Η μεγάλη κρίση του Ανατολικού Ζητήματος, η οποία ξέσπασε το καλοκαίρι του 1875 στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και επεκτάθηκε τον Απρίλιο του 1876 στη Βουλγαρία, έδωσε την ευκαιρία στη Ρωσία να αναμειχθεί ενεργά στις βαλκανικές υποθέσεις.
Υστερα από την ήττα της στον Κριμαϊκό Πόλεμο, η Ρωσία βρέθηκε απομονωμένη διπλωματικά, στερούμενη αξιόπιστους συμμάχους μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων. Πρωταρχικός της στόχος ήταν η αναθεώρηση της Συνθήκης των Παρισίων (1856) και η επάνοδός της στην ελίτ των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Το πρώτο βήμα έγινε με τη σύναψη της Συμμαχίας των Τριών Αυτοκρατοριών το 1873 με τη Γερμανία και την Αυστρο-Ουγγαρία.
Η εξέγερση των Βουλγάρων το 1876 καταπνίγηκε γρήγορα από τα οθωμανικά στρατεύματα. Ωστόσο, κατάφερε να γίνει γνωστός ο βουλγαρικός αγώνας για ανεξαρτησία στο εξωτερικό, κυρίως από τον φιλελεύθερο Βρετανό πολιτικό Ουίλιαμ Γκλάντστοουν, ο οποίος έκανε εκτενείς αναφορές στη σφαγή των Βουλγάρων από άτακτους Βαζιβουζούκους του οθωμανικού στρατού στο χωριό Μπατάκ. Αντιπολιτευόμενος τους Βρετανούς συντηρητικούς, ο Γκλάντστοουν τόνιζε διαρκώς ότι η χριστιανική Δύση δεν έπρεπε να ενεργεί υπό την επήρεια του αισθήματος της ρωσοφοβίας, παραμένοντας απαθής απέναντι στο δράμα των χριστιανών των Βαλκανίων, θεωρώντας κάθε εξέγερση στην περιοχή ως συνωμοσία των Ρώσων.
Αναλαμβάνοντας την πρωτοβουλία των διπλωματικών κινήσεων, τα μέλη της Συμμαχίας των Τριών Αυτοκρατοριών εξέδωσαν τον Μάιο του 1876 ένα Υπόμνημα, προτείνοντας περιορισμένες μεταρρυθμίσεις στα ευρωπαϊκά εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με προτροπή των Βρετανών, όμως, οι οποίοι υποστήριζαν το δόγμα της εδαφικής ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Πύλη απέρριψε το Υπόμνημα.
Εκμεταλλευόμενοι τη διπλωματική κινητικότητα των Μεγάλων Δυνάμεων για τις βαλκανικές υποθέσεις, τον Ιούνιο του 1876 οι Σέρβοι και οι Μαυροβούνιοι κήρυξαν τον πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σύντομα, όμως, οι Οθωμανοί πέρασαν στην αντεπίθεση, φθάνοντας σε σημείο να απειλήσουν το ίδιο το Βελιγράδι. Η προέλαση των Οθωμανών σταμάτησε μόνον όταν οι Ρώσοι απείλησαν με πόλεμο.
Από την έναρξη της μεγάλης κρίσης του Ανατολικού Ζητήματος, επικρατούσε στη Ρωσία αναβρασμός. Η κοινή γνώμη, ποδηγετούμενη από τα πανσλαβιστικά κομιτάτα, ζητούσε επίμονα την εμπλοκή της Ρωσίας για την απελευθέρωση των Σλάβων των Βαλκανίων. Εχοντας επηρεαστεί από τις πανσλαβιστικές ιδέες, η ρωσική ηγεσία επιδίωκε τη δημιουργία ενός εδαφικά εκτεταμένου βουλγαρικού κράτους, το οποίο θα λειτουργούσε ως προτεκτοράτο της στα Βαλκάνια.
Σταδιακά, η Ρωσία άρχισε να προετοιμάζεται για έναν ακόμη ρωσο-οθωμανικό πόλεμο. Η ρωσική πλευρά δεν εντυπωσιάστηκε από την έκδοση συντάγματος εκ μέρους των Οθωμανών στα τέλη Δεκεμβρίου του 1876, συνεχίζοντας τις πολεμικές προετοιμασίες της. Οταν οι Οθωμανοί απέρριψαν νέες προτάσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων για μεταρρυθμίσεις στα εδάφη τους τον Απρίλιο του 1877, οι Ρώσοι βρήκαν την αιτιολογία για να κηρύξουν τον πόλεμο.
Ο πόλεμος προκάλεσε τον ενθουσιασμό των πανσλαβιστικών κομιτάτων, καθότι θεωρήθηκε ως η εκδίκηση των Ρώσων για την ήττα του 1856. Ακόμη και ο λογοτέχνης Φιόντορ Ντοστογέφσκι υπερασπίστηκε την ανάγκη για αυτόν τον πόλεμο, γράφοντας στο Ημερολόγιό του τον Απρίλιο του 1877: «Αυτός ο πόλεμος μάς είναι αναγκαίος. Δεν ξεσηκωνόμαστε μόνο για τους Σλάβους αδερφούς μας που βασανίζονται από τους Τούρκους, αλλά και για τη δική μας σωτηρία».
Οι επιχειρήσεις του πολέμου διεξήχθησαν σε δύο μέτωπα, στα Βαλκάνια και στον Καύκασο. Στα Βαλκάνια οι Ρώσοι χώρισαν τα στρατεύματά τους σε τρία τμήματα, έχοντας ως στόχο να υποτάξουν τις οθωμανικές φρουρές, οι οποίες υπερασπίζονταν ισχυρά φρούρια και διαβάσεις προς την Κωνσταντινούπολη. Οι Οθωμανοί τήρησαν αμυντική στάση, υποχωρώντας διαρκώς. Αποφάσισαν να προτάξουν ισχυρή άμυνα στην Πλέβνα, την οποία οι Ρώσοι πολιόρκησαν μετά την κατάληψη της Νικόπολης. Οι επιθέσεις των Ρώσων εναντίον της Πλέβνας απέτυχαν, καθυστερώντας την προέλασή τους προς τη Θράκη.
Αδυνατώντας να καταλάβουν το οθωμανικό φρούριο με τις δικές τους δυνάμεις, οι Ρώσοι ζήτησαν τη συνδρομή του ρουμανικού στρατού. Επειτα από πολιορκία μερικών μηνών, η Πλέβνα έπεσε τελικά σε ρωσικά χέρια στις 10 Δεκεμβρίου 1877. Υστερα από την κατάληψη της διάβασης της Σίπκας, οι Ρώσοι κατευθύνθηκαν προς τη Φιλιππούπολη και την Αδριανούπολη, την οποία κατέλαβαν στις 20 Ιανουαρίου 1878. Ο δρόμος για την Κωνσταντινούπολη ήταν πλέον ανοιχτός.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
