Την 1η Νοεμβρίου 1512, ανήμερα της εορτής των Αγίων Πάντων, ο πάπας Ιούλιος Β΄ εγκαινίασε εκ νέου το παρεκκλήσιο του Βατικανού που είχε ανεγερθεί λίγες δεκαετίες νωρίτερα από τον προκάτοχό του, Σίξτο Δ΄. Το γεγονός, που διαφορετικά θα περνούσε απαρατήρητο, έμελλε να αλλάξει για πάντα την πορεία της δυτικής τέχνης: ήταν η ημέρα που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο κοινό η ζωγραφισμένη οροφή της Καπέλα Σιξτίνα, το αριστούργημα του Μιχαήλ Αγγελου Μπουοναρότι.
Η ανάθεση του έργου έγινε το 1508, σε μια περίοδο κατά την οποία ο Ιούλιος Β΄ επιχειρούσε να ενισχύσει την πολιτική και πνευματική επιρροή του Βατικανού μέσα από την τέχνη. Ο πάπας, γνωστός για τη φιλοδοξία και τη μαχητικότητά του, αντιλαμβανόταν την τέχνη ως εργαλείο εξουσίας και κύρους. Είχε ήδη αναθέσει στον Ντονάτο Μπραμάντε την ανοικοδόμηση της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου και στον νεαρό τότε Ραφαήλ τη διακόσμηση των Αιθουσών του Βατικανού. Στο ίδιο πλαίσιο εντάχθηκε και η απόφασή του να αναθέσει τη διακόσμηση της οροφής της Σιξτίνα στον Μιχαήλ Αγγελο – μια απόφαση που ο καλλιτέχνης δέχτηκε απρόθυμα. Ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του γλύπτη, όχι ζωγράφο, και υποψιαζόταν ότι η ανάθεση προερχόταν από ίντριγκα των ανταγωνιστών του, ίσως του ίδιου του Μπραμάντε, που ήθελαν να τον εκθέσουν.
Η αρχική συμφωνία προέβλεπε ένα περιορισμένο εικονογραφικό πρόγραμμα, με μορφές των Δώδεκα Αποστόλων μέσα σε διακοσμητικά πλαίσια. Ο Μιχαήλ Αγγελος, όμως, απέρριψε αυτό το σχέδιο και πρότεινε μια εντελώς νέα σύλληψη, πρωτοφανή για τα δεδομένα της εποχής: μια ευρεία θεολογική σύνθεση η οποία θα κάλυπτε ολόκληρη την οροφή, με εννέα σκηνές από τη Γένεση στο κέντρο, περιβαλλόμενες από προφήτες και σίβυλλες, καθώς και δεκάδες γυμνούς νέους (τους λεγόμενους ignudi), που λειτουργούν ως συμβολικά στηρίγματα της δημιουργίας. Η οροφή, συνολικής επιφάνειας περίπου 500 τετραγωνικών μέτρων, μετατράπηκε έτσι σε μια οπτική αφήγηση για τη δημιουργία του κόσμου, την πτώση του ανθρώπου και την ελπίδα της σωτηρίας.
Η εκτέλεση του έργου διήρκεσε σχεδόν τέσσερα χρόνια, από το 1508 έως το 1512. Ο καλλιτέχνης εργάστηκε κάτω από εξαντλητικές συνθήκες, χρησιμοποιώντας σκαλωσιές που σχεδίασε ο ίδιος, ζωγραφίζοντας με τη μέθοδο της νωπογραφίας πάνω σε νωπό κονίαμα. Οι δυσκολίες ήταν τεχνικές, σωματικές και πνευματικές. Στις επιστολές του ο Μιχαήλ Αγγελος περιέγραφε το έργο ως μαρτύριο: ο αυχένας του παρέλυε, τα χρώματα έσταζαν στο πρόσωπό του, και η εργασία απαιτούσε αδιάκοπη προσοχή. Παρά τις αντιξοότητες, η τεχνική ακρίβεια και η εκφραστική δύναμη των μορφών ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο.
