Στις 10 Ιουνίου 1940, ο Φραγκλίνος Ρούσβελτ ξεκινούσε το πρωί με την πρόθεση να εκφωνήσει έναν λόγο γεμάτο χαρά και υπερηφάνεια: ο γιος του, Τζέιμς, αποφοιτούσε από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Βιρτζίνια και ο Αμερικανός πρόεδρος θα μιλούσε στη σχετική τελετή. Μέσα στο τρένο που τον μετέφερε στη Σάρλοτσβιλ, συνοδευόμενος από συγγενείς και στενούς συνεργάτες, η διάθεση ήταν σχεδόν οικογενειακή. Όμως πριν φτάσει στον προορισμό του, ανακοινώθηκαν τα νέα: η φασιστική Ιταλία του Μουσολίνι είχε εισέλθει στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κηρύσσοντας πόλεμο στη Γαλλία και τη Βρετανία. Ο Ρούσβελτ, καθισμένος στο προεδρικό βαγόνι, κοίταξε τις δακτυλογραφημένες σελίδες του λόγου του και τις έβαλε στην άκρη. Πήρε χαρτί και πένα και άρχισε να γράφει μόνος του από την αρχή πέντε νέες σελίδες: ο πανηγυρικός λόγος μετατράπηκε επιτόπου σε ηχηρή καταγγελία της προδοσίας. Όταν, λίγες ώρες αργότερα, ανέβηκε στο βήμα, δεν ήταν πια απλώς ένας πατέρας σε μια γιορτή, αλλά ένας πρόεδρος που χρησιμοποιούσε το πιο απρόσμενο βήμα για να σηματοδοτήσει την αρχή μιας ιστορικής στροφής στην εξωτερική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών.
«Το χέρι που κρατούσε το στιλέτο, το έμπηξε στην πλάτη του γείτονά του», δηλώνει μπροστά σε ένα έκπληκτο κοινό. Η φράση του για το «πισώπλατο χτύπημα» της Ιταλίας στη Γαλλία δεν ήταν απλώς ένα ρητορικό σχήμα. Ήταν μια κατηγορηματική καταδίκη. Ήταν η στιγμή που ο πρόεδρος των ΗΠΑ, χωρίς ακόμη να έχει εμπλακεί επισήμως στον πόλεμο, χάρασσε δημοσίως γραμμή σύγκρουσης με τον φασισμό και τον ναζισμό.
«Ο λαός και η κυβέρνησις των Ηνωμένων Πολιτειών βλέπουν μετά μεγίστης και σοβαρωτάτης ανησυχίας την απόφασιν της ιταλικής κυβερνήσεως όπως αρχίση εχθροπραξίας», παρέθετε η «Καθημερινή» την επόμενη μέρα. «Αι συμπάθειαι των Αμερικανικών Δημοκρατιών ευρίσκονται με το μέρος των Εθνών εκείνων τα οποία προσφέρουν το αίμα των εναντίον των θεοτήτων της βίας και του μίσους. Θα ακολουθήσωμεν ταυτοχρόνως δύο φανεράς κατευθύνσεις. Θα παραχωρήσωμεν αφ’ ενός εις τους κατά της βίας μαχομένους τας υλικάς πηγάς του Εθνους τούτου και αφ’ ετέρου θα επιταχύνωμεν ταυτοχρόνως την αύξησιν της αποδόσεως των εν λόγω πηγών ούτως ώστε και ημείς εδώ εις την αμερικανικήν ήπειρον να δυνηθώμεν να έχωμεν τον αναγκαίον διά πάσαν επείγουσαν ανάγκην εφοδιασμόν και προπαρασκευήν. Πρέπει να καθαρισθώσιν από παντός εμποδίου όλαι αι οδοί αι άγουσαι προς την πραγμάτωσιν των αντικειμενικών αυτών σκοπών μας. Όλα τα σημεία των καιρών μάς καλούν να σπεύσωμεν ολοταχώς προς τα εμπρός».
Αυτό όμως που κάνει την ομιλία ακόμη πιο σημαντική είναι το πολιτικό περιβάλλον στο εσωτερικό των ΗΠΑ. Παρά τις συγκλονιστικές εξελίξεις στην Ευρώπη, η πλειονότητα του αμερικανικού λαού το 1940 εξακολουθούσε να αντιτίθεται στην εμπλοκή στον πόλεμο. Το Κογκρέσο είχε ψηφίσει διαδοχικά νομοθετήματα ουδετερότητας ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’30, επηρεασμένο από την τραυματική μνήμη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Οποιαδήποτε βοήθεια στους Συμμάχους θεωρούνταν από πολλούς ως σκαλοπάτι προς μια νέα, ανεπιθύμητη εμπλοκή σε ευρωπαϊκό πόλεμο.
