Ανοιγμένα πανιά σε ιστιοφόρα που ταξιδεύουν, «γραφτά» ικανά να πετούν με ανοιγμένες τις σελίδες τους ως γλάροι πάνω απ’ τη Χαλκίδα, μεταξύ πραγματικού και φαντασιακού, καθώς θα «τραγουδάν τριγύρω οι κάβοι» («Χορός συρτός», 1950) λαχταρούσε να «δει» ένα κομμάτι από το πολύπτυχο έργο του ο Γιάννης Σκαρίμπας, αφού θα είχε αφήσει τον κόσμο τούτο: «Και σαν χτισμένη εκεί από κιμωλία/ βαθιά να χάνεται η Χαλκίδα πέρα/ μ’ όλα μου –ανοιγμένα– τα βιβλία/ καθώς μπουλούκι γλάροι στον αέρα…». Οπως έχει ήδη δείξει ο χρόνος, ο Σκαρίμπας –σαράντα ένα χρόνια μετά τον θάνατό του (Χαλκίδα, 21 Ιανουαρίου 1984)– όχι μόνο κατόρθωσε να διαβεί το κατώφλι της λησμονιάς, αλλά έχει πλέον εξασφαλίσει την επιβίωσή του στη συλλογική μνήμη του πολιτισμού που τον εξέθρεψε: «Ο Σκαρίμπας έχει μια τρέλα μεταδοτική. Τον διαβάζω και “φεύγω”. Φεύγω με όλα τα μέσα, αλλά κυρίως με στοιχειωμένα καράβια και τρένα που τρέχουν ανάποδα στον χρόνο, προς το παρελθόν δηλαδή. Εχει μια εμμονή με την κίνηση. “Φυγή προς τα εμπρός” είναι ο τίτλος ενός μυθιστορήματός του, που έγινε σλόγκαν κάποια στιγμή από δημοσιογράφους κυρίως. Μου αρέσουν πολύ και η ποίηση και η πεζογραφία του». Με αυτές τις διαπιστώσεις συνόδευε ο πρόσφατα αναχωρήσας ποιητής Μιχάλης Γκανάς την επιλογή κειμένων του Γιάννη Σκαρίμπα στην ανθολογία «Τ’ αγαπημένα του Μιχάλη Γκανά» (Μεταίχμιο 2014, σ. 138).
Πολυσχιδές έργο
Δεν ήταν ο μόνος από τους ομοτέχνους του που έγραψε για τη γοητεία της ιδιοτυπίας και της ανατρεπτικής μορφής του λόγου του Σκαρίμπα, αναφερόμενος στο πολυσχιδές έργο του, πεζογραφικό, ποιητικό, θεατρικό, ιστοριογραφικό – ας προστεθεί σε αυτό η δοκιμιογραφία, η κριτική, το χρονογράφημα, το θέατρο σκιών αλλά και η συστηματική του αλληλογραφία. Εχει προηγηθεί ο Γιάννης Ρίτσος («Πυραμίδες», Κέδρος, 1980, σ. 64-65) ήδη από τη δεκαετία του 1930, χαρακτηρίζοντας τον Σκαρίμπα «αδέρφι στην ορφάνια», όταν εξέφραζε ποιητικά την «Επιθυμία» να «πλέω, καλέ μου, στη Χαλκίδα». Να πλέει, δηλαδή, με τα μικρά πλεούμενα ή τα μεγάλα καράβια που ταξιδεύουν στα σκαρίμπεια έργα, προσβλέποντας σε μια αίσθηση πνευματικής και αισθητηριακής ευαισθησίας, που θα επιτρέπει να ιδωθεί ο κόσμος από όψεις που δεν είχαμε ξαναδεί.
Σύμφωνα με τη διαπίστωση του Μανόλη Αναγνωστάκη, ο οποίος αποτιμούσε το πεζογραφικό έργο του Σκαρίμπα ως προδρομικό για την εξέλιξη του νεοελληνικού μεταπολεμικού αφηγηματικού λόγου: «Ολη η ποίηση του Σκαρίμπα ελίσσεται μέσα σ’ ένα κλίμα σκέρτσου, αφέλειας, πονηριάς, σαν κλόουν που παίζει με τα αισθήματα και τις λέξεις, που αναποδογυρίζει την τάξη των πραγμάτων, που εξαρθρώνει την τρέχουσα λογική, που κάνει τούμπες ανάμεσα στη σοβαροφάνεια και την ανεμελιά» («Τα συμπληρωματικά», Στιγμή 1985, σ. 148).
