Η Ελλάδα γιορτάζει την «Ημέρα των Ενόπλων Δυνάμεων» κάθε χρόνο στις 21 Νοεμβρίου. Στις Ηνωμένες Πολιτείες η αντίστοιχη ημέρα γιορτάζεται τον Μάιο. Και στις δύο χώρες, η ημέρα αυτή είναι αφιερωμένη στα εν ενεργεία μέλη των ενόπλων δυνάμεων. Ωστόσο, ενώ οι ΗΠΑ έχουν καθιερώσει και την «Ημέρα των Βετεράνων» για να τιμήσουν την προηγούμενη στρατιωτική υπηρεσία, η Ελλάδα δεν διαθέτει αντίστοιχη ημέρα για τους βετεράνους της. Καμία χώρα που επιθυμεί να διαφυλάξει την ελευθερία της δεν μπορεί να παραβλέπει ή να θεωρεί δεδομένες τις θυσίες αυτών των ανθρώπων, γι’ αυτό και η Ελλάδα θα πρέπει είτε να καθιερώσει μια ειδική ημέρα αφιερωμένη σε αυτούς είτε να διευρύνει την «Ημέρα των Ενόπλων Δυνάμεων» ώστε να τους συμπεριλάβει.
Αν φαίνεται περίεργο ένας Αμερικανός να υποδεικνύει τι πρέπει να γιορτάζουν οι Έλληνες, θα έλεγα ότι, κάποιες φορές, η οπτική ενός εξωτερικού παρατηρητή είναι απαραίτητη για να υπενθυμίσει στους λαούς την ιστορία τους. Αυτό είναι κάτι που έμαθα από τη δεκαετή έρευνα και συγγραφή για τη ζωή του Αμερικανού φιλέλληνα, Τζορτζ Χόρτον. Ο Χόρτον πέρασε μεγάλο μέρος της ενήλικης ζωής του στην Ελλάδα και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Μιλούσε άπταιστα ελληνικά, γνώριζε σε βάθος τη χώρα και τους ανθρώπους της, ενώ η προσφορά του στην Ελλάδα υπήρξε αξιοσημείωτη. Μεταξύ άλλων, κατέγραψε με ακρίβεια τις ταραγμένες περιόδους της ελληνικής ιστορίας, όπως τον ρόλο της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ως Γενικός Πρόξενος των Ηνωμένων Πολιτειών στη Θεσσαλονίκη, ο Χόρτον υπήρξε μάρτυρας της καθοριστικής συμβολής της Ελλάδας στη νίκη των Συμμάχων επί των Κεντρικών Δυνάμεων – μια πτυχή της ιστορίας που παραμένει σε μεγάλο βαθμό άγνωστη. Οι περισσότεροι Αμερικανοί θεωρούν ότι ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έληξε στο Δυτικό Μέτωπο, χάρη στην άφιξη του αμερικανικού στρατού και των πεζοναυτών, οι οποίοι αιφνιδίασαν τους Γερμανούς και τους ανάγκασαν σε παράδοση. Δεν συνέβη ακριβώς έτσι. Παρά τις εκατοντάδες χιλιάδες απώλειες, ο αμερικανικός στρατός, όπως και οι γαλλικές και βρετανικές δυνάμεις πριν από αυτόν, πέτυχε ελάχιστα στο Δυτικό μέτωπο. Οι γερμανικές γραμμές δεν έσπασαν ποτέ εκεί. Αντίθετα, ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος έληξε στο ελληνικό μέτωπο στα Βαλκάνια. Και η Ελλάδα διαδραμάτισε καίριο ρόλο σε αυτό.
