκε μια έκθεση που παρουσίαζε τα κυριότερα στιλ του Μεσοπολέμου.
Χωρίς μανιφέστο
Στον Μεσοπόλεμο ήταν γνωστό –χωρίς κάποιον ιδιαίτερο προσδιορισμό– απλώς ως «μοντέρνο στιλ» (με την έννοια του σύγχρονου για την εποχή εκείνη) που επηρέασε την αρχιτεκτονική, τη διακόσμηση, τον σχεδιασμό επίπλων, υφασμάτων, κοσμημάτων, τη μόδα, την τέχνη, τη γραφιστική, τον σχεδιασμό υπερωκεανίων, γεφυρών, τρένων και λεωφορείων, φτάνοντας μέχρι τα ραδιόφωνα, τις ηλεκτρικές σκούπες, ακόμα και τα μαχαιροπίρουνα. Εν ολίγοις, εισχώρησε για τα καλά στα σπίτια και εξαπλώθηκε ευρέως στον δημόσιο βίο.
Ίσως το γεγονός ότι την εποχή εκείνη το αποκαλούσαν όλοι γενικότερα «μοντέρνο στιλ» –χωρίς έναν ακριβή προσδιορισμό και χωρίς να το «κατοχυρώσουν» και άρα να το περιορίσουν με ένα μανιφέστο– να του προσέδωσε το τόσο δημιουργικό εύρος του, ανοιχτό σε επιρροές, αλλά και την απίστευτη ευελιξία και προσαρμοστικότητά του. Όσοι το υιοθετούσαν το χρησιμοποιούσαν ποικιλοτρόπως. Απογειώθηκε στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, άφησε όμως το στίγμα του και σε διάφορα σημεία του πλανήτη.
Στη γενέτειρά του, τη Γαλλία, το αρ ντεκό έδωσε εμβληματικά κτίρια, όπως το Παλέ ντε Σαγιό στο Παρίσι –για τη διακόσμησή του δούλεψαν 71 ζωγράφοι και γλύπτες– και το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης. Και τα δύο χτίστηκαν για τη Διεθνή Έκθεση του 1937. Μάλιστα, στον εξώστη του Παλέ ντε Σαγιό φωτογραφήθηκε ο Χίτλερ το 1940. Στη Νίκαια, το ξενοδοχείο Παλέ ντε λα Μεντιτερανέ είναι ένα εντυπωσιακό και αντιπροσωπευτικό δείγμα της αίγλης της εποχής. Δείγματα αρ ντεκό εντοπίζονται και πριν από τη δεκαετία του ’20. Ένα τέτοιο αρχιτεκτονικό δείγμα είναι και το Θέατρο των Ηλυσίων Πεδίων στο Παρίσι. Ανεγέρθηκε το 1913 σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ογκίστ Περέ και είναι το πρώτο κτίριο του είδους που κατασκευάστηκε από μπετόν. Η πρόσοψή του έχει αυστηρά γεωμετρικές γραμμές, που όμως ζωηρεύουν χάρη στα ανάγλυφα της πρόσοψης. Το θέμα τους είναι οι Αλληγορίες των τεχνών, έργο του γνωστού γλύπτη Αντουάν Μπουρντέλ.
Αν και οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είχαν λάβει μέρος στη Διεθνή Έκθεση του 1925, οι απεσταλμένοι τους επιστρέφοντας μετέφεραν το αρ ντεκό στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Οι Αμερικανοί το αγκάλιασαν σε όλη την γκάμα του, από το Χόλιγουντ μέχρι τη Νέα Υόρκη. Από ουρανοξύστες, όπως τα νεοϋορκέζικα τοπόσημα Κράισλερ Μπίλντινγκ (1929-30, με 77 ορόφους), Εμπάιερ Στέιτ Μπίλντινγκ (1930-31, με 102 ορόφους) και το διάσημο Ρέιντιο Σίτι Μιούζικ Χολ (που έκρυβε και ένα ιδιωτικό διαμέρισμα για τον ιμπρεσάριο, στο οποίο φιλοξενήθηκαν διασημότητες όπως ο Ντίσνεϊ, ο Χίτσκοκ και η Τζούντι Γκάρλαντ), τους σταθμούς των θρυλικών λεωφορείων Γκρέιχαουντ και βενζινάδικα μέχρι ραδιόφωνα και τοστιέρες. Το απόλυτο όμως «σκηνικό» αρ ντεκό, που σε ταξιδεύει στον χρόνο, παραμένει η παλιά περιοχή του Μαϊάμι Μπιτς με τη διάσημη λεωφόρο Όσεαν Ντράιβ.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είχαν λάβει μέρος στη Διεθνή Έκθεση του 1925, όμως οι απεσταλμένοι τους μετέφεραν, επιστρέφοντας, το αρ ντεκό στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.
