Στις 7 Οκτωβρίου 1940, σε μια στιγμή που ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε ήδη εξαπλωθεί στην Ευρώπη και η Ασία βρισκόταν στη δίνη του ιαπωνικού επεκτατισμού, ο αξιωματικός του Αμερικανικού Ναυτικού Aρθουρ Χ. ΜακΚόλουμ, επικεφαλής του τμήματος Απω Ανατολής στο Γραφείο Ναυτικών Πληροφοριών, συνέταξε ένα εμπιστευτικό υπόμνημα.
Γνωστό πια ως «Υπόμνημα ΜακΚόλουμ» (McCollum memo), προοριζόταν για την ενημέρωση των ανωτέρων του στην Ουάσιγκτον και περιείχε μια σειρά από σκέψεις για το πώς θα έπρεπε να κινηθούν οι Ηνωμένες Πολιτείες απέναντι στην Ιαπωνία, η οποία από το 1937 είχε εμπλακεί σε έναν σκληρό πόλεμο κατά της Κίνας, ενώ παράλληλα επιδείκνυε ολοένα και πιο επιθετικές βλέψεις στον Ειρηνικό.
Η ουσία του υπομνήματος ήταν η εκτίμηση ότι η Ιαπωνία, όσο διαρκούσε η συμμαχία της με τη ναζιστική Γερμανία και τη φασιστική Ιταλία, συνιστούσε σοβαρή απειλή για τα αμερικανικά συμφέροντα στον Ειρηνικό και στην Ασία. «Δεν πιστεύεται ότι, με την παρούσα κατάσταση της πολιτικής γνώμης, η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών είναι σε θέση να κηρύξει πόλεμο κατά της Ιαπωνίας χωρίς περαιτέρω αφορμή· είναι ωστόσο πιθανόν ότι δυναμικές ενέργειες εκ μέρους μας θα μπορούσαν να οδηγήσουν τους Ιάπωνες να τροποποιήσουν τη στάση τους», ανέφερε. Ο ΜακΚόλουμ, λοιπόν, δεν προέκρινε ευθέως μια στρατιωτική επίθεση των ΗΠΑ, αλλά υπογράμμισε ότι η Ουάσιγκτον όφειλε να αναλάβει ενεργές πρωτοβουλίες ώστε να περιορίσει και, ει δυνατόν, να αποτρέψει την ιαπωνική επέκταση. Για τον σκοπό αυτόν, κατέγραψε οκτώ «δράσεις» που, κατά τη γνώμη του, θα οδηγούσαν σε ενίσχυση της αποτρεπτικής ισχύος των Ηνωμένων Πολιτειών.
Μεταξύ αυτών, περιλαμβάνονταν η σύναψη συμφωνίας με τη Βρετανία και την Ολλανδία για τη χρήση στρατιωτικών βάσεων με σκοπό την προστασία των αποικιακών κτήσεων στη Νοτιοανατολική Ασία, η παροχή κάθε δυνατής βοήθειας στην κυβέρνηση της Κίνας υπό τον Τσανγκ Κάι-σεκ, που αντιστεκόταν στους Ιάπωνες, η αποστολή μιας μεραρχίας βαρέων καταδρομικών μεγάλης εμβέλειας στις Φιλιππίνες ή στη Σιγκαπούρη, η παραμονή της κύριας δύναμης του αμερικανικού στόλου στον Ειρηνικό, στην περιοχή των νησιών της Χαβάης, και η επιβολή πλήρους εμπάργκο σε όλα τα αμερικανικά εμπορεύματα προς την Ιαπωνία, σε συνεργασία με ανάλογο εμπάργκο της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Ο ΜακΚόλουμ προειδοποιούσε ότι τέτοια μέτρα ενδέχετο να εξωθήσουν το Τόκιο σε αντίδραση, αλλά θεωρούσε πως η αδράνεια θα ήταν ακόμα πιο επικίνδυνη.