Οι Έλληνες συχνά αντιμετωπίζουν εσωτερικές διαμάχες πριν ενωθούν για να υπερασπιστούν την ελευθερία τους, όπως συνέβη και κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατάφεραν να ξεπεράσουν έναν βαθύ «εθνικό διχασμό» μεταξύ των βασιλικών, που υποστήριζαν τον Βασιλιά Κωνσταντίνο Α΄, και των βενιζελικών, που υποστήριζαν τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο και συντάχθηκαν με τις δημοκρατικές δυνάμεις των Συμμάχων ενάντια στις αυταρχικές Κεντρικές Δυνάμεις. Περίπου 250.000 Έλληνες στρατιώτες στάλθηκαν στην πρώτη γραμμή του μετώπου γύρω από τη Θεσσαλονίκη. Αυτές οι εννέα νέες ελληνικές μεραρχίες αποτέλεσαν τον κορμό των συμμαχικών δυνάμεων στην επακόλουθη συμμαχική επίθεση που σήμανε και το τέλος του πολέμου. Αν η Ελλάδα δεν είχε εμπλακεί στον πόλεμο, το αδιέξοδο μεταξύ των Συμμάχων και των Κεντρικών Δυνάμεων πιθανότατα θα συνεχιζόταν.
Η συμβολή της Ελλάδας ίσως παραβλέπεται, καθώς φαίνεται μικρή μπροστά στις συντονισμένες προσπάθειες μεγάλων δυνάμεων όπως η Βρετανία, η Γαλλία και η Γερμανία. Παρ’ όλα αυτά, ήταν καθοριστική – θα λέγαμε πως ήταν καταλυτική. Οι ηγέτες των Συμμάχων δίσταζαν να αναμετρηθούν με τις καλά οχυρωμένες βουλγαρικές και γερμανικές άμυνες στα βουνά των Βαλκανίων, όμως η παρουσία των ελληνικών δυνάμεων τους εξασφάλισε την απαραίτητη στρατιωτική δύναμη για να εξαπολύσουν μιας μεγάλης κλίμακας επίθεση. Η συμμαχική προέλαση όχι μόνο έσπασε τη βουλγαρο-γερμανική γραμμή άμυνας, αλλά κάλυψε 650 χιλιόμετρα σε πολλαπλές κατευθύνσεις μέσα σε λιγότερο από οκτώ εβδομάδες, αναγκάζοντας όλους τους μεγάλους συμμάχους της Γερμανίας να εγκαταλείψουν τον πόλεμο (βλ. εικόνα παρακάτω). Η Βουλγαρία, η Οθωμανική Αυτοκρατορία και η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία παραδόθηκαν η μία μετά την άλλη. Η Γερμανία, μόνη και απομονωμένη, αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει. Ο Χόρτον κατέγραψε από πρώτο χέρι τα αποτελέσματα της συμμαχικής επίθεσης και παρευρέθηκε στην υπογραφή της ανακωχής με τους Βούλγαρους στη Θεσσαλονίκη, ενημερώνοντας την Ουάσιγκτον για αυτές τις κρίσιμες εξελίξεις.
Στα χρόνια που ακολούθησαν, οι Ηνωμένες Πολιτείες καθιέρωσαν την 11η Νοεμβρίου ως ημέρα ετήσιου εορτασμού αυτής της σημαντικής νίκης, ονομάζοντας την «Ημέρα Ανακωχής» προς τιμήν της ανακωχής με τη Γερμανία, η οποία τέθηκε σε ισχύ την 11η ώρα της 11ης ημέρας του 11ου μήνα του 1918. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η γιορτή μετονομάστηκε σε «Ημέρα των Βετεράνων» για να τιμηθούν οι θυσίες όλων των Αμερικανών βετεράνων. Σήμερα, λίγοι Αμερικανοί θυμούνται την ιστορική προέλευση αυτής της γιορτής, ενώ ακόμη λιγότεροι γνωρίζουν τόσο τον τρόπο που έληξε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος όσο και τον κρίσιμο ρόλο που διαδραμάτισε η Ελλάδα σε αυτή την έκβαση. Παρομοίως, πολλοί Έλληνες