Στο Λονδίνο, το Χούβερ Μπίλντινγκ ιν Πέριβαλ (1933) ανήκει στα γνωστότερα ευρωπαϊκά κτίρια του είδους. Στο Κάουνας της Λιθουανίας, η βασιλική της Ανάστασης του Χριστού (1940) σε αφήνει άφωνο. Ακόμα και οι Σοβιετικοί «κρύβουν» θησαυρούς αρ ντεκό σε ορισμένους υπόγειους σταθμούς στο μετρό τους (Σοκόλνικι, Μαγιακόφσκαγια) με κολοσσιαίες κολόνες, φρίζες, μωσαϊκά, ανάγλυφα, μπρούντζινα γλυπτά, γυαλιστερά μάρμαρα. Ο κατάλογος μακρύς: από το Μπουένος Άιρες, την Πόλη του Μεξικού, την Κούβα και την Καζαμπλάνκα μέχρι το Μαρίν Ντράιβ του Μουμπάι της Ινδίας και την πρωτεύουσα της Ερυθραίας, στην Ανατολική Αφρική, την Ασμάρα. Το Μουμπάι και η Ασμάρα έχουν ανακηρυχθεί Προστατευόμενη Κληρονομιά της UNESCO. Η Ασμάρα θεωρείται το κρυμμένο διαμάντι της Αφρικής, με ένα μείγμα αρ ντεκό και ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής που οφείλεται στην περίοδο της ιταλικής αποικιοκρατίας.
Ελληνικές εκδοχές
Στην Αθήνα αρκεί να σταθεί κάποιος μπροστά στο θέατρο Ρεξ, στη λεωφόρο Πανεπιστημίου 48, για να αντικρίσει ένα κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν κτίριο του νεοϋορκέζικου αρ ντεκό. Χτίστηκε το 1937, σε σχέδια των αρχιτεκτόνων Βασιλείου Κασσάνδρα και Λεωνίδα Μπόνη, και υπήρξε ένας εντυπωσιακός κολοσσός μέσα στην αρχιτεκτονική μικροκλίμακα της τότε Αθήνας. Αρχικά ήταν γνωστό και ως Σικιαρίδειο Μέγαρο Θεαμάτων, επειδή φιλοξενούσε ένα θέατρο, δύο κινηματογράφους, αίθουσες συναυλιών και ψυχαγωγίας και ένα μπαρ, όπως ακριβώς συνηθιζόταν στις μεγάλες μητροπόλεις.
Από την άλλη, η «Μικρή Πολυκατοικία», που χτίστηκε μεταξύ 1933 και 1935 επί της Διονυσίου Αρεοπαγίτου 17, είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα δείγματα της επιρροής του αρ ντεκό στην Αθήνα. Σχεδιασμένη από τον Βασίλειο Κουρεμένο, που είχε σπουδάσει στο Παρίσι, συνδυάζει στοιχεία και τεχνοτροπίες αρ ντεκό με την αναζήτηση μιας ελληνικότητας στις ορθομαρμαρώσεις της πρόσοψης, όπως και στα ψηφιδωτά. Αυτά τα δύο ψηφιδωτά –το ένα με τον Οιδίποδα μπροστά στη Σφίγγα και το άλλο με τον Θησέα πάνω στο καράβι της επιστροφής με τα μαύρα πανιά– είναι φιλοτεχνημένα από τον Στέφανο Ξενόπουλο, αδελφό του συγγραφέα Γρηγορίου Ξενόπουλου.
Απέναντι από την Ακρόπολη, δύο άλλες «Καρυάτιδες» στέκουν εκατέρωθεν της σιδερένιας πόρτας εισόδου με τα εξαιρετικά σχέδια αρ ντεκό. Όμως, αυτές οι ανάγλυφες «Καρυάτιδες» με τη χαρακτηριστική φορεσιά της Δρόμπολης, της γενέτειρας του αρχιτέκτονα, είναι δύο αγρότισσες. Η μία κρατάει μια στάμνα στον ώμο και η άλλη ένα καλάθι με καρπούς στο κεφάλι. Είναι σμιλεμένες με αδρές και αφαιρετικές επιφάνειες, όπως επιτάσσει μεν το στιλ αρ ντεκό, αλλά ταυτόχρονα και η λιτότητα της αγροτικής ζωής – το αρ ντεκό αναμειγνυόταν συχνά με το πνεύμα του κάθε τόπου.
