Την 1η Ιουλίου του ταραχώδους 1968 υπογράφεται ταυτόχρονα στη Νέα Υόρκη, τη Μόσχα και το Λονδίνο η Συνθήκη για τη Μη Διάδοση των Πυρηνικών Οπλων (NPT), σε μια συγκυρία όπου η ανθρωπότητα, αν και απαλλαγμένη από τον εφιάλτη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, βίωνε έναν νέο τύπο παγκόσμιας απειλής: αυτήν της πυρηνικής καταστροφής. Η συμφωνία αυτή αποτέλεσε την πρώτη σοβαρή, πολυημερή απόπειρα να τεθούν όρια στην εξάπλωση των πυρηνικών εξοπλισμών, να κατοχυρωθεί η ειρηνική χρήση της ατομικής ενέργειας και να διατυπωθεί, έστω ως μακροπρόθεσμη φιλοδοξία, ο στόχος του πλήρους πυρηνικού αφοπλισμού.
Η γέννηση της NPT αποτελεί απότοκο της ψυχροπολεμικής δυναμικής, αλλά και της συνειδητοποίησης των κινδύνων που εγκυμονούσε η ανεξέλεγκτη διάδοση της πυρηνικής τεχνολογίας. Ηδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1950, ο αριθμός των κρατών που κατείχαν ή επιδίωκαν να αποκτήσουν πυρηνικά όπλα είχε αυξηθεί: Ηνωμένες Πολιτείες και Σοβιετική Ενωση είχαν εισέλθει σε αγώνα εξοπλισμών από τη δεκαετία του ’40, ενώ η Βρετανία (1952), η Γαλλία (1960) και η Κίνα (1964) ακολούθησαν. Παράλληλα, δεκάδες χώρες διέθεταν τις τεχνικές ή επιστημονικές προϋποθέσεις για την απόκτηση πυρηνικού δυναμικού, κάτι που κατέστησε σαφές ότι χωρίς μια δεσμευτική διεθνή συμφωνία, η διασπορά θα ήταν αργά ή γρήγορα αναπόφευκτη.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ενωση, παρά τις βαθύτατες γεωπολιτικές και ιδεολογικές τους αντιπαραθέσεις, συμμερίστηκαν την ανάγκη περιορισμού της διάδοσης. Η κοινή τους πρωτοβουλία για τη σύνταξη μιας διεθνούς συνθήκης αποτέλεσε σπάνιο παράδειγμα διπλωματικής σύγκλισης εν μέσω του Ψυχρού Πολέμου. Η συνθήκη άνοιξε για υπογραφή την 1η Ιουλίου 1968 και, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, συγκέντρωσε δεκάδες επικυρώσεις· τέθηκε επισήμως σε ισχύ τον Μάρτιο του 1970.
Το περιεχόμενο της NPT οργανώθηκε γύρω από τρεις βασικούς άξονες: τη μη διάδοση, τον αφοπλισμό και τη συνεργασία για ειρηνική χρήση της πυρηνικής ενέργειας. Η συνθήκη αναγνώριζε ως πυρηνικά κράτη μόνο εκείνα που είχαν κατασκευάσει και δοκιμάσει πυρηνικά όπλα πριν από την 1η Ιανουαρίου 1967, δηλαδή τις ΗΠΑ, την ΕΣΣΔ, τη Βρετανία, τη Γαλλία και την Κίνα. Οι χώρες αυτές δεσμεύονταν να μη μεταβιβάσουν πυρηνικά όπλα ή τεχνογνωσία σε άλλα κράτη και να προωθήσουν, στο πλαίσιο διαπραγματεύσεων καλής πίστης, τον σταδιακό πυρηνικό αφοπλισμό. Τα μη πυρηνικά κράτη δεσμεύονταν, με τη σειρά τους, να μην επιδιώξουν την απόκτηση ή κατασκευή πυρηνικών όπλων, ενώ κατοχυρωνόταν η δυνατότητά τους να αξιοποιήσουν την πυρηνική ενέργεια για ειρηνικούς σκοπούς υπό την επίβλεψη του Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας (IAEA), ο οποίος αναλάμβανε τον ρόλο του επιθεωρητή και θεματοφύλακα των όρων της συμφωνίας.