αγνοούν ή έχουν ξεχάσει τη συμβολή της Ελλάδας στον τερματισμό του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Αυτή η συλλογική αμνησία οφείλεται στη Μικρασιατική Καταστροφή που ακολούθησε τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η στρεβλή καταγραφή της ιστορίας έχει αλλοιώσει την κατανόηση των γεγονότων στη Μικρά Ασία σε τέτοιο βαθμό, που πολλοί Έλληνες αισθάνονται ντροπή και επιθυμούν να λησμονήσουν αυτή την περίοδο. Όμως, η Ελλάδα δεν έχει να ντρέπεται για τίποτα, πέρα από το ότι εμπιστεύθηκε υπερβολικά τους συμμάχους της. Όπως γνώριζε ο Χόρτον, και όπως έχω αναλύσει σε άλλο κείμενο («Europe’s Killing Fields», The New European, 4 Απριλίου 2023), ο λεγόμενος «ελληνοτουρκικός πόλεμος» στη Μικρά Ασία δεν ήταν παρά η συνέχεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και διεξήχθη για τους όρους ειρήνης, τους οποίους οι Τούρκοι αρχικά είχαν αποδεχθεί, αλλά στη συνέχεια απέρριψαν. Η επιτυχία των Τούρκων να αψηφήσουν τις συμμαχικές δυνάμεις αποτέλεσε ταπείνωση για τους υπόλοιπους Συμμάχους, όχι όμως για την Ελλάδα, η οποία κατέβαλε τεράστιες προσπάθειες για να εξασφαλίσει την ειρήνη και να προστατεύσει τους Οθωμανούς χριστιανούς που υπέφεραν υπό την τουρκική κυριαρχία. Ο Χόρτον, ο οποίος υπηρέτησε στη Σμύρνη μετά το τέλος του πολέμου στην Ευρώπη, κατέγραψε με ακρίβεια τη Μικρασιατική Καταστροφή, όπως εξελισσόταν. Προέβλεψε τις συνέπειες που θα είχε η αποτυχία των Συμμάχων να παραμείνουν ενωμένοι απέναντι στους Τούρκους, και οι προβλέψεις του επαληθεύτηκαν με τραγικό τρόπο. Μέσα στο κλίμα συγκάλυψης και κυβερνητικά κατευθυνόμενης παραπληροφόρησης που επικράτησε στη συνέχεια, ο Χόρτον τόλμησε να μιλήσει και να αποκαλύψει την αλήθεια. Όπως σημείωσε αργότερα ένας οξυδερκής παρατηρητής, ο Χόρτον, «σχεδόν μόνος του», «είπε την αληθινή ιστορία της μεγάλης προδοσίας της Ελλάδας στη Σμύρνη» και τη Μικρά Ασία.
Στον απόηχο του «Μεγάλου Πολέμου» οι χάρτες επανασχεδιάζονταν σε όλη την Ευρώπη σε βάρος των ηττημένων Κεντρικών Δυνάμεων. Η Ελλάδα ήλπιζε να φέρει περισσότερους Έλληνες και εδάφη υπό την κυριαρχία της, ιδιαίτερα γύρω από τη Σμύρνη, όπου τότε ζούσε ελληνικός πληθυσμός τριπλάσιος από αυτόν της Αθήνας – και δικαίως! Οι Τούρκοι είχαν διαπράξει γενοκτονίες πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στοχεύοντας πρώτα τους Έλληνες Οθωμανούς, κατόπιν τους Αρμένιους Οθωμανούς και, στη συνέχεια, όλους τους Χριστιανούς της Μικράς Ασίας. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, οι Σύμμαχοι είχαν δεσμευτεί δημόσια να καταστήσουν τους Τούρκους ηγέτες προσωπικά υπόλογους για αυτά τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Αντ’ αυτού, οι Σύμμαχοι αθέτησαν τις δεσμεύσεις τους, επιβραβεύοντας ντροπιαστικά την τουρκική αντίσταση με εδαφικές παραχωρήσεις και με μια συνθήκη φιλίας και εμπορίου (τη Συνθήκη της Λωζάνης).
Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους Συμμάχους, η Ελλάδα δεν έχει κανέναν λόγο να ντρέπεται για αυτό το τραγικό αποτέλεσμα. Έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι της για να βοηθήσει τους Συμμάχους να επιβάλουν τους αρχικούς όρους ειρήνης και να προστατεύσει τους Οθωμανούς Χριστιανούς από περαιτέρω γενοκτονία. Επίσης, όπως παρατήρησε ο Χόρτον, οι Έλληνες αρνήθηκαν να μιμηθούν τις θηριωδίες των ληστρικών Τούρκων κατά της ανθρωπότητας:
Η συμπεριφορά των Ελλήνων προς τους χιλιάδες Τούρκους που κατοικούσαν στην Ελλάδα, ενώ οι άγριες σφαγές [στη Μικρά Ασία και τη Θράκη] συνεχίζονταν, και ενώ η Σμύρνη καίγονταν και οι πρόσφυγες, τραυματισμένοι, αποτροπιασμένοι και κατεστραμμένοι, κατέφθαναν σε κάθε λιμάνι της Ελλάδος, ήταν ένα από τα πιο εμπνευσμένα και όμορφα κεφάλαια σε όλη την ιστορία αυτής της χώρας. Δεν υπήρξαν αντίποινα. Οι Τούρκοι που ζούσαν στην Ελλάδα δεν παρενοχλήθηκαν καθόλου, ούτε ξέσπασε καμιά θύελλα μίσους ή εκδίκησης εναντίον τους. Πρόκειται για μια μεγάλη και όμορφη νίκη που, με τον τρόπο της, ανέρχεται στο επίπεδο του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας… Δείτε επίσης τη μεταχείρισή της [Ελλάδας] προς τους Τούρκους αιχμαλώτους πολέμου και τις προσπάθειές της για τους χιλιάδες πρόσφυγες που ρίχτηκαν στο έδαφός της.
Ωστόσο, η Μικρασιατική Καταστροφή έχει παραποιηθεί τόσο πολύ στην ιστορία, που εξακολουθεί να είναι ευρέως παρεξηγημένη, ακόμη και στην Ελλάδα. Ευτυχώς, ο Χόρτον κατέγραψε την αλήθεια για αυτή την κρίσιμη περίοδο της ιστορίας, και σύγχρονες μελέτες έχουν επιβεβαιώσει τις αφηγήσεις του («George Horton’s Truth on Genocide and Smyrna and Why it Matters», American Journal of Contemporary Hellenic Issues [Vol. 14, Summer 2023]).
Ήρθε η ώρα οι Έλληνες να αναγνωρίσουν την αλήθεια για τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Οι Έλληνες βετεράνοι που πολέμησαν σε αυτές τις μάχες αξίζουν την ίδια αναγνώριση και εκτίμηση με τους ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης και αυτούς που αντιστάθηκαν στις δυνάμεις του Μουσολίνι κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτά τα ιστορικά γεγονότα γιορτάζονται δικαίως και με ενθουσιασμό κάθε χρόνο στην Επέτειο της Ελληνικής Επανάστασης και στην Επέτειο του «Όχι». Οι Έλληνες θα πρέπει να είναι υπερήφανοι για τη μακρά ιστορία της Ελλάδας στη διαφύλαξη του δυτικού πολιτισμού ανά τους αιώνες απέναντι σε αυταρχικές δυνάμεις και ιδεολογίες. Η ιστορία τους μπορεί να σημαδεύτηκε από οδυνηρές αποτυχίες, αλλά υπήρξε, στο σύνολό της, επιτυχής.
Ανεξάρτητα από το αν οι άλλοι αναγνωρίζουν αυτό το επίτευγμα και τους ήρωες που το κατέστησαν δυνατό, οι Έλληνες πρέπει να το γιορτάζουν! Καμιά εσωτερική διαμάχη μεταξύ των Ελλήνων, για την οποία ο Χόρτον συχνά θλιβόταν, δεν μπορεί να επισκιάσει το διαχρονικό επίτευγμα της υπηρεσίας και της προσφοράς τους. Λίγες χώρες έχουν καταφέρει να αποφύγουν εντελώς τις εσωτερικές διαμάχες. Ο πιο αιματηρός πόλεμος στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών ήταν ο δικός τους εμφύλιος, αλλά αυτό δεν τους εμπόδισε να τιμούν τους βετεράνους τους. Με τον ίδιο τρόπο, οι εσωτερικές διαμάχες στην Ελλάδα δεν θα πρέπει να εμποδίζουν τους Έλληνες από το να κάνουν το ίδιο. Η απόδοση τιμής σε όλους τους Έλληνες βετεράνους δεν θα μείωνε τον σεβασμό και την εκτίμηση για όσους υπηρετούν σήμερα στις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις. Αντιθέτως, θα εξασφάλιζε ότι οι υπηρεσίες και οι θυσίες τους θα αναγνωρίζονται και θα τιμώνται από τις επόμενες γενιές, πολύ καιρό μετά τη λήξη της θητείας τους. Θα έστελνