H Ιερά Εξέταση εμφανίστηκε για πρώτη φορά τον 13ο αιώνα, ωστόσο σημαντικά περιστατικά στη δράση της καταγράφονται και στα πρώιμα χρόνια της σύγχρονης Ευρώπης. Από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα, τα δικαστήρια της Ιεράς Εξέτασης ήταν μόνιμα, γραφειοκρατικά οργανωμένα και εποπτευόμενα κυρίως από κληρικούς. Οι αξιωματούχοι τους διορίζονταν και αντικαθίσταντο συστηματικά, ενώ χρησιμοποιούσαν σαφώς καθορισμένες νομικές διαδικασίες. Τα δικαστήρια αυτά λειτούργησαν μυστικά. Οι δημόσιες συνεδριάσεις ήταν λιγοστές και ρυθμίζονταν από αυστηρό πλαίσιο.
Η παλαιότερη, μακροβιότερη αλλά και πιο γνωστή ήταν η ισπανική Ιερά Εξέταση, η οποία ιδρύθηκε από τον Πάπα Σίξτο Δ΄ κατόπιν αιτήματος του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας, ηγεμόνων της Αραγονίας και της Καστίλης, με την παπική βούλα της 1ης Νοεμβρίου 1478 “Exigit sinceras devotionis affectus” (Απαιτείται Ειλικρινής Αφοσίωση).
Τα εν λόγω ισπανικά δικαστήρια είχαν ως στόχο την ανίχνευση του κρυπτοϊουδαϊσμού μεταξύ των Εβραίων που είχαν προσηλυτιστεί στον χριστιανισμό και των απογόνων τους. Οι πρώτες εντάσεις με τους λεγόμενους κονβέρσος είχαν ήδη εκδηλωθεί τον Ιούνιο του 1391, όταν όχλος πραγματοποίησε πογκρόμ στη Σεβίλλη. Πέντε χρόνια πριν από την επίσημη έναρξη της ισπανικής Ιεράς Εξέτασης, στις 14 Μαρτίου 1473, ξέσπασαν ταραχές και στην Κόρδοβα. Με την έναρξη της λειτουργίας της Ιεράς Εξέτασης, όμως, (Νοέμβριος 1478), ο διωγμός των κονβέρσος πλέον θεσμοθετήθηκε, με αποτέλεσμα, μέσα σε έναν χρόνο, να έχουν σκοτωθεί εκατοντάδες και οι περιουσίες τους να διεκδικούνται από το στέμμα.
Στα χρόνια που ακολούθησαν, η Ιερά Εξέταση προχώρησε και σε δημόσιες δίκες. Στις 6 Φεβρουαρίου 1481, για παράδειγμα, στη Σεβίλλη πραγματοποιήθηκε η πρώτη “auto de fé” (πράξη πίστης). Αυτού του είδους οι δίκες ήταν εξαιρετικά τελετουργικές, προσφέροντας στην πραγματικότητα ένα είδος «θεάματος» στο πλήθος, με κορύφωση την καταδίκη των κατηγορούμενων ως αιρετικών.
Τον Οκτώβριο του 1484, ο Μέγας Ιεροεξεταστής Τομάς ντε Τορκεμάδα, κατά τη διάρκεια της 15ετούς θητείας του οποίου περίπου δύο χιλιάδες άνθρωποι βρέθηκαν στην πυρά, συγκάλεσε συνέλευση στη Σεβίλλη για την κωδικοποίηση της στάσης και της δικαιοδοσίας του ιεροεξεταστή. Συγκεκριμένα, τα «28 άρθρα» του περιγράφουν ακριβώς ποιου είδους εγκλήματα είχε τη δυνατότητα να διερευνήσει ο ιεροεξεταστής, καθώς και τις μεθόδους που έπρεπε να χρησιμοποιούνται για την ανάκριση και την τιμωρία.
Το ζήτημα των κονβέρσος και ευρύτερα των Εβραίων, το οποίο είχε απασχολήσει την ισπανική Ιερά Εξέταση μέχρι τότε, θα λυνόταν στις 31 Μαρτίου 1492, οπότε και ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα εξέδωσαν το Διάταγμα της Αλάμπρα, με το οποίο απελάθηκαν όλοι οι Εβραίοι από την Ισπανία.
Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, τον Ιούνιο του 1507, Μέγας Ιεροεξεταστής διορίστηκε ο Φραγκίσκος Χιμένες ντε Θισνέρος, ο οποίος επιδίωξε τον διωγμό και την καταστολή των μορίσκος, των μουσουλμάνων που είχαν –τυπικά τουλάχιστον– ασπαστεί τον χριστιανισμό, ακριβώς όπως είχε κάνει ο Τορκεμάδα με τους κονβέρσος. Τελικά και οι μορίσκος θα εκδιώκονταν από την Ισπανία με την έκδοση του διατάγματος της 9ης Απριλίου 1609 από τον Φίλιππο Γ΄, βασιλιά της Ισπανίας και της Πορτογαλίας. Περίπου 300 χιλιάδες από αυτούς μεταφέρθηκαν βίαια, κυρίως στη βόρεια Αφρική, ενώ σύγχρονοι μελετητές εκτιμούν ότι περίπου 50 χιλιάδες σκοτώθηκαν επειδή αντιστάθηκαν κι άλλες 60 χιλιάδες πέθαναν πριν φτάσουν στον προορισμό τους.
Τους επόμενους αιώνες η ισπανική Ιερά Εξέταση θα συνέχιζε τη λειτουργία της. Καταργήθηκε πρόσκαιρα κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας του Ναπολέοντα και της βασιλείας του Ιωσήφ Βοναπάρτη (1808-1812), ωστόσο, ανασυστάθηκε όταν ο Φερδινάνδος Ζ΄ ανέκτησε τον θρόνο, την 1η Ιουλίου 1814. Η τελευταία γνωστή εκτέλεση από την ισπανική Ιερά Εξέταση ήταν αυτή του Καγιετάνο Ριπόλ, ενός δασκάλου ο οποίος απαγχονίστηκε στις 26 Ιουλίου 1826 γιατί δίδασκε τον Δυϊσμό στους μαθητές του – μια απόφαση που επικρίθηκε από πολλά ευρωπαϊκά κράτη. Τελικά, η επίσημη κατάργηση της Ιεράς Εξέτασης στην Ισπανία ήρθε με το Βασιλικό Διάταγμα της Μαρία Κριστίνα ντε Βουρβόν, χήρας του Φερδινάνδου Ζ΄, που ασκούσε καθήκοντα αντιβασιλέα όσο η Ισαβέλλα Β΄ ήταν ανήλικη, έχοντας την έγκριση του προέδρου του Υπουργικού Συμβουλίου, Φρανθίσκο Μαρτίνεθ ντε λα Ρόζα.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
