Ο λιμός της Αιθιοπίας το 1984-1985 αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες ανθρωπιστικές τραγωδίες του 20ού αιώνα. Η καταστροφή αυτή, που προκάλεσε τον θάνατο ενός εκατομμυρίου ανθρώπων, δεν ήταν απλώς αποτέλεσμα φυσικών φαινομένων, αλλά και προϊόν κρατικών πολιτικών.
Η αγροτική ζωή στην Αιθιοπία ήταν πάντοτε επισφαλής. Οι περίοδοι ξηρασίας ήταν συχνές. Ενας κορυφαίος ιστορικός, ο Ρίτσαρντ Πάνκχερστ, κατέγραψε στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Αφρικής τουλάχιστον ένα λιμό κάθε δεκαετία μεταξύ του δέκατου πέμπτου και του δέκατου ενάτου αιώνα. Στον 20ό αιώνα, οι λιμοί του 1958, του 1966 και του 1973 προκάλεσαν τον θάνατο πολλών δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων. Και συχνά είχαν πολιτικές επιπτώσεις: ένας λιμός συνέβαλε στην ανατροπή του Χαϊλέ Σελασιέ στην Αιθιοπία το 1974· ένας άλλος έπαιξε παρόμοιο ρόλο στην πτώση του Γκααφάρ αλ-Νιμέιρι στο Σουδάν το 1985· και ένας τρίτος ήταν σημαντικός παράγοντας στην εκδίωξη του Σιάντ Μπαρέ στη Σομαλία το 1991.
Ακόμη και στις καλύτερες εποχές, οι αγροτικές οικογένειες στις βόρειες επαρχίες της Αιθιοπίας Wollo και Tigrai –το επίκεντρο του λιμού του 1984– ζούσαν κοντά στο όριο της επιβίωσης. H αύξηση του πληθυσμού (είχε σχεδόν διπλασιαστεί από το 1960) είχε επιδεινώσει τις δυσκολίες της αγροτικής ζωής, οδηγώντας σε αποψίλωση των δασών, διάβρωση του εδάφους και υποβάθμιση της καλλιεργήσιμης γης.
Η κρίση, που κόστισε τη ζωή ενός εκατ. ανθρώπων, έγινε γνωστή από ρεπορτάζ του BBC με εικόνες από την πόλη Κόρεμ, που αναμεταδόθηκε από 425 τηλεοπτικά δίκτυα σε όλο τον κόσμο.
Λάθος πολιτικές του καθεστώτος
Οι λιμοί, ωστόσο, δεν αποτελούν μόνο φυσικές καταστροφές, αλλά συχνά είναι και απόρροια κρατικών πολιτικών επιλογών. Οι πολιτικές του κομμουνιστικού καθεστώτος της Ντεργκ υπό τον Μενγκίστου Χαϊλέ Μαριάμ έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στον μεγάλο λιμό της Αιθιοπίας το 1984-1985. Παρά τις αγροτικές μεταρρυθμίσεις του 1975 που απάλλαξαν τους αγρότες από τα χρέη προς τους γαιοκτήμονες, η προτεραιότητα δόθηκε στον ανεφοδιασμό των πόλεων και του στρατού –η χώρα ήταν σε εμφύλιο πόλεμο– με φθηνά τρόφιμα.
Η κυβέρνηση εξανάγκαζε τους αγρότες να πωλούν τα προϊόντα τους σε τιμές πολύ χαμηλότερες από αυτές της ελεύθερης αγοράς. Το 1984 η τιμή που είχε ορίσει η Κρατική Αγροτική Εταιρεία Εμπορίας ήταν μόλις το ένα πέμπτο της τιμής πώλησης στην πρωτεύουσα της χώρας, την Αντίς Αμπέμπα. Παράλληλα, οι κρατικοί πόροι διοχετεύονταν σε αναποτελεσματικά κρατικά αγροκτήματα.
Ο συγκεντρωτικός οικονομικός έλεγχος είχε τις ίδιες απογοητευτικές επιδόσεις με τον ίδιο περίπου τρόπο και για τους ίδιους λόγους που είχε αποτύχει και αλλού. Τα κρατικά αγροκτήματα υπέφεραν από τα χαρακτηριστικά προβλήματα του σοσιαλιστικού γιγαντισμού. Μεταξύ 1978 και 1983, περίπου το 60% του αγροτικού προϋπολογισμού είχε διατεθεί σε αυτά για την προμήθεια μηχανημάτων και εξοπλισμού.
