Η Κωνσταντία Αγιοστρατίδου μπαίνει δειλά στο χαμηλοτάβανο, σκοτεινό δωμάτιο, στο υπόγειο του 81ου Δημοτικού Σχολείου Θεσσαλονίκης. Η φαντασία της τόσο καιρό είχε πλάσει διαφορετικά τον χώρο όπου ο πατέρας της είχε βιώσει κάποιες από τις πιο δραματικές στιγμές της ζωής του. «Νιώθω πολύ έντονα συναισθήματα. Ξέρω ότι εδώ ο μπαμπάς μου ήταν πονεμένος, ταλαιπωρημένος, ξυλοκοπημένος».
Με το δάχτυλό της ασυναίσθητα ψηλαφίζει τα ονόματα που είναι χαραγμένα στους τοίχους, συλλαβίζοντάς τα χαμηλόφωνα. «Σεμερτζιάν, Καλαφάτης, Αγγέλου». Είναι όλα ονόματα ανθρώπων που φυλακίστηκαν σε αυτή την αίθουσα κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Ανάμεσά τους και ο πατέρας της, Γιάννης Αγιοστρατίδης.
Το ιστορικό σχολικό συγκρότημα επί της οδού Δελφών στην ανατολική Θεσσαλονίκη είχε επιταχθεί από τον γερμανικό στρατό, και τα έτη 1942 και 1943 ένα τμήμα του λειτουργούσε ως χώρος βασανιστηρίων και φυλάκισης για αντιστασιακούς.
Ο Γιάννης Αγιοστρατίδης πέρασε ένα 24ωρο κλεισμένος ανάμεσα σε αυτούς τους τοίχους. Ηταν τότε περίπου 20 ετών. Σύμφωνα με όσα είχε διηγηθεί στην οικογένειά του, οι Γερμανοί τον συνέλαβαν μαζί με έναν φίλο του όταν ο τελευταίος φλέρταρε στον δρόμο μια κοπέλα, η οποία διατηρούσε σχέση με Γερμανό αξιωματικό. Η γυναίκα τους μαρτύρησε και οι δύο νεαροί άνδρες συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στο κολαστήριο της Δελφών.
«Ο πατέρας μου χρησιμοποιούσε πάντα πολύ συγκεκριμένες εκφράσεις όταν διηγούνταν αυτό το περιστατικό. Ελεγε: μας ξεβράκωσαν και μας έδειραν τόσο πολύ που δεν μπορούσαμε να περπατήσουμε».
Τους άφησαν ελεύθερους πέντε λεπτά πριν από την απαγόρευση κυκλοφορίας ώστε να τους συλλάβει ξανά η περίπολος. Αυτοί όμως κατάφεραν να κρυφτούν και επέστρεψαν στα σπίτια τους μόλις ξημέρωσε. Η Κωνσταντία Αγιοστρατίδου δεν κατάφερε να εκμαιεύσει ποτέ καμία επιπλέον πληροφορία από τον πατέρα της, που έφυγε από τη ζωή πριν από κάποια χρόνια σε ηλικία 96 ετών.
Οπως χαρακτηριστικά είπε, το σοκ που υπέστη ήταν τόσο μεγάλο που μέχρι το τέλος της ζωής του δεν πέρασε ποτέ ξανά μπροστά από το σχολείο.
Αποθήκη καθαριστικών
Παρότι γνώριζε την ιστορία, η 67χρονη γυναίκα αντίκρισε φέτος για πρώτη φορά τον χώρο κράτησης που της περιέγραφε ο πατέρας της. Αν και ήταν καταγεγραμμένο ότι το σχολείο είχε επιταχθεί από τους ναζί, ο ιστορικός χώρος παρέμενε επί δεκαετίες κλειστός και παρατημένος. Υπεύθυνη για την αποκάλυψή του είναι η διευθύντρια του σχολείου, Μιχαέλα Παπαδοπούλου. Αναλαμβάνοντας τον καινούργιο ρόλο της το καλοκαίρι του 2023, η δασκάλα αποφάσισε να καθαρίσει και να αναμορφώσει όλες τις αίθουσες του υπογείου. Η έκπληξη ήρθε ωστόσο όταν ξεκίνησε να καθαρίζει την αποθήκη.
«Ηταν μια αποθήκη με σκουριασμένες ντουλάπες, όπου φυλάσσονταν τα απορρυπαντικά και η ηλεκτρική σκούπα του υπαλλήλου της καθαριότητας. Hταν σε τόσο κακή κατάσταση που μου έλεγαν ότι τζάμπα θα βγάζαμε τις ντουλάπες από εκεί. Οταν τις μετακινήσαμε και είδαμε τι υπήρχε από πίσω, πάθαμε σοκ».