Η συνθήκη δεν υιοθετήθηκε από όλα τα κράτη. Τρεις σημαντικές χώρες, η Ινδία, το Πακιστάν και το Ισραήλ, αρνήθηκαν να την προσυπογράψουν, επικαλούμενες την άνιση φύση της: η NPT κατοχύρωνε μια πυρηνική ελίτ, χωρίς να προσφέρει ουσιαστικές εγγυήσεις για την πλήρη αποπυρηνικοποίηση των αναγνωρισμένων δυνάμεων. Και οι τρεις χώρες απέκτησαν στη συνέχεια πυρηνικά όπλα εκτός του πλαισίου της συνθήκης. Η Βόρεια Κορέα υπέγραψε και επικύρωσε τη NPT το 1985, αλλά αποχώρησε το 2003 και λίγο αργότερα προχώρησε σε δοκιμές πυρηνικών όπλων, αμφισβητώντας εμπράκτως την αποτελεσματικότητα του συστήματος μη διάδοσης.
Παρά τις επιμέρους αδυναμίες και τις σοβαρές επικρίσεις που διατυπώθηκαν –κυρίως ως προς την απουσία σαφούς μηχανισμού για την επιβολή του πυρηνικού αφοπλισμού των μεγάλων δυνάμεων– η NPT κατέστη η πιο ευρέως αποδεκτή συνθήκη αφοπλισμού στην Ιστορία. Μέχρι σήμερα, την έχουν επικυρώσει 191 κράτη, ενώ αποτελεί τη νομική βάση πάνω στην οποία έχει δομηθεί το παγκόσμιο καθεστώς ελέγχου των πυρηνικών εξοπλισμών. Οι τακτικές διασκέψεις επανεξέτασης, οι επιθεωρήσεις των εγκαταστάσεων και οι διακρατικές συμφωνίες που αναπτύσσονται στη σκιά της συνθήκης μαρτυρούν ότι, αν και ατελής, η NPT παραμένει το ισχυρότερο εργαλείο αποτροπής της ανεξέλεγκτης διάδοσης των πυρηνικών όπλων.
Επίσης, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ότι η υπογραφή της συνθήκης συνέπεσε χρονικά με ένα κύμα παγκόσμιων κοινωνικών κινητοποιήσεων, το οποίο αν και δεν επηρέασε άμεσα τη διπλωματική διαδικασία, ενίσχυσε έμμεσα τη δημόσια πίεση υπέρ του πυρηνικού ελέγχου και του διεθνούς αφοπλισμού. Ο Μάης του ’68, με τις μαζικές φοιτητικές και εργατικές διαδηλώσεις στη Γαλλία και αλλού, ανέδειξε μεταξύ άλλων και την αντίθεση στην πολεμική βιομηχανία, στον Ψυχρό Πόλεμο και στον τεχνοκρατικό αυταρχισμό των μεγάλων δυνάμεων. Οι φωνές κατά της στρατιωτικοποίησης της πολιτικής ζωής και υπέρ της ειρήνης, που αντήχησαν από το Παρίσι έως το Βερολίνο και την Πράγα, ενίσχυσαν τη νομιμοποιητική βάση για διεθνείς συμβιβασμούς όπως η NPT. Αν μη τι άλλο, κατέδειξαν ότι η κοινή γνώμη, ιδίως μεταξύ των νέων, δεν ήταν πλέον πρόθυμη να αποδεχθεί αδιαμαρτύρητα τη λογική της πυρηνικής αποτροπής.
Η υπογραφή της Συνθήκης για τη Μη Διάδοση την 1η Ιουλίου 1968 δεν έθεσε τέλος στον πυρηνικό κίνδυνο, ούτε εξάλειψε την απειλή του ολοκαυτώματος. Εισήγαγε, όμως, ένα ελάχιστο θεσμικό πλαίσιο διεθνούς συνεργασίας, λογοδοσίας και επιτήρησης, σε έναν κόσμο όπου η τεχνολογική ισχύς είχε ξεπεράσει τα ηθικά και πολιτικά όριά του.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