Παρά τη γενναιόδωρη υποστήριξη, αυτά κατέληξαν να αντιπροσωπεύουν λιγότερο από το 4% της συνολικής παραγωγής σιτηρών. Στην πραγματικότητα, το συνολικό αποτέλεσμα της αγροτικής πολιτικής του καθεστώτος της Ντεργκ ήταν η μείωση του παραγόμενου προϊόντος ανά κάτοικο και η αυξανόμενη εξάρτηση της Αιθιοπίας από τις εισαγωγές τροφίμων.
«Το πιο κοντινό πράγμα στην κόλαση»
Η άρνηση του Μενγκίστου να σημάνει συναγερμό για την επισιτιστική κρίση εμπόδισε τη διεθνή βοήθεια. Η Σοβιετική Ενωση –ο σύμμαχος της Αιθιοπίας εκείνη την περίοδο– δεν ήταν σε θέση να προσφέρει βοήθεια. Και οι δυτικές κυβερνήσεις ήταν επιφυλακτικές απέναντι στη μαρξιστική δικτατορία λόγω της αντιδυτικής ρητορικής του καθεστώτος και των υπέρογκων στρατιωτικών δαπανών.
Μέχρι σήμερα δεν έχει ιστορικά καταγραφεί μεγάλος λιμός σε χώρα με ελεύθερα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ελεύθερες εκλογές και μια λειτουργική πολυκομματική δημοκρατία. Καταστροφικοί λιμοί συνέβησαν όλοι υπό αυταρχικά καθεστώτα.
Ηταν τελικά τα δυτικά μέσα μαζικής ενημέρωσης που έκαναν γνωστή την κρίση. Τον Οκτώβριο του 1984 ο Κενυάτης εικονολήπτης Μοχάμεντ Αμίν κατέγραψε εικόνες από την πόλη Κόρεμ. Το επτάλεπτο ρεπορτάζ, συνοδευόμενο από το συγκλονιστικό σχόλιο του δημοσιογράφου Μάικλ Μπερκ στο BBC, αποκάλυψε την έκταση της τραγωδίας:
«Χαράματα, και καθώς ο ήλιος διαπερνά το διαπεραστικό ψύχος της νύχτας στην πεδιάδα έξω από την Κόρεμ, φωτίζει έναν βιβλικό λιμό. (…) Αυτό το μέρος (…) είναι το πιο κοντινό πράγμα στην κόλαση επί γης. Χιλιάδες εξαντλημένοι άνθρωποι έρχονται εδώ για βοήθεια. Πολλοί βρίσκουν τον θάνατο. Καταφθάνουν καθημερινά από χωριά εκατοντάδες μίλια μακριά, μουδιασμένοι από την πείνα, πέρα από το σημείο της απελπισίας… Ο θάνατος είναι παντού. Ενα παιδί ή ένας ενήλικας πεθαίνει κάθε είκοσι λεπτά. Η Κόρεμ, μια ασήμαντη πόλη, έχει γίνει τόπος θλίψης».
Το σύντομο ρεπορτάζ μεταδόθηκε από 425 τηλεοπτικά δίκτυα σε όλο τον κόσμο, προκαλώντας ένα κύμα παγκόσμιας φρίκης και κινητοποιώντας κυβερνήσεις και οργανισμούς. Στη Βρετανία, ο Ιρλανδός μουσικός Μπομπ Γκέλντοφ οργάνωσε την ηχογράφηση του φιλανθρωπικού τραγουδιού «Do They Know It’s Christmas?», ενώ στις ηπα ο Χάρι Μπελαφόντε συγκέντρωσε διασημότητες για το «We Are the World». Η ροκ συναυλία Live Aid, που μεταδόθηκε τηλεοπτικά, συγκέντρωσε πάνω από 100 εκατ. δολάρια για τους πεινασμένους της Αιθιοπίας.
Παγκόσμια κινητοποίηση για αποστολή τροφίμων
Ηταν η αρχή μιας παγκόσμιας κινητοποίησης. Μέσα σε λίγο περισσότερο από ένα χρόνο, πάνω από ένα δισ. δολάρια συγκεντρώθηκαν και διατέθηκαν για ανθρωπιστική βοήθεια στην Αιθιοπία από κυβερνητικούς και μη κυβερνητικούς οργανισμούς. Παρά τη διεθνή κινητοποίηση, μεγάλο μέρος της βοήθειας δεν έφτασε στους ανθρώπους που είχαν ανάγκη. Ο Μενγκίστου αρνήθηκε να επιτρέψει την παροχή βοήθειας σε περιοχές υπό τον έλεγχο αντάρτικων ομάδων – το Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο του Τιγκράι (TPLF) και το Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο της Ερυθραίας (EPLF).
