Στις 8 Σεπτεμβρίου 1978 η Τεχεράνη έγινε το επίκεντρο ενός από τα πιο δραματικά και καθοριστικά γεγονότα στην ιστορία του σύγχρονου Ιράν, γνωστού ως «Μαύρη Παρασκευή». Την ημέρα εκείνη μια βίαιη αντιπαράθεση ανάμεσα σε ειρηνικούς διαδηλωτές και τις δυνάμεις ασφαλείας του σάχη Μοχάμαντ Ρεζά Παχλαβί αποτέλεσε κρίσιμο σημείο καμπής στην πορεία προς την Ιρανική Επανάσταση, που θα κορυφωνόταν σε λιγότερους από τέσσερις μήνες αργότερα.
Οι διαδηλώσεις εκείνης της ημέρας ήταν το αποτέλεσμα ενός κύματος κοινωνικών και πολιτικών εντάσεων οι οποίες αναπτύσσονταν στο Ιράν από τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Το καθεστώς του σάχη, παρά τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις και την εκβιομηχάνιση της χώρας, είχε αποξενώσει μεγάλα τμήματα του πληθυσμού, κυρίως λόγω της καταστολής των πολιτικών ελευθεριών, της διαφθοράς, των αυθαιρεσιών και των κοινωνικών ανισοτήτων. Παράλληλα, οι θρησκευτικοί ηγέτες, υπό την ηγεσία του αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί, είχαν αρχίσει να συγκροτούν ένα συντονισμένο κίνημα διαμαρτυρίας, το οποίο συνδύαζε πολιτικά και θρησκευτικά αιτήματα.
Την ημέρα εκείνη, χιλιάδες πολίτες συγκεντρώθηκαν στην πλατεία Τζαλέχ (Jaleh) στην καρδιά της Τεχεράνης, συμμετέχοντας σε μια ειρηνική θρησκευτική διαδήλωση. Η ατμόσφαιρα ήταν έντονα φορτισμένη: οι συγκεντρωμένοι κρατούσαν πανό, προσεύχονταν και φώναζαν συνθήματα κατά της αυταρχικής κυβέρνησης. Η κυβέρνηση, από την πλευρά της, φοβούμενη ότι η διαδήλωση θα εξελισσόταν σε μαζική εξέγερση, είχε ήδη θέσει σε εφαρμογή στρατιωτικό νόμο και είχε αναπτύξει στρατιωτικές δυνάμεις στην περιοχή.
Η σύγκρουση εξελίχθηκε με δραματικό τρόπο. Οι στρατιωτικές δυνάμεις άνοιξαν πυρ κατά του πλήθους, χωρίς διακρίσεις. Οι εκτιμήσεις για τον αριθμό των νεκρών διαφέρουν: επίσημες πηγές ανέφεραν 64 θύματα, ενώ άλλες ανεπίσημες πηγές μιλούν για μέχρι και 100 νεκρούς. Επιπλέον, περισσότεροι από 200 πολίτες τραυματίστηκαν σοβαρά, πολλοί από αυτούς έχοντας πληγεί από πυρά ελεύθερων σκοπευτών και πολυβόλων. Η σφαγή προκάλεσε παγκόσμια κατακραυγή, καθώς τα διεθνή μέσα ενημέρωσης αναμετέδιδαν εικόνες του χάους και της βίας στους δρόμους της Τεχεράνης.
Την επομένη, η «Καθημερινή» δημοσίευε αναλυτικό ρεπορτάζ: «Τα περσικά τανκς εμφανίσθηκαν χθες στους δρόμους της Τεχεράνης και η εξέγερση του λαού πνίγηκε στο αίμα: 250 πτώματα έχουν μετρηθεί μέχρι στιγμής, ενώ οι δημοκράτες που φώναζαν για πολλές ώρες “Κάτω ο Σάχης” και “Θέλουμε Δημοκρατία”, προσπαθούν να κρυφτούν σε μια πρωτεύουσα που φλέγεται σε πολλά σημεία, προσφέροντας μια εικόνα βομβαρδισμένης πόλης. Το τέλος της “άνοιξης της Τεχεράνης” –ή η αρχή της, όπως θέλουν να πιστεύουν πολλοί παρατηρητές– ήρθε στις 10 περίπου το πρωί.
