To 335 π.Χ. ο Αλέξανδρος ξεκινά από τη Μακεδονία την εκστρατεία του εναντίον των μη ελληνικών φύλων που ζουν βορειότερα. Την ίδια περίοδο η Θήβα βρίσκεται σε αναβρασμό μετά την ήττα στη Χαιρώνεια και θέλει να εκδικηθεί. Η είδηση ότι ο Αλέξανδρος σκοτώθηκε στην Ιλλυρία μεταφέρεται με ταχύτητα και δεν περιορίζεται στα σύνορα της Θήβας. Στην Αθήνα, ο Δημοσθένης παρουσιάζει στην εκκλησία του δήμου έναν στρατιώτη ο οποίος, σύμφωνα με τον ιστορικό Ιουστίνο, ισχυρίζεται ότι είδε με τα μάτια του τον νεκρό Αλέξανδρο.
Εκείνη την εποχή η διασταύρωση μιας είδησης δεν ήταν εύκολη. Ολοι πείστηκαν από τα fake news και εξεγέρθηκαν εναντίον των Μακεδόνων.
Λίγο καιρό αργότερα, ο Αλέξανδρος και ο στρατός του εμφανίστηκαν έξω από τις πύλες της Θήβας. Τα fake news κατέρρευσαν με πάταγο και είχαν τρομακτικές συνέπειες. Η πόλη ισοπεδώθηκε, χιλιάδες σφαγιάστηκαν και ο Αλέξανδρος αναγνωρίστηκε ως ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης των Ελλήνων.
Το ηθικό δίδαγμα είναι ότι οι καιροί μπορεί να αλλάζουν, τα μέσα να εκσυγχρονίζονται και οι ταχύτητες να γίνονται πιο γρήγορες, αλλά τα fake news υπάρχουν σχεδόν από τότε που γίνονται ιστορικές καταγραφές των γεγονότων. Η Αρχαία Ελλάδα δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση.
Με αυτό το θέμα καταπιάνονται ο καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας και Παπυρολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Αμφιλόχιος Παπαθωμάς, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών Θεοφάνης Τσιαμπόκαλος και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Τρίερ Ντιέγκο Ντε Μπράσι. Οι συγγραφείς επιμελήθηκαν τον συλλογικό τόμο «Τα fake news στην Αρχαία Ελλάδα» στο οποίο καταγράφεται μια ολιστική παρουσίαση των ψευδών ειδήσεων που φτάνει μέχρι το Βυζάντιο.
«Τα fake news είναι ιδιαίτερα διαδεδομένα στην εποχή μας, αλλά εμείς θέλαμε να δείξουμε ότι αυτό συνέβαινε και στην αρχαιότητα. Η διασπορά ψευδών ειδήσεων είναι ένα πανανθρώπινο χαρακτηριστικό, που σήμερα έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις. Με τα social media και με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης η διασπορά ψευδών ειδήσεων γίνεται ευκολότερη και πειστικότερη και θα δημιουργήσει ακόμα μεγαλύτερα προβλήματα στο μέλλον», λέει στην «Κ» ο καθηγητής Παπαθωμάς.
Στα γραπτά αρχεία αναφέρεται ψευδώς ότι ο Φαραώ με θεϊκή βοήθεια σκότωσε χιλιάδες αντιπάλους, θριάμβευσε στη μάχη, αλλά στο τέλος έδειξε μεγαλοψυχία και δέχτηκε την πρόταση για ειρήνη που έκαναν οι Χετταίοι
Για να εντοπίσει κάποιος μια πρώτη ιστορική καταγραφή fake news πρέπει να πάει μια χιλιετία πίσω από την κλασική εποχή, στην Αρχαία Αίγυπτο. Το 1275 ή το 1274 π.Χ. ο Φαραώ Ραμσής Β΄ πολέμησε τους Χετταίους στη μάχη του Καντές. Το αποτέλεσμα ήταν μάλλον ισόπαλο, αλλά οι Αιγύπτιοι είχαν τόσες πολλές απώλειες που υποχρεώθηκαν να παραδώσουν στους Χετταίους περιοχές της σημερινής Συρίας που κατείχαν. Ωστόσο, στα γραπτά αρχεία αναφέρεται ότι ο Φαραώ με θεϊκή βοήθεια σκότωσε χιλιάδες αντιπάλους, θριάμβευσε στη μάχη, αλλά στο τέλος έδειξε μεγαλοψυχία και δέχτηκε την πρόταση για ειρήνη που έκαναν οι Χετταίοι. Αυτή είναι μια κλασική περίπτωση κρατικής προπαγάνδας με fake news, την οποία συναντάμε και σήμερα.
Από τις συζητήσεις στην αγορά στις γειτονιές της πόλης
«Οταν οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να διαδώσουν fake news, συχνά το κάνουν και ένα πολύ καλό πεδίο για τη διασπορά ψευδών ειδήσεων είναι το στρατιωτικό ώστε να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα», λέει ο κ. Παπαθωμάς.
Ο μηχανισμός μετάδοσης των fake news στην αρχαία Ελλάδα δεν ήταν πολύ διαφορετικός από τον σημερινό, με την εξαίρεση της ταχύτητας.
Τον ρόλο που παίζουν σήμερα τα social media στη διασπορά ψευδών ειδήσεων, τον έπαιζαν τότε, μεταξύ άλλων, οι κήρυκες
Ο κ. Παπαθωμάς εξηγεί ότι «η δομή των αρχαίων με τα σημερινά fake news είναι η ίδια. Στην αρχαιότητα δεν υπήρχαν social media, αλλά υπήρχαν τόποι συνάθροισης όπου διακινούνταν οι ψευδείς ειδήσεις. Ετσι, από τις συζητήσεις στην αγορά της Αθήνας διαδίδονταν τα νέα γρήγορα στις γειτονιές της πόλης. Αυτό ήταν πιο εύκολο να γίνει στις πόλεις-κράτη. Στα αχανή ελληνιστικά βασίλεια και στις μεταγενέστερες αυτοκρατορίες ήταν δυσκολότερο».
