Λίγοι γνωρίζουν ότι το Άγιον Όρος είναι η μόνη περιοχή της Ελλάδας όπου οι αμπελώνες δεν σταμάτησαν να καρποφορούν από την αρχαιότητα. Άντεξαν τις επιθέσεις πειρατών, Σταυροφόρων, Τούρκων, τη φυλλοξήρα και την έλλειψη χεριών τη δεκαετία του ’60, εξακολουθώντας να υμνούν με τον ψαλμό του Δαυίδ «οίνος ευφραίνει καρδίαν ανθρώπου».
Το κρασί υπήρξε το σημαντικότερο προϊόν του Αγίου Όρους από την ίδρυση των μονών, τον 10ο αιώνα, έως σήμερα. Καθώς η χερσόνησος δεν διαθέτει πεδιάδες για σιτηρά, ο οίνος –εκτός της Θείας Κοινωνίας και της διατροφής μοναχών και επισκεπτών– ήταν είδος εμπορεύσιμο ή ανταλλάξιμο, ώστε να συντηρούνται τα μοναστήρια. Γι’ αυτό οι κτήτορες (ιδρυτές και χορηγοί) των μονών τις προίκιζαν με αμπέλια εντός ή εκτός του Αγίου Όρους. Κάποιες εποχές, οι φημισμένοι αγιορείτικοι οίνοι έφταναν τους εκατοντάδες τόνους. Το κρασί αυτό, φυσικά, δεν ήταν για κατανάλωση εντός των μονών. Οι Αγιορείτες μοναχοί δεν είχαν καμία σχέση με τον στρουμπουλό «κρασοπατέρα» της μεσαιωνικής Δύσης. Τα Τυπικά ορίζουν αυστηρά πότε επιτρέπεται η κατάλυση οίνου, ενώ παλιά η ποσότητα περιοριζόταν στο κρασοβόλιο, την ατομική κανάτα ή κούπα του μοναχού. Στις τράπεζες τα γεύματα είναι σύντομα, με ησυχία, προσευχή, και δεν σηκώνουν κρασοκατάνυξη. Η διατροφή των μοναχών όμως είναι φτωχή σε πρωτεΐνες, δεν καταναλώνουν κρέας, παρά μόνο λίγο ψάρι, κι έτσι ο θείος οίνος προσφέρει ένα απαραίτητο συμπλήρωμα. Χαρακτηριστική είναι η επανάσταση που συνέβη το 1915 στη Μονή Διονυσίου, όταν δόθηκαν καινούργια κρασοβόλια στους μοναχούς και ανακάλυψαν ότι, αντί για 150 δράμια, χωρούσαν 10-15 δράμια λιγότερο. Λόγω της αναστάτωσης, ο ηγούμενος έδωσε εντολή στους ορειχαλκείς να τα ξαναφτιάξουν. Τα νέα κρασοβόλια χωρούσαν 170 δράμια, αλλά κανένα παράπονο δεν ακούστηκε. Οι πατέρες έλεγαν «αυτό το κρασί μάς βαστάνει εδώ σ’ αυτό το φρούριο».
Οι αμπελώνες ήταν πάντα πολύτιμη καλλιέργεια. Από έγγραφα μεταξύ του 985 και του 1080 υπολογίζεται ότι η τιμή των αμπελώνων διπλασιάστηκε. Η αξία τους δημιούργησε προστριβές μεταξύ μονών, διαμάχες με τους κατοίκους των γύρω περιοχών ή με Βυζαντινούς αυτοκράτορες όταν προσπαθούσαν να περιορίσουν το αγιορείτικο οινεμπόριο. Όπως το Τυπικό του Κωνσταντίνου Μονομάχου το 1045 που επέτρεπε στα πλοία των μονών να πουλάνε το κρασί τους από Θεσσαλονίκη έως Θράκη, αλλά όχι έως την Κωνσταντινούπολη, για να προστατέψει τους εκεί εμπόρους. Διάφορα χειρόγραφα μαρτυρούν τον ακατάπαυστο αγώνα των μοναχών για τη διατήρηση των αμπελώνων, τις διπλωματικές κινήσεις τους για προνόμια από τους αυτοκράτορες και αργότερα από τους σουλτάνους.
Ο πατέρας Επιφάνιος έκανε θαύματα στο Κάθισμα Αγίου Ευσταθίου στον Μυλοπόταμο, που ανήκει στη Μονή Μεγίστης Λαύρας. Από το ’92 μέχρι τον θάνατό του, το 2020, φύτεψε αμπελώνες και έβγαλε τα κρασιά του Αγίου Όρους πέρα από τα σύνορά του. Ο πατέρας Ιωακείμ συνεχίζει το έργο του, παράγοντας το Μυλοπόταμος λευκό από Μοσχάτο Αλεξανδρείας και Ασύρτικο, με εκρηκτικά αρώματα λευκόσαρκων φρούτων, λεμονιού και τριαντάφυλλου. Στόμα στρόγγυλο με καλό όγκο, που συνοδεύει όμορφα σαλάτες, πίτες και ντολμαδάκια. Το ντόπιο Λημνιό δένει όμορφα με Cabernet Sauvignon στο ανοιχτόχρωμο ροζέ Μυλοπόταμος, που μοσχοβολά φράουλες και τριαντάφυλλα, καθιστώντας το ένα έξοχο απεριτίφ.Το Οινόμελι από Μοσχάτο Αμβούργου είναι ένα ημίγλυκο ροζέ που η γλύκα του δεν λιγώνει. Ο φρουτένιος χαρακτήρας του και η οξύτητα στηρίζουν τα σάκχαρα και το κάνουν ακαταμάχητο συνοδό πιάτων με γλυκόξινες ή γλυκές σάλτσες. Ο ερυθρός Μυλοπόταμος από 80% Μerlot με Λημνιό και Cabernet Sauvignon ωριμάζει έναν χρόνο σε δρύινα βαρέλια. Είναι ένα κόκκινο passe-partout, που συνοδεύει ευχάριστα κρεατικά, κυνήγια και κίτρινα τυριά. O πατέρας Επιφάνιος έβαλε όλο του το μεράκι στο Επιφανής, θέλοντας να παραδώσει ένα μεγάλο κρασί από την κύρια ποικιλία της Χαλκιδικής, το Λημνιό. Με 24μηνη παραμονή σε βαρέλια, πλημμυρίζει φρούτα, ώριμα δαμάσκηνα και γλυκόριζα, ενώ στο στόμα έχει πλούτο, δομή και ελκυστικές τανίνες. Ανοίξτε το τουλάχιστον μισή ώρα πριν και αφήστε το να σας γοητεύσει, συνοδεύοντας κρέατα με πλούσιες σάλτσες.
Η λεπτομερής καταγραφή των αμπελιών και της παραγωγής, οι τεράστιες παραβούτες –ξύλινες δεξαμενές για πάτημα των σταφυλιών–, τα βαγένια και οι ποδαράδες –βαρέλια έως και 23 τόνων– αλλά και τα μεγαλειώδη βαγεναριά-οινοποιεία φανερώνουν την τεράστια άνθηση και σημασία του κρασιού στο Άγιον Όρος. Φημισμένα ήταν τα κρασιά του Μονοξυλίτη της Μονής Διονυσίου, της Ιβήρων, του Δοντά από τη Σιμωνόπετρα και του Βατοπαιδίου. Το Λημνιό ήταν η πιο διαδεδομένη ποικιλία, αλλά φύτευαν και Αθήρι, Ροδίτες, Ραζακιά, Μοσχάτο Αλεξανδρείας, Νεγκόσκα, Φωκιανό, Ζουμιάτη, Κολοκυθάτο κ.ά. Μετά το ’50 μπήκαν οι διεθνείς ποικιλίες Syrah, Cabernet Sauvignon, Merlot, Grenache Rouge.
Τα κρασιά, κυρίως ερυθρά, ήταν αυστηρά τανικά, γιατί οι παλιοί άφηναν τον μούστο σε επαφή με τα στέμφυλα για 40 ημέρες. Όπως θυμάται ο γέροντας παπα-Σάββας, «το κρασί τότε ήταν φάρμακο και τροφή μαζί. Ήταν τόσο μπρούσκο, που σου έπεφταν τα δόντια. Το φαγητό ήταν λιγοστό, το λάδι με πολλά οξέα σού θέριζε το στομάχι. Μόνο το κρασί σε κράταγε».
Τα αγιορείτικα κρασιά σήμερα
Παραβούτες και βαγένια έχουν αποκτήσει πλέον μουσειακή αξία, καθώς οι μονές έχουν σύγχρονες οινοποιητικές μονάδες. Οι περισσότερες δεν εμφιαλώνουν, αλλά χρησιμοποιούν το κρασί αποκλειστικά για τις ανάγκες τους. Στο εμπόριο κυκλοφορούν:
Η Μονή Βατοπαιδίου παράγει λευκό από Ασύρτικο, Αθήρι και Sauvignon Blanc, όμως ο τρύγος του ’24 δεν θα κυκλοφορήσει λόγω των δύσκολων συνθηκών της περασμένης χρονιάς. Το ροζέ τους από Grenache Rouge και Syrah, ανάλαφρο με δροσερή οξύτητα. Το ερυθρό από Μerlot, με έντονα κόκκινα φρούτα και νότες βανίλιας, ωριμάζει έναν χρόνο σε βαρέλια και στρογγυλεύει όμορφα με τον χρόνο. Το εμβληματικό Syrah, με πυκνό μαύρο φρούτο και σοκολάτα, θα ταιριάξει με κρέατα στα κάρβουνα ή στην κατσαρόλα. Το τσίπουρο του Βατοπαιδίου είναι μαλακό και κυκλοφορεί με και χωρίς γλυκάνισο.