υπάρχει ακόμα;
Η δεύτερη δεκαετία του αρ ντεκό, επειδή συνδέθηκε με τη μαζική βιομηχανική παραγωγή, το είχε κάνει προσιτό σε πολλούς. Το ξέσπασμα όμως του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου σήμανε και το τέλος του. H επόμενη μεταπολεμική γενιά εξέφρασε τις νέες ανάγκες της μέσα από τις λιτές φόρμες και τις καθαρές γραμμές του μοντερνισμού. Η απλοποίηση και η λειτουργικότητα ήρθαν στο προσκήνιο. Η ρήση «less is more» του Mις φαν ντε Ρόε εφαρμόστηκε ευρέως. Μόνο τη δεκαετία του ’80, η βραχύβια αρχιτεκτονική ομάδα «Mέμφις», που ίδρυσε ο Ιταλός Έτορε Σότσας, άντλησε έμπνευση από το αρ ντεκό και την ποπ αρτ.
Σήμερα; Το αρ ντεκό υποβόσκει ή εκσυγχρονίζεται ευθέως σε ορισμένες δημιουργίες επίπλων, αντικειμένων και χώρων, με υπογραφές όπως αυτές της Ίντια Μαχνταβί, του Κλεμάν Λεσνόφ-Ροκάρ (διαμέρισμα The Wale, στο Παρίσι) ή του ισπανικού Στούντιο Ίλμιο (Παραντίζο Ίμπιζα Αρτ Χοτέλ). Συχνά οι γεωμετρικές φόρμες, οι καμπύλες, τα τολμηρά χρώματα ή τα πολυτελή υλικά εκείνης της εποχής αναμειγνύονται με άλλα μεταγενέστερα στιλ, ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις αρχιτεκτόνων ή σχεδιαστών, όπως ο Ιταλός Φαμπρίτσιο Κασιράγκι, που δημιουργούν ολοκληρωμένα εσωτερικά περιβάλλοντα τα οποία λειτουργούν ως η απόλυτη σύγχρονη μετεμψύχωση του αρ ντεκό στις μέρες μας. Ένα άλλο παράδειγμα είναι το υπό κατασκευή πρότζεκτ ενός ουρανοξύστη κατοικιών 45 ορόφων, ύφους αρ ντεκό, που ετοιμάζει το γραφείο CetraRuddy στη Νέα Υόρκη. Επειδή μάλλον στις μέρες μας μεταβολίζουμε ακόμα τον αστείρευτο πλούτο του Μεσοπολέμου, το στιλ αρ ντεκό συνεχίζει να γοητεύει. Κι αυτό συμβαίνει έναν αιώνα μετά.
Μόνιμες συλλογές σε μουσεία του κόσμου
-Musée des Arts Decoratifs, Παρίσι
-Musée des années ’30, Παρίσι
-Victoria & Albert Museum, Λονδίνο
-Musée Art & Histoire, Βρυξέλλες
-Van Buuren Museum & Gardens, μια βίλα του 1928 με αρ ντεκό διακόσμηση, Βρυξέλλες
-Bröhan Museum, Βερολίνο
-Casa Lis Art Nouveau & Art Deco Museum, Σαλαμάνκα – Ισπανία
-Art Deco Museum, Μόσχα
-Masovian Museum (Muzeum Mazowickie), Πλοκ – Πολωνία
-Art Deco Museum, Κάουνας – Λιθουανία
-Art Deco Museum, Mαϊάμι Μπιτς – Φλόριδα
Γιορτάζοντας έναν αιώνα αρ ντεκό
Παρίσι: 17ο Διεθνές Συνέδριο για το αρ ντεκό, 16/10 – 26/10/2025
Παρίσι: MUSÉE DES ARTS DECORATIFS, μια σειρά κυλιόμενων εκθέσεων, 3/2025 – 3/2026
Βρύξελλες: BOGOSSIAN FOUNDATION (Villa Empain), Echos of Art Deco, 15/11/2024 – 25/5/2025
Σαν Φρανσίσκο: DE YOUNG MUSEUM, Ταμάρα ντε Λέμπιτσκα, η πρώτη μεγάλη αναδρομική έκθεση της ζωγράφου σε μουσείο των ΗΠΑ, 10/2024 – 2/2025
Ποιος είναι τελικά ο ορισμός του στιλ αρ ντεκό;