Δυσκολότερη η καταπολέμηση των fake news
Προσθέτει επίσης ότι τον ρόλο που παίζουν σήμερα τα social media στη διασπορά ψευδών ειδήσεων, τον έπαιζαν τότε, μεταξύ άλλων, οι κήρυκες. «Γενικά, η διάδοση των fake news ήταν βραδύτερη, αλλά το ίδιο ίσχυε συχνά και για την αποκατάσταση της αλήθειας», λέει ο κ. Παπαθωμάς ο οποίος μιλάει και για ένα παράδοξο: «Στην αρχαιότητα ήταν δυσκολότερη η καταπολέμηση των fake news αφού και η διασταύρωση των ειδήσεων ήταν δυσκολότερη σε έναν κόσμο προνεοτερικό, χωρίς επικοινωνίες».
Το πόσο εύκολη ήταν η διασπορά μιας ψευδούς είδησης και τι σήμαινε η αποκάλυψη της αλήθειας με καθυστέρηση φαίνεται στην περίπτωση του Σκυταλισμού στο Αργος το 370 π.Χ. Μετά την ήττα της Σπάρτης από τη Θήβα στη μάχη των Λεύκτρων, οι δημοκρατικοί του Αργους βρήκαν την ευκαιρία να απαλλαγούν από τους φιλοσπαρτιάτες ολιγαρχικούς και διέδωσαν fake news για διαφθορά και παράνομο πλουτισμό τους.
Ο όχλος του Αργους σκότωσε πάνω από 1.000 άτομα με ραβδιά. Αυτοί που διέσπειραν τα fake news σοκάρονται από την αιματοχυσία και παραδέχονται ότι είπαν ψέματα
Οι ολιγαρχικοί οργάνωσαν συνωμοσία για να ανατρέψουν το δημοκρατικό καθεστώς της πόλης. «Οπως μαθαίνουμε από τον Διόδωρο Σικελιώτη η συνωμοσία δεν πετυχαίνει. Οι ολιγαρχικοί βασανίζονται και εκτελούνται ή αυτοκτονούν, εκτός από έναν που έδωσε ονόματα της ελίτ της πόλης για να σώσει τη ζωή του. Ο όχλος του Αργους σκότωσε πάνω από 1.000 άτομα με σκυτάλες, δηλαδή ραβδιά. Αυτοί που διέσπειραν τα fake news σοκάρονται από την αιματοχυσία και παραδέχονται ότι είπαν ψέματα. Ο όχλος μεταστρέφεται εναντίον τους και σκοτώνει εκατοντάδες δημοκρατικούς. Αυτή την καταστροφή επέφεραν τα fake news τόσο για τα θύματα όσο και για αυτούς που τα διέδωσαν. Και τούτο μπορεί να είναι και ένα παράδειγμα προς αποφυγήν για τη δική μας εποχή», διηγείται ο κ. Παπαθωμάς.
Το δηλητήριο που έριξαν οι Σπαρτιάτες
Οπως μάθαμε πολύ καλά την περίοδο της πανδημίας, τα fake news για θέματα υγείας γίνονται εύκολα πιστευτά από μεγάλη μερίδα ανθρώπων. Αυτό το ήξεραν ήδη όσοι ζούσαν στην Αθήνα πριν από 2.450 χρόνια. Οπως γνωρίζουν όλοι από τα σχολικά βιβλία, κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου η Αθήνα χτυπήθηκε από λοιμό που προκάλεσε τον θάνατο μεγάλου ποσοστού του πληθυσμού της, συμπεριλαμβανομένου του Περικλή. Για την αιτία του λοιμού, οι επιστήμονες έχουν διάφορες θεωρίες στις οποίες περιλαμβάνονται ο τυφοειδής πυρετός και ο αιμορραγικός πυρετός Εμπολα. Σίγουρα πάντως δεν τον προκάλεσε το δηλητήριο που έριξαν οι Σπαρτιάτες στις δεξαμενές πόσιμου νερού του Πειραιά, όπως ήθελαν τα fake news της εποχής τα οποία διαδόθηκαν και αξιοποιήθηκαν για να γίνει ο αντίπαλος της Αθήνας ακόμη πιο μισητός.
Ο συλλογικός τόμος που επιμελήθηκε ο Αμφιλόχιος Παπαθωμάς και οι συνάδελφοί του περιλαμβάνει και άλλες ενδιαφέρουσες κατηγορίες fake news, όπως αυτά που εντοπίζονται σε λογοτεχνικά κείμενα της αρχαιότητας, αλλά και τις διαβόητες «καταδίκες της μνήμης» που χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα από αυτοκράτορες που επιθυμούσαν να σβήσουν από την ιστορία το όνομα και την ίδια την ύπαρξη των αντιπάλων τους. Στον τόμο περιλαμβάνονται οι εργασίες επιφανών επιστημόνων που παρουσιάστηκαν στα συνέδρια που διοργάνωσε το ΕΚΠΑ με το Πανεπιστήμιο του Τρίερ στο πλαίσιο προγράμματος της γερμανικής υπηρεσίας ακαδημαϊκών ανταλλαγών DAAD. Το πρόγραμμα είχε ως στόχο την προώθηση του επιστημονικού διαλόγου των γερμανικών πανεπιστημίων με τα πανεπιστήμια της νότιας Ευρώπης.