Αυτή η ειρωνικά ιδιότυπη clownerie, η ανατρεπτική διάθεση, η εναλλαγή του σοβαρού και του γελοίου συντονίζεται και συνάμα υπερβαίνει τις δεσπόζουσες μεσοπολεμικές αναζητήσεις, αποδίδοντας το κλίμα μιας εποχής, μορφοποιώντας το σε προωθημένα καλλιτεχνικά επιτεύγματα. Γι’ αυτό και ο προγενέστερός του Νίκος Νικολαΐδης κάνει λόγο για έναν δημιουργό που, όντας «όχι σουρεαλιστής, αλλά μοντέρνος», κατόρθωσε, ίσως ανεπίγνωστα, να προσφέρει με το δράμα «Η γυναίκα του Καίσαρος» «την πρώτη εμφάνιση στην Ελλάδα του θεάτρου του Παραλόγου» (εφ. «Ο Φιλελεύθερος», 3.2.1984), ενώ και ο μεταπολεμικός Η.Χ. Παπαδημητρακόπουλος αποτιμά τον «Μαριάμπα» ως ένα υπερρεαλιστικό έργο που «εισαγάγει μεγαλοπρεπώς στη γραμματεία μας το μυθιστόρημα του Παραλόγου» («Η Καθημερινή», 22.3.1992).
Η δύσκολη σχέση με τη γενιά του ’30
Η πρωτοποριακή συνεισφορά του Σκαρίμπα αναγνωρίζεται πλέον από τη φιλολογική έρευνα. Η Κατερίνα Κωστίου (στην οποία οφείλουμε τις επιμελημένες εκδόσεις των απάντων του και την, έως έναν βαθμό, παρουσίαση της γενετικής των κειμένων του) κατά την εξακολουθητική ενασχόλησή της με τον Χαλκιδαίο συγγραφέα επισημαίνει, μεταξύ άλλων, τις τομές που επιφέρει ο Σκαρίμπας στο λογοτεχνικό μας συνεχές, όπως αίφνης με το «Σόλο του Φίγκαρο» (1939), το οποίο μπορεί να θεωρηθεί ως το πρώτο νεοελληνικό αντιμυθιστόρημα. Ωστόσο, ακριβώς αυτός ο ιδιόρρυθμος και αιρετικός (με την ουσία του νοήματος των επιθέτων και όχι ως χαρακτηρισμοί που πλέον συχνά εγγίζουν τα φιλολογικά κλισέ) χαρακτήρας του έργου συνετέλεσε στην παραγνώρισή του.
Πέρα από παραγνωρισμένος, ο Σκαρίμπας υπήρξε και παραμερισμένος: «Το πνευματικό “κέντρο” δεν συγχώρησε στον εριστικό “Σταυροφόρο” της επαρχίας τούς επί τέσσερις δεκαετίες καταπρόσωπόν του, μύδρους. Τον επαρουσίασε επιεικώς ως γραφική φιγούρα ενός θνήσκοντος κόσμου με τα γνωρίσματα, εν πολλοίς, του μεσοπολέμου και τον εκόσμησε με ανάλογο αναγνωστικό και κριτικό ύφος ως λογοτέχνη», σημειώνει ο έτερος κραταιός μελετητής του Σκαρίμπα, Συμεών Σταμπουλού («Πηγές της πεζογραφίας του Γιάννη Σκαρίμπα», ΣΩΒ 2006, σ. 10).
Πρόκειται για τη γνωστή έριδα μεταξύ κέντρου και περιφέρειας, με έτος κορύφωσης το 1937, όταν ο Σκαρίμπας εκδίδει το βραχύβιο περιοδικό «Νεοελληνικά Σημειώματα», πρωταγωνιστώντας στη διαμάχη. Μολονότι ο Αντρέας Καραντώνης –έστω και αργά– αναγνώρισε το νεωτερικό έργο του Σκαρίμπα, η σχέση με τη γενιά του ’30 (τουλάχιστον εκείνη της γνωστής φωτογραφίας) δεν υπήρξε αρμονική. Ο Σκαρίμπας δηλώνει αιρετικά και κατηγορηματικά ότι «η γενιά αυτή –και ομιλώ πάντοτε για την “κολλαρισμένη” πλειάδα της– δεν άσκησε παρά μόνο ένα είδος λογιωτατισμού μέσα στα ελληνικά μας γράμματα καμουφλαρισμένο πίσω από τη μάσκα του δημοτικού λόγου» («Σιδερωμένη συν κουμπωμένη συν κολλαρισμένη ίσον “Γενιά του Τριάντα”», «Θεσσαλονίκη», 13.12.1969). Είναι μια αναμενόμενη δήλωση, καθώς ο Σκαρίμπας «έπαιζε» από πολύ νωρίς με τις καθιερωμένες συμβάσεις του μυθιστορήματος, αμφισβητώντας παραδοσιακές, τετριμμένες, αφηγηματικές τεχνικές με στόχο την ανανέωση της πεζογραφικής τέχνης. Για τον λόγο αυτό συγκαταλέγεται μαζί με τον Κοσμά Πολίτη, τον Γιάννη Μπεράτη, τη Μέλπω Αξιώτη και τον Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη ένας από τους προδρόμους του μοντέρνου μυθιστορήματος στην Ελλάδα.
