Για τη Ρωσική Αυτοκρατορία, οι αρχές του 20ού αιώνα ήταν μια πολύ ταραχώδης περίοδος. Ο επαναστατικός αναβρασμός εναντίον του τσαρικού καθεστώτος ήταν συνεχής· η οικονομική δυσπραγία και οι μεγάλες ανισότητες μεταξύ των κοινωνικών τάξεων, η πολιτική καταπίεση και η γενικότερη έλλειψη ελευθεριών δημιούργησαν ένα κύμα λαϊκής δυσαρέσκειας, το οποίο δεν άργησε να σαρώσει τη ρωσική κοινωνία.
Τον Ιανουάριο του 1905 ξέσπασε η Ρωσική Επανάσταση του 1905, μια πολύμορφη εξέγερση η οποία εκδηλώθηκε με μαζικές διαμαρτυρίες, εκτεταμένες απεργίες και πολυάριθμες συγκρούσεις μεταξύ διαδηλωτών και κυβερνητικών δυνάμεων. Σε μια προσπάθεια να καταπνίξει το ογκούμενο κύμα διαμαρτυρίας, ο τσάρος Νικόλαος Β’ εξέδωσε τελικά το Μανιφέστο του Οκτωβρίου, το οποίο υποσχόταν τη σύσταση μιας αντιπροσωπευτικής νομοθετικής συνέλευσης –της Δούμας– και ορισμένες πολιτικές μεταρρυθμίσεις. Αν και οι παραχωρήσεις αυτές θεωρήθηκε ότι έγιναν με «μισή καρδιά» και αποδείχθηκαν ανεπαρκείς, σηματοδότησαν την αρχή της σταδιακής διάβρωσης της τσαρικής απολυταρχίας.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, δεν μπορούσαν να λείπουν τα περιστατικά πολιτικής βίας. Ενδεικτικά, το διάστημα 1906-1909 σημειώθηκαν πάνω από 7.000 δολοφονίες από μέρους των επαναστατών. Μία από αυτές, η οποία συγκλόνισε τη ρωσική κοινωνία, ήταν εκείνη του Μέγα Δούκα Σεργκέι Αλεξάντροβιτς, στις 17 Φεβρουαρίου 1905.
Γεννημένος στη δυναστεία των Ρομανόφ, ο Μέγας Δούκας ήταν γόνος της αυτοκρατορικής εξουσίας όσο και εκφραστής των δογμάτων της στην πράξη. Γνωστός για τη συντηρητική του στάση και την απόλυτη πίστη του στο τσαρικό καθεστώς, υπηρέτησε ως εξέχων αξιωματούχος και, κυρίως, ως γενικός κυβερνήτης της Μόσχας. Καθώς είχε αυτή τη θέση, του ανατέθηκε η τήρηση της τάξης σε μια πόλη που εξελισσόταν σε εστία συγκρούσεων. Η στάση του, την οποία χαρακτήριζαν η σκληρή καταστολή της πολιτικής αναταραχής και η σθεναρή υπεράσπιση των αυταρχικών αρχών, τον κατέστησε σύμβολο της παλιάς τάξης πραγμάτων.
Εκείνη την κρύα χειμωνιάτικη ημέρα του Φεβρουαρίου του 1905, οι δρόμοι της Μόσχας καλύπτονταν από μια ανήσυχη σιωπή, που δεν πρόδιδε τα υπόγεια ρεύματα δυσαρέσκειας. Καθώς ο Μέγας Δούκας Σεργκέι Αλεξάντροβιτς εκτελούσε τα καθημερινά του καθήκοντα, εκτυλισσόταν μια σχολαστικά σχεδιασμένη πράξη πολιτικής βίας. Κοντά στην άμαξά του εξερράγη μια βόμβα, την οποία είχε εκτοξεύσει ο Ιβάν Πλατόνονβιτς Καλγιάγιεφ, της Οργάνωσης Μάχης Εσέρων – μιας ριζοσπαστικής παράταξης που συνδεόταν με το Σοσιαλιστικό Επαναστατικό Κόμμα. Το ωστικό κύμα της έκρηξης βύθισε την αυτοκρατορική συνοδεία στο χάος. Αυτόπτες μάρτυρες περιέγραψαν μια σκηνή πανδαιμονίου: κραυγές, θόρυβος βιαστικών βημάτων και μια γενικευμένη αίσθηση τρόμου, καθώς η άλλοτε απόρθητη πρόσοψη της απολυταρχικής σταθερότητας κατέρρευσε με τρόπο ηχηρό.