Η κεντρική σκηνή της «Δημιουργίας του Αδάμ» έγινε έκτοτε ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα σύμβολα της δυτικής τέχνης. Στην ελάχιστη απόσταση ανάμεσα στα δάχτυλα του Θεού και του ανθρώπου συμπυκνώνεται η ίδια η αναγεννησιακή αντίληψη για τη σχέση Θείου και ανθρώπινου πνεύματος: η ιδέα ότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε «κατ’ εικόνα» και δύναται, μέσω της γνώσης και της τέχνης, να συμμετάσχει στο θείο έργο της δημιουργίας.
Οταν ο Ιούλιος Β΄ επέτρεψε την είσοδο των πιστών στην Καπέλα Σιξτίνα την 1η Νοεμβρίου 1512, η απήχηση υπήρξε άμεση. Οι παριστάμενοι περιγράφουν τη σιωπή και την αμηχανία του κοινού μπροστά στην κλίμακα και την ένταση του έργου. Για τους συγχρόνους του, η οροφή δεν αποτελούσε απλώς διακόσμηση ενός παρεκκλησίου, αλλά έκφραση μιας νέας θεολογικής και καλλιτεχνικής αντίληψης: ο Θεός παρουσιάζεται μέσα από ανθρώπινες μορφές, δυναμικές, γεμάτες ενέργεια και σωματικότητα. Η τέχνη της Αναγέννησης αποκτούσε έτσι έναν νέο προσανατολισμό, όπου το ανθρώπινο σώμα, μελετημένο επιστημονικά και αποδομένο με ακρίβεια, αναγνωριζόταν ως αντανάκλαση της θείας τελειότητας.
Η πολιτική διάσταση του έργου υπήρξε εξίσου σημαντική. Η Ρώμη των αρχών του 16ου αιώνα ήταν πεδίο έντονου ανταγωνισμού ανάμεσα στις ιταλικές ηγεμονίες και τις ευρωπαϊκές δυνάμεις. Ο Ιούλιος Β΄, μέσα από τα καλλιτεχνικά προγράμματά του, επιχειρούσε να προβάλει την παπική εξουσία ως τον άξονα της πνευματικής και πολιτικής ενότητας της Χριστιανοσύνης. Η οροφή της Σιξτίνα, με την καθολική της θεματολογία και τη μεγαλοπρέπεια της εκτέλεσης, λειτουργούσε ως δήλωση ισχύος, ένα εικονογραφικό μανιφέστο του παπισμού σε μια εποχή προτού ακόμη εμφανιστεί η Μεταρρύθμιση.
Τρεις δεκαετίες αργότερα, ο Μιχαήλ Αγγελος θα επιστρέψει στην ίδια αίθουσα για να φιλοτεχνήσει την «Τελική Κρίση» στον ανατολικό τοίχο, ένα έργο πιο σκοτεινό και δραματικό, αντανακλώντας τις νέες ανησυχίες της εποχής. Ωστόσο, η οροφή του 1512 παραμένει το απόλυτο σύμβολο της αισιοδοξίας και της αυτοπεποίθησης της Αναγέννησης, της πίστης ότι η ανθρώπινη δημιουργικότητα μπορεί να φτάσει στα όρια του Θείου.
Πέντε αιώνες μετά, η Καπέλα Σιξτίνα εξακολουθεί να προσελκύει εκατομμύρια επισκέπτες κάθε χρόνο. Η μεγάλη συντήρηση που πραγματοποιήθηκε από το 1980 έως το 1994 αποκάλυψε ξανά τα αυθεντικά, ζωηρά χρώματα και επιβεβαίωσε την τεχνική αρτιότητα του έργου. Παρά τις επικρίσεις που προκάλεσε η επέμβαση, το γεγονός παραμένει: η οροφή της Σιξτίνας, που αποκαλύφθηκε σαν σήμερα πριν από πεντακόσια και πλέον χρόνια, εξακολουθεί να αποτελεί σημείο αναφοράς για τον δυτικό πολιτισμό, συνδυάζοντας την πίστη, την εξουσία και την ανθρώπινη δημιουργία σε ένα αξεπέραστο σύνολο.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