Η διευθύντρια μαζί με τους δασκάλους αντίκρισαν την πρόσφατη Ιστορία να αποκαλύπτεται μπροστά τους. Οι τοίχοι της αίθουσας ήταν απ’ άκρου εις άκρον γεμάτοι από ονόματα και ημερομηνίες. Ανάμεσά τους ξεχώριζαν κάποια σύμβολα: μια ελληνική σημαία, χειροβομβίδες και η φιγούρα ενός Γερμανού στρατιώτη. Αποφάσισαν να αναδείξουν τα τεκμήρια Ιστορίας που είχαν μόλις βρει.
«Ενιωσα ότι έχω απευθείας επικοινωνία με το παρελθόν». Ετσι περιέγραψε την αίσθησή του ο Βασίλης Νικόλτσιος, συνταγματάρχης εν αποστρατεία, συλλέκτης και συγγραφέας με μεγάλη εμπειρία στην περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν μπήκε πρώτη φορά στην αίθουσα. Ο κ. Νικόλτσιος ειδοποιήθηκε μέσω μιας μητέρας μαθητή για το εγχείρημα και ανέλαβε να βοηθήσει τη σχολική κοινότητα προκειμένου να αναδείξει τον χώρο ιστορικής μνήμης.
Οταν μετά λύπης διαπίστωσε πως όλοι οι τοίχοι ήταν βαμμένοι λευκοί, ανέλαβε να αφαιρέσει σταδιακά όπου χρειαζόταν το χρώμα και με προσεκτικές κινήσεις να «πατήσει» πάνω στις αρχικές χαρακιές των ονομάτων και των συμβόλων, ώστε να είναι ευδιάκριτα. Οπως είπε, οι φυλακισμένοι χάραζαν τα ονόματά τους στους τοίχους χρησιμοποιώντας τα κουτάλια που τους έδιναν για φαγητό. «Ηταν η ανάγκη τους να δηλώσουν την παρουσία τους, να γράψουν ότι εκείνη την ημερομηνία ήταν ακόμη ζωντανοί εδώ», επισήμανε.
Η μαρτυρία
Η «Κ» εντόπισε μόλις μια καταγεγραμμένη μαρτυρία έγκλειστου επιζώντος. Το 2016, ετοιμάζοντας τη γιορτή της 28ης Οκτωβρίου στο σχολείο όπου τότε δίδασκε, η Μαρία Βλαχάκη, σήμερα διδάσκουσα Ιστορίας και Ιστορικής Εκπαίδευσης στο Παιδαγωγικό Τμήμα του ΑΠΘ, είχε καλέσει κατοίκους της περιοχής να μιλήσουν για την ιστορία του σχολείου. Ανάμεσά τους ήταν ένας 89χρονος που ξαφνικά άρχισε να διηγείται την εμπειρία εγκλεισμού του στο υπόγειο. Οπως περιγράφει η κ. Βλαχάκη, ο άνδρας ξεκίνησε να αφηγείται ότι είχε συλληφθεί από τους Γερμανούς γιατί κυκλοφορούσε στον δρόμο ενώ είχε ξεκινήσει η απαγόρευση κυκλοφορίας. Ηταν μόνο 16 ετών. Οι Γερμανοί τον κράτησαν για ένα βράδυ και έπειτα τον άφησαν ελεύθερο.
«Ο λόγος που ήταν έξω μετά τη δύση του ηλίου ήταν γιατί ήθελε να συναντήσει μια κοπέλα που ήταν μέλος της ισραηλιτικής κοινότητας. Είχε πει ότι έφαγε πολύ ξύλο για την αγάπη, αλλά αν του δινόταν η ευκαιρία να τη συναντήσει ξανά, ήταν διατεθειμένος να περάσει ακόμη δυσκολότερα βασανιστήρια», δήλωσε η κ. Βλαχάκη.
Ο χώρος μνήμης του 81ου Δημοτικού δεν αποσιωπήθηκε τυχαία. Σύμφωνα με τον Βασίλη Νικόλτσιο, τα εμφυλιακά πάθη που ξεκίνησαν πριν από το τέλος της Κατοχής έπαιξαν σημαντικό ρόλο. «Μετά την Απελευθέρωση ξεκίνησε ο αδελφοκτόνος πόλεμος, άρα όσοι ήταν σε αντιστασιακές οργανώσεις έπρεπε να το κρύψουν. Αμέσως μετά τη φυγή των Γερμανών τοποθετήθηκαν οι ντουλάπες και έκρυψαν τα ονόματα». Ο χώρος είναι πλέον επισκέψιμος τόσο από σχολεία όσο και από ιδιώτες. Για κάποιους από τους εγκλείστους της Δελφών 131 το μόνο ίχνος της θυσίας τους θα είναι τα σκαλισμένα ονόματά τους στους τοίχους.