»Μερικές ώρες πριν φάλαγγες διαδηλωτών συγκεντρώνονταν στα πιο κεντρικά σημεία της πρωτεύουσας με σκοπό να επαναλάβουν τις προχθεσινές πορείες και τα συνθήματα εναντίον του Σάχη, αλλά αυτή τη φορά περισσότερο μαχητικά. Αποφασισμένοι να κάνουν ένα ακόμα βήμα, οι δημοκρατικοί πολίτες είχαν προγραμματίσει επιθέσεις εναντίον κυβερνητικών κτιρίων και αστυνομικών τμημάτων. Οι στρατιώτες του Σάχη είχαν πάρει θέση στα στρατηγικά σημεία της Τεχεράνης και περίμεναν το σύνθημα για να επιτεθούν.
»Το σύνθημα δεν άργησε να έρθει μετά από ώρες πορείας κατά τη διάρκεια της οποία οι διαδηλωτές φώναζαν “Κάτω ο Σάχης”, “Ελευθερία”, “Θέλουμε Δημοκρατία”, οι δημοκράτες άρχισαν να συγκεντρώνονται μπροστά στον Κεντρικό Οργανισμό Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων, στην πλατεία Σέπα, με σκοπό να τον καταλάβουν.
»Τότε τα τεθωρακισμένα ξεπρόβαλαν από τα σημεία αναμονής τους και οι διμοιρίες του πεζικού ξεχύθηκαν ανοίγοντας, χωρίς, προειδοποίηση, πυρ εναντίον των συγκεντρωμένων ατόμων. Σχεδόν ταυτόχρονα, πυροβολισμοί ακούστηκαν από πολλά σημεία της Τεχεράνης, καθώς οι στρατιώτες του Σάχη, οπλισμένοι με πολυβόλα, θέριζαν τους διαδηλωτές, που προσπαθούσαν να απαντήσουν με πέτρες και ρόπαλα. Τα τανκς πήραν θέση μπροστά στα κυβερνητικά κτίρια και πρόσθεσαν τα πυρά των πολυβόλων τους στις ριπές των πεζικάριων. Αιμόφυρτα σώματα σωριάζονταν στο έδαφος, στις κεντρικότερες πλατείες και οδούς της περσικής πρωτεύουσας, καθώς οι δημοκράτες, τρέχοντας, προσπαθούσαν να καλυφθούν […]».
Τα γεγονότα της 8ης Σεπτεμβρίου είχαν βαθιές πολιτικές και κοινωνικές συνέπειες. Η «Μαύρη Παρασκευή» κατέστησε σαφές ότι η καταστολή των μαζικών διαδηλώσεων από το καθεστώς του σάχη δεν μπορούσε πλέον να περιορίσει την οργή του πληθυσμού. Αντίθετα, πυροδότησε ένα νέο κύμα λαϊκής κινητοποίησης, ενισχύοντας τη δημοτικότητα των θρησκευτικών ηγετών που είχαν αρχίσει να συνδέουν τον αγώνα κατά της μοναρχίας με αξίες κοινωνικής δικαιοσύνης και εθνικής ανεξαρτησίας. Οι μνήμες της ημέρας ενίσχυσαν την αποφασιστικότητα των αντιφρονούντων και επιτάχυναν την εκκίνηση των μαζικών διαδηλώσεων που οδήγησαν στην τελική κατάρρευση του καθεστώτος τον Ιανουάριο του 1979.
Η ημέρα αυτή ανέδειξε τις βαθιές κοινωνικές και πολιτικές ρωγμές που διαπερνούσαν την ιρανική κοινωνία και έθεσε σε αμφισβήτηση τη νομιμότητα του σάχη. Μετά το γεγονός, η πλατεία Τζαλέχ μετονομάστηκε σε Πλατεία των Μαρτύρων (Maidan-e Shohada), τιμώντας όσους έχασαν τη ζωή τους και εδραιώνοντας τη μνήμη τους στη συλλογική συνείδηση του έθνους. Επιπλέον, η ημέρα αυτή τροφοδότησε τη διεθνή κατανόηση της κρίσης που βίωνε το Ιράν. Η βία απέδειξε ότι η χώρα βρισκόταν σε σημείο καμπής και ότι η καταστολή δεν μπορούσε πλέον να ανακόψει την εκτεταμένη λαϊκή δυσαρέσκεια.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