Διεθνής αναγνώριση μιας μεγάλης κληρονομιάς
Δείχνοντας τον απατηλό χαρακτήρα της εξωτερικής προσέγγισης των πραγμάτων, ο Γιάννης Σκαρίμπας διέφερε ως πεζογράφος από τη γενιά του ’30, όπως απέκλινε, επίσης, αισθητά από την ποίηση της γενιάς του ’20, επιδιώκοντας να διαρρήξει τον στενό κύκλο της μετασυμβολιστικής / νεορρομαντικής ποίησης. Ωστόσο, η ποίησή του και η πεζογραφία του αλληλοδιαπλέκονται, δημιουργώντας ένα υπερειδολογικό έργο εν προόδω, όπου το ενιαίο μυθολογικό σκαρίμπειο σύμπαν (επανα)μορφοποιείται με ποικίλους τρόπους: ποιήματα που ενσωματώνονται σε πεζογραφήματα, πρόζα που διασαλεύει τα όρια πεζού λόγου και ποίησης, παραπομπές σε προηγούμενα έργα.
Πρόκειται για ένα συγγραφικό έργο που αναγνωρίζεται πλέον διεθνώς. Χαρακτηριστικές οι αποτιμήσεις του έμπειρου μεταφραστή και συγγραφέα Λεό Μαρσάλ: «Με την αρχιτεκτονικά οργανωμένη χρήση της γλώσσας και τη δομή των έργων του, αλλά και το βάθος της σκέψης του, είναι στον εικοστό αιώνα όσο σημαντικός είναι π.χ. ο Ρεϊμόν Κενό ή ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ» («Ασκώ τους συγγραφικούς μου μυς», «Η Καθημερινή», 29.3.2015), αλλά και του καθηγητή στο King’s College, Ντέιβιντ Ρικς: «Αλλη περίπτωση μη μεταφρασμένου συγγραφέα είναι ο Γιάννης Σκαρίμπας που πιστεύω ότι θα ταίριαζε επίσης στο αγγλικό κοινό που αγαπά πολύ την πεζογραφία του Μπέκετ» («Η Καθημερινή», 15.6.2003).
Αξιώθηκε να γίνει λογοτεχνικό πρόσωπο
Ο Σκαρίμπας – αυτοδίδακτος, πανέξυπνος και βαθύτατα λαϊκός– ευτύχησε να μεταβεί από ιστορικό πρόσωπο σε πρόσωπο του μύθου: «Εξαιτίας ίσως της ιδιότυπης συμπεριφοράς του, αλλά και εκείνης των ηρώων του, αξιώθηκε πολύ νωρίς να μεταφερθεί ως λογοτεχνικό πρόσωπο σε ανάλογα κείμενα. Ετσι, π.χ., έχουμε τη μυθιστορηματική βιογράφηση μιας μέρας από τη ζωή του στο γλαφυρό αφήγημα του Τόλη Καζαντζή «Μια μέρα με τον Σκαρίμπα», τη μυθιστορηματική βιογραφία «Σκαρίμπας» του Γιώργου Παπαστάμου και την εμφάνισή του ως κυρ-Γιάννης στο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του Μενέλαου Λουντέμη, «Τότε που κυνηγούσα τους ανέμους». Ομως, η πιο γοητευτική δεξίωση του Σκαρίμπα και του έργου του γίνεται από το βιβλίο «Λιμενάρχης Ευρίπου» του Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου (Στέφανος Διαλησμάς, «Ο Σκαρίμπας του μύθου», «Η Καθημερινή», 6.4.1997).
Σχεδόν μισό αιώνα από τη θανή του, η «μουσική» του Σκαρίμπα αντηχεί ακόμη στις μελοποιήσεις των στίχων του: Γιάννης Σπανός, Νικόλας Ασιμος, Ανδρέας Ρούσσης, Διονύσης Τσακνής. Εξακολουθεί επίσης να εμπνέει και τη δραματουργία, φανερώνοντας πόσο απολαυστική και συνάμα γόνιμη αποδείχθηκε η κατά Σεφέρη «τζαζ του Ευρίπου» και επιρρωνύοντας εν τοις πράγμασι πως o δημιουργός της ήταν ένας «μαιτρ του φάλτσου» («Εαυτούληδες», 1950).
Οι εσκεμμένες παραφωνίες του ηχούν αρμονικά σε κάθε κακόφωνη εποχή: εξέφρασαν την εναγώνια μεσοπολεμική ατμόσφαιρα, απέδωσαν τη θραυσμένη συνείδηση του μοντερνισμού, καθρεφτίζουν κι εμάς, που εντός της μεταμοντέρνας ρευστότητας «είμαστε ανίατα μεσοπόλεμος», όπως έλεγε ο Βύρων Λεοντάρης. Υπό αυτήν την έννοια, διόλου στραβά δεν πάταγε ο Σκαρίμπας στα νεοελληνικά μας γράμματα και για τούτο κατόρθωσε να ταράξει τα λιμνάζοντα ύδατά τους. Με τον παφλασμό της πατημασιάς του να φτάνει –δροσερός– έως εμάς. «Τώρα οι φιγούρες του παίζουν στο άπειρο».
Ο κ. Μιχάλης Σ. Καλαβρός είναι υποψήφιος διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