Η ερώτηση μοιάζει απλή, αλλά στην ουσία οι απαντήσεις δεν ταυτίζονται. «Οι ορισμοί των ειδικών αποκλίνουν», υποστηρίζουν σήμερα τόσο η Art Deco Society της Νέας Υόρκης όσο και αυτή του Παρισιού. Σε αυτό συμβάλλει το γεγονός ότι ήταν πραγματικά ανοιχτό σε επιρροές που τις αναδιαμόρφωνε. [Ας ξεκαθαρίσουμε ότι δεν έχει σχέση με το στιλ αρ νουβό (νέα τέχνη) που αναπτύχθηκε μεταξύ του 1890 και του 1910, εμπνεύστηκε από τη φύση και κυρίως από τα ντελικάτα σχήματα των φυτών και των λουλουδιών. Το αρ νουβό χαρακτηριζόταν από την ασυμμετρία, τις οργανικές φόρμες και καμπύλες της φύσης που μπλέκονταν μεταξύ τους.] Προσπαθώντας να περιγράψουμε το αρ ντεκό, ας δούμε τα χαρακτηριστικά του:
-Η συμμετρία είναι μία από τις λέξεις-κλειδιά.
-Παρομοίως και τα γεωμετρικά αλλά και γενικότερα τα γωνιώδη σχήματα.
-Αδρές γραμμές, έντονες διαγώνιες.
-Αεροδυναμικές φόρμες που αποθεώνουν την ταχύτητα και αποδίδουν την αίσθηση της κίνησης και της ενέργειας.
-Βρίθει –λόγω της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας– από διακοσμητικά εξωτικά μοτίβα που έλκουν την καταγωγή τους από τις αφρικανικές τέχνες, την Ασία ή από τον πολιτισμό της Κεντρικής Αμερικής: των Αζτέκων και τους βαθμιδωτούς ναούς (Ζιγκουράτ) των Μάγια. Επίσης, η ανακάλυψη του τάφου του Τουταγχαμών, το 1922, προκάλεσε μια φρενίτιδα με τα αιγυπτιακά μοτίβα που κατέκλυσαν μέχρι και τις κινηματογραφικές αίθουσες.
-Όσο για τα μωσαϊκά, η έμπνευσή τους προέρχεται από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα.
Πολυτελή υλικά, όπως ξύλο τριανταφυλλιάς, αφρικανική και εξωτική ξυλεία με έντονα νερά ή ρόζους, ελεφαντόδοντο, δέρμα σε συνδυασμό με μάρμαρο, όνυχα, χρώμιο, ανοξείδωτο ατσάλι, γυαλί, άψογα λούστρα και λάκες, αλλά και πολυτελή μετάξια και βελούδα.
-Η χρωματική παλέτα είναι τολμηρή: βαθιά κίτρινα, κόκκινα, πράσινα, μπλε, ακόμα και ροζ, συχνά συμπληρωμένα με μαύρο, γιατί το μαύρο προσδίδει μια «δραματική» κομψότητα.
-Μετά όμως το αμερικανικό κραχ του 1929 και την οικονομική ύφεση στην Ευρώπη, το αρ ντεκό προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα. Εάν τη δεκαετία του ’20 ήταν συνώνυμο της απόλυτης πολυτέλειας που μπορούσαν να απολαύσουν ελάχιστοι, τη δεκαετία του ’30 αρχίζουν οι σχεδιαστές να χρησιμοποιούν και κάποια πιο ταπεινά υλικά, όπως ο βακελίτης (το πρώτο πλαστικό που κατασκευάστηκε), και λιγότερο εξωτική ξυλεία. Η δρυς, για παράδειγμα, παίρνει τη σκυτάλη.
-Την ίδια εποχή, τα γεωμετρικά σχήματα και οι οξείες γωνίες «μαλάκωσαν» και έδωσαν τη νέα εκδοχή του αρ ντεκό, το streamlined modern, με περισσότερες καμπύλες και μακριές οριζόντιες γραμμές, που αντλούσαν έμπνευση από τον αεροδυναμικό σχεδιασμό, και ενίοτε χρησιμοποιούνταν ναυτικά στοιχεία.