Η κοινή γνώμη διχάζεται, οι ραδιοφωνικές εκπομπές των απομονωτιστών πολιτικών βρίσκουν απήχηση και η παρουσία ισχυρών λόμπι, όπως της ιταλοαμερικανικής κοινότητας ή της America First Committee, δεν επιτρέπει εύκολες αποφάσεις. Ακόμη και εντός του Δημοκρατικού Κόμματος, ο Ρούσβελτ αντιμετωπίζει αντιδράσεις. Οποιαδήποτε ρητορική που υπονοεί εμπλοκή σε ευρωπαϊκές υποθέσεις συνεπάγεται πολιτικό κόστος.
Αυτός είναι και ο λόγος που η ομιλία της 10ης Ιουνίου προκαλεί εντύπωση. Ο Ρούσβελτ δεν περιορίζεται σε διπλωματικές κοινοτοπίες. Επιλέγει έναν ηθικό τόνο, φορτισμένο, συνειδητά προκλητικό. Κάνει λόγο για αυταπάτες: «Κάποιοι εξακολουθούν να πιστεύουν πως οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούν να επιβιώσουν ως μοναχικό νησί, σε έναν κόσμο κατακλυσμένο από τη φιλοσοφία της βίας». Η απομόνωση παύει να παρουσιάζεται ως ρεαλιστική επιλογή· εμφανίζεται ως ανευθυνότητα. Ο τόνος είναι καθαρός: ο κόσμος βρίσκεται σε κίνδυνο, και η Αμερική δεν θα μείνει αμέτοχη. Δεν προαναγγέλλει επισήμως είσοδο στον πόλεμο, αλλά είναι η πρώτη φορά που ο Αμερικανός πρόεδρος δηλώνει ότι η ουδετερότητα έχει ηθικά όρια.
Η αντίδραση του ακροατηρίου είναι αποκαλυπτική. Παρά την αυστηρότητα του μηνύματος, η ομιλία προκάλεσε ενθουσιασμό. Χειροκροτήματα, ζητωκραυγές και οι χαρακτηριστικές ιαχές των φοιτητών της Βιρτζίνια επιβραβεύουν πολιτικά μια ομιλία η οποία δεν δίνεται στο Κογκρέσο ή στο πλαίσιο κάποιου διαγγέλματος, αλλά από ένα πανεπιστημιακό βήμα. Οι New York Times, της επομένης ανέφεραν: «Όταν ο κ. Ρούσβελτ δήλωσε με ξεκάθαρη πρόθεση τη συμπάθεια της Αμερικής προς εκείνους που διακινδυνεύουν τη ζωή τους στον αγώνα για την ελευθερία στην Ευρώπη, το ακροατήριο ξέσπασε σε ξέφρενα χειροκροτήματα, επευφημίες και ιαχές. Καθώς ο Πρόεδρος έφτανε στο τέλος της ομιλίας του, οι εκδηλώσεις ενθουσιασμού γενικεύτηκαν· ακόμη και οι καθηγητές χτυπούσαν τα πόδια τους και χειροκροτούσαν ζωηρά. Κάθε φορά που ο κ. Ρούσβελτ αναφερόταν στην αποφασιστικότητα αυτού του έθνους να υπερασπιστεί τους ελεύθερους θεσμούς του και τις ελευθερίες του, και να διατηρήσει τη δημοκρατία εντός των συνόρων του […] το κοινό παραμέριζε την ακαδημαϊκή του ευπρέπεια, μέσα σε ένα αυθόρμητο ξέσπασμα επιδοκιμασίας».
Η ομιλία αυτή δεν οδήγησε την Αμερική απευθείας στον πόλεμο. Ούτε ήταν αυτός ο στόχος της. Αποτελεί όμως σημείο καμπής: το καλοκαίρι του 1940 ξεκινά η ειρηνική επιστράτευση, διορίζονται στο Υπουργείο Πολέμου και του Ναυτικoύ οι Ρεπουμπλικανοί Στίμσον και Νοξ, αντίστοιχα, υπέρμαχοι της ισχυρής άμυνας, και τον Σεπτέμβριο υπογράφεται η συμφωνία με τη Βρετανία για παραχώρηση 50 αντιτορπιλικών με αντάλλαγμα στρατιωτικές βάσεις (Destroyers for Bases Deal). Ο δρόμος προς την ενεργή εμπλοκή έχει αρχίσει να χαράσσεται. Ο τόνος της ομιλίας του Ρούσβελτ επιτρέπει πολιτικά βήματα που λίγους μήνες πριν θα φαίνονταν αδιανόητα.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