Ο πατέρας Επιφάνιος έκανε θαύματα στο Κάθισμα Αγίου Ευσταθίου στον Μυλοπόταμο, που ανήκει στη Μονή Μεγίστης Λαύρας. Από το ’92 μέχρι τον θάνατό του, το 2020, φύτεψε αμπελώνες και έβγαλε τα κρασιά του Αγίου Όρους πέρα από τα σύνορά του. Ο πατέρας Ιωακείμ συνεχίζει το έργο του, παράγοντας το Μυλοπόταμος λευκό από Μοσχάτο Αλεξανδρείας και Ασύρτικο, με εκρηκτικά αρώματα λευκόσαρκων φρούτων, λεμονιού και τριαντάφυλλου. Στόμα στρόγγυλο με καλό όγκο, που συνοδεύει όμορφα σαλάτες, πίτες και ντολμαδάκια. Το ντόπιο Λημνιό δένει όμορφα με Cabernet Sauvignon στο ανοιχτόχρωμο ροζέ Μυλοπόταμος, που μοσχοβολά φράουλες και τριαντάφυλλα, καθιστώντας το ένα έξοχο απεριτίφ.Το Οινόμελι από Μοσχάτο Αμβούργου είναι ένα ημίγλυκο ροζέ που η γλύκα του δεν λιγώνει.
Ο φρουτένιος χαρακτήρας του και η οξύτητα στηρίζουν τα σάκχαρα και το κάνουν ακαταμάχητο συνοδό πιάτων με γλυκόξινες ή γλυκές σάλτσες. Ο ερυθρός Μυλοπόταμος από 80% Μerlot με Λημνιό και Cabernet Sauvignon ωριμάζει έναν χρόνο σε δρύινα βαρέλια. Είναι ένα κόκκινο passe-partout, που συνοδεύει ευχάριστα κρεατικά, κυνήγια και κίτρινα τυριά. O πατέρας Επιφάνιος έβαλε όλο του το μεράκι στο Επιφανής, θέλοντας να παραδώσει ένα μεγάλο κρασί από την κύρια ποικιλία της Χαλκιδικής, το Λημνιό. Με 24μηνη παραμονή σε βαρέλια, πλημμυρίζει φρούτα, ώριμα δαμάσκηνα και γλυκόριζα, ενώ στο στόμα έχει πλούτο, δομή και ελκυστικές τανίνες. Ανοίξτε το τουλάχιστον μισή ώρα πριν και αφήστε το να σας γοητεύσει, συνοδεύοντας κρέατα με πλούσιες σάλτσες.
Η Μονή Χιλανδαρίου διαθέτει τους μεγαλύτερους αμπελώνες του Αγίου Όρους και ένα καλό δίκτυο διανομής των κρασιών της. Παράγει ένα γαστρονομικό ροζέ από Merlot με εντυπωσιακή φιάλη και περιεχόμενο. Κερασένιο, με ένταση στο στόμα και ευχάριστη οξύτητα, ιδανικό για θαλασσινά, ζυμαρικά, μέχρι ασιατική κουζίνα. Το ερυθρό από Merlot, Cabernet Sauvignon και Cabernet Franc με εξάμηνη ωρίμανση σε βαρέλια εκπλήσσει με τις βοτανικές νότες που συνοδεύουν τα αρώματα των κόκκινων φρούτων. Στιβαρές οι τανίνες του, αναζητούν κοκκινιστά, πικάντικες σάλτσες και μουσακάδες.
Το Πεδίον Αγίου Σάββα προέρχεται από τον ομώνυμο αμπελώνα των 200 στρεμμάτων, έχει την ίδια ποικιλιακή σύνθεση, αλλά 24μηνη παραμονή σε βαρέλια και άλλον έναν χρόνο στη φιάλη. Φρούτα του δάσους, μπαχαρικά, βανίλια και καπνός πλαισιώνουν τις έντονες τανίνες του. Θα χρειαστεί μετάγγιση σε καράφα για να αναδείξει το ταμπεραμέντο του δίπλα σε κρεατικά ψητά ή με κόκκινη σάλτσα.
Η Μονή Σίμωνος Πέτρας παράγει ελάχιστες φιάλες λευκό από Μοσχάτο Σάμου με Ασύρτικο και ροζέ από Μerlot με Cabernet Franc. Κάποιοι τυχεροί μπορεί να δοκιμάσουν μία από τις 1.000 φιάλες ερυθρό που παράγει ο πατέρας Βενέδικτος από Merlot με Λημνιό. Πλούσια μύτη με κόκκινα φρούτα, στόμα βελούδινο, ελαφρά μπαχαρένιο, με μαλακές τανίνες. Φτιάχνει επίσης μερακλίδικο τσίπουρο με και άνευ γλυκάνισου.
Μεγάλη απώλεια για τα αγιορείτικα κρασιά είναι η πτώχευση της Τσάνταλη, που από το 1970 έβγαζε στο Μετόχι Χρωμίτσας διάσημα κρασιά. Η Μονή Παντελεήμονος, στην οποία ανήκει η Χρωμίτσα, αποφάσισε φέτος να εκμεταλλευτεί μόνη της τους αμπελώνες.
*Η Ελένη Κεφαλοπούλου είναι δημοσιογράφος οίνου, συγγραφέας του βιβλίου Άθως και Οίνος: Τα κρασιά του Αγίου Όρους και δημιουργός του Wine with Eleni.
Πηγή: Γαστρονόμος