Για την κυβέρνηση της Αιθιοπίας, η τροφή αποτελούσε στρατηγικό εργαλείο στον πόλεμο κατά των ανταρτών. Παρά τις έντονες προσπάθειες των δυτικών διπλωματών, το καθεστώς αρνήθηκε κατηγορηματικά να επιτρέψει «ασφαλή δίοδο» για την παροχή βοήθειας σε τρία εκατομμύρια αμάχους.
Σε μια αντιπαράθεση για το ζήτημα με τον Αμερικανό επιτετραμμένο Ντέιβιντ Κορν, ο υπηρεσιακός υπουργός Εξωτερικών Τιμπέμπου Μπεκέλε του είπε: «Τα τρόφιμα είναι βασικό στοιχείο της στρατηγικής μας κατά των αυτονομιστών». Τον Φεβρουάριο του 1985, ενώ οι προσπάθειες παροχής βοήθειας συνεχίζονταν, ο αιθιοπικός στρατός εξαπέλυσε στρατιωτική επιχείρηση στο Τιγκράι, προκαλώντας μια ακόμη μεγαλύτερη καταστροφή.
Οι χειρότεροι λιμοί στον 20ό αιώνα
Στο βιβλίο του «Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation» (1981), ο Ινδός νομπελίστας Αμάρτια Σεν υποστήριξε ότι οι μεγάλης κλίμακας λιμοί δεν συμβαίνουν σε λειτουργικές δημοκρατίες, επειδή οι εκλεγμένες κυβερνήσεις είναι πιο υπεύθυνες απέναντι στους πολίτες τους. Ο ελεύθερος Τύπος, οι ανταγωνιστικές εκλογές και η πολιτική λογοδοσία, έγραψε ο Σεν, διασφαλίζουν ότι οι ελλείψεις τροφίμων αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά, προτού εξελιχθούν σε λιμούς. Η Αιθιοπία του 1984-85 επιβεβαίωσε τον Σεν για μια ακόμη φορά.
Μέχρι σήμερα δεν έχει ιστορικά καταγραφεί μεγάλος λιμός σε χώρα με ελεύθερα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ελεύθερες εκλογές και μια λειτουργική πολυκομματική δημοκρατία. Καταστροφικοί λιμοί, όπως στην Ουκρανία (1932-33), στην Κίνα του Μάο (1958-61) και στη Βόρεια Κορέα (δεκαετία του 1990), συνέβησαν όλοι υπό αυταρχικά καθεστώτα. Τον Απρίλιο του 1986, μια Υποεπιτροπή της Γερουσίας των ΗΠΑ για τη Μεταναστευτική και Προσφυγική Πολιτική ανέφερε ότι ο μαζικός λιμός στην Αιθιοπία είχε τερματιστεί – χάρη στις διαρκείς προσπάθειες διεθνών και εθελοντικών οργανισμών. Σύμφωνα με την έκθεση αυτή, η βοήθεια από τον ανεπτυγμένο κόσμο «έκανε τη διαφορά μεταξύ ζωής και θανάτου για εκατομμύρια ανθρώπους».
Για το καθεστώς, η τροφή ήταν στρατηγικό εργαλείο στον πόλεμο κατά των ανταρτών και αρνήθηκε να επιτρέψει «ασφαλή δίοδο» για την παροχή βοήθειας σε 3 εκατ. αμάχους.
Ηταν όμως μια βοήθεια που είχε φθάσει αργά στους περισσότερους πεινασμένους. Ισως ένα εκατομμύριο άνθρωποι να πέθαναν σε εκείνον τον λιμό.
Ο λιμός της Αιθιοπίας το 1984-1985 δεν ήταν απλώς μια φυσική καταστροφή, αλλά αποτέλεσμα ανθρωπογενών παραγόντων. Οι πολιτικές επιλογές του καθεστώτος Ντεργκ συνέβαλαν σημαντικά στην κρίση, ενώ η διεθνής κοινότητα κινητοποιήθηκε μόνον όταν η τραγωδία έγινε ευρέως γνωστή μέσω των μέσων ενημέρωσης. Σήμερα η διεθνής κοινότητα έχει στη διάθεσή της ισχυρούς μηχανισμούς έγκαιρης προειδοποίησης για τις επισιτιστικές κρίσεις.
Ενα μάθημα όμως από την αιθιοπική κρίση που πρέπει να κρατήσουμε είναι το πόσο αξιοθαύμαστη και σημαντική είναι η ευαισθησία και το ενδιαφέρον των απλών ανθρώπων –πέρα από τους γεωπολιτικούς υπολογισμούς των κρατών– γι’ αυτά που συμβαίνουν μακριά από εμάς.
*Ο κ. Αστέρης Χουλιάρας διδάσκει
στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης
και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