Η δολοφονία δεν ήταν μια μεμονωμένη τρομοκρατική ενέργεια: ήταν ενδεικτική των βαθύτερων διεργασιών που εξελίσσονταν στη ρωσική κοινωνία. Το Σοσιαλιστικό Επαναστατικό Κόμμα και άλλες ομάδες αντιφρονούντων θεωρούσαν τον Μεγάλο Δούκα προσωποποίηση ενός ξεπερασμένου και καταπιεστικού συστήματος. Ο θάνατός του, επομένως, εκλαμβανόταν τόσο ως αντίποινα για τα χρόνια κατασταλτικών πολιτικών όσο και ως έκκληση για ριζική αλλαγή. Η είδηση της δολοφονίας εξαπλώθηκε στη χώρα, πυροδοτώντας πανηγυρισμούς μεταξύ των επαναστατών και σοκ στις ελίτ της εξουσίας.
Η εν λόγω πράξη βίας ερχόταν μετά τα τραγικά γεγονότα της Ματωμένης Κυριακής τον Ιανουάριο του 1905, τα οποία είχαν αφήσει ανεξίτηλο σημάδι στο σώμα της ρωσικής κοινωνίας. Εκείνη την ημέρα, ειρηνικοί διαδηλωτές στην Αγία Πετρούπολη –οι οποίοι πραγματοποιούσαν διαδήλωση για να υποβάλουν ψήφισμα στον τσάρο Νικόλαο Β΄– αντιμετωπίστηκαν με καταιγισμό πυροβολισμών από τις αυτοκρατορικές δυνάμεις. Η σφαγή που ακολούθησε κατέρριψε τον μύθο του καλοκάγαθου τσάρου και πυροδότησε θύελλα οργής και απόγνωσης ανάμεσα σε εργάτες, αγρότες και διανοούμενους.
Ετσι, η επίθεση εναντίον μιας τόσο εξέχουσας προσωπικότητας του παλαιού καθεστώτος υπογράμμισε τα τρωτά σημεία ενός αυταρχικού συστήματος που πολλοί θεωρούσαν ότι δεν ήταν πλέον βιώσιμο. Η δολοφονία ενίσχυσε επίσης την αίσθηση του επείγοντος στις τάξεις των επαναστατών, καταδεικνύοντας ότι ακόμη και οι πιο σταθεροί πυλώνες του αυτοκρατορικού συστήματος ήταν ευάλωτοι στη συλλογική βούληση και δράση ενός δυσαρεστημένου λαού. Το περιστατικό εμβάθυνε την κρίση εμπιστοσύνης στο εσωτερικό του καθεστώτος και έδωσε ώθηση στις εκκλήσεις για συνολική πολιτική μεταρρύθμιση.
Αν και η δολοφονία δεν ανέτρεψε αμέσως την κυβέρνηση, έδωσε μια αναμφισβήτητη ώθηση στην επαναστατική δυναμική που είχε αναπτυχθεί τα προηγούμενα χρόνια. Στους μήνες που ακολούθησαν, η αντίδραση της κυβέρνησης ήταν σκληρή: εξαπολύθηκε ένα μεγάλο κύμα συλλήψεων και ενισχύθηκε η ασφάλεια στα μεγάλα αστικά κέντρα, ενώ ο δολοφόνος του Μεγάλου Δούκα συνελήφθη και εκτελέστηκε. Ωστόσο, παρά τα μέτρα αυτά, το γεγονός είχε ήδη θέσει σε κίνηση μια διαδικασία πολιτικής αφύπνισης, η οποία έμελλε να κλονίσει συθέμελα τη Ρωσική Αυτοκρατορία.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