Το υπόμνημα διαβάστηκε και σχολιάστηκε από τον πλοίαρχο Ντάντλεϊ Νοξ, ο οποίος σημείωσε ότι, ενώ συμφωνούσε με τις προτάσεις, η κύρια έγνοια έπρεπε να είναι η στήριξη της Βρετανίας στον Ατλαντικό. Οπως έγραψε: «Είναι αναμφισβήτητα προς το συμφέρον μας να μην ηττηθεί η Βρετανία – προς το παρόν βρίσκεται σε ένα αδιέξοδο και μάλλον δεν μπορεί να τα πάει καλύτερα. Οφείλουμε να βεβαιωθούμε ότι θα διατηρήσει τουλάχιστον αυτό το αδιέξοδο. Για τον σκοπό αυτό θα χρειαστεί από εμάς πολλά περισσότερα αντιτορπιλικά και ενισχύσεις από αέρος. Δεν πρέπει να προκαλέσουμε τίποτα στην Ανατολή που θα έθετε σε κίνδυνο την ικανότητά μας να κάνουμε κάτι τέτοιο». Συμπλήρωνε, ωστόσο, ότι οι οκτώ δράσεις του ΜακΚόλουμ ήταν σωστές και πως η Αμερική έπρεπε να είναι έτοιμη και για τα δύο μέτωπα.
Το υπόμνημα έμεινε άγνωστο στο κοινό μέχρι τη δεκαετία του 1990, όταν αποχαρακτηρίστηκε και είδε το φως της δημοσιότητας. Εκτοτε έχει τροφοδοτήσει έντονες συζητήσεις και θεωρίες συνωμοσίας, κυρίως γύρω από τον ισχυρισμό ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες «προκάλεσαν» σκόπιμα την Ιαπωνία ώστε να οδηγηθούν σε έναν πόλεμο που θα τους έδινε την αφορμή να εισέλθουν στον ευρωπαϊκό πόλεμο εναντίον της Γερμανίας. Σύμφωνα με αυτή τη γραμμή ερμηνείας, το περίφημο υπόμνημα συνιστούσε ένα είδος σχεδίου προβοκάτσιας, το οποίο στόχευε στο να υποχρεώσει την Ιαπωνία να επιτεθεί, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για τη δραματική είσοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο μετά το Περλ Χάρμπορ.
Ωστόσο, η πλειονότητα των ιστορικών απορρίπτει αυτή την ανάγνωση ως υπεραπλουστευτική. Στην πραγματικότητα, το υπόμνημα αντικατόπτριζε τις ανησυχίες ενός έμπειρου αξιωματικού πληροφοριών, ο οποίος επιχειρούσε να προσφέρει στους ανωτέρους του εναλλακτικές στρατηγικές σε μια περίοδο εξαιρετικά ρευστή. Το φθινόπωρο του 1940, η Ουάσιγκτον δεν είχε ακόμα αποφασίσει την πλήρη εμπλοκή της χώρας στον πόλεμο, και η αμερικανική κοινή γνώμη προέκρινε σε μεγάλο βαθμό τον απομονωτισμό. Οι προτάσεις του ΜακΚόλουμ δεν ήταν δεσμευτικές, ούτε υιοθετήθηκαν άμεσα ως επίσημη πολιτική. Αντίθετα, υλοποιήθηκαν σταδιακά μόνο όταν οι συνθήκες το κατέστησαν αναγκαίο, ιδίως μετά την όλο και πιο στενή συμμαχία Ιαπωνίας-Γερμανίας και τις ιαπωνικές κινήσεις προς τη Νοτιοανατολική Ασία το 1941.
Παρά τις υπερβολές που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί, το Υπόμνημα ΜακΚόλουμ παραμένει σημαντικό διότι φωτίζει τον τρόπο με τον οποίο στρατιωτικοί και αναλυτές των ΗΠΑ αντιλαμβάνονταν ήδη από το 1940 την Ιαπωνία ως μια δύναμη που δύσκολα θα μπορούσε να ανασχεθεί με μέσα καθαρά διπλωματικά. Αναδεικνύει επίσης την επίγνωση των Αμερικανών ήδη από το 1940 πως, ακόμη κι αν ήθελαν να μείνουν εκτός του ευρωπαϊκού πολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θα μπορούσαν να παραμείνουν επ’ αόριστον αμέτοχες στην περιοχή του Ειρηνικού.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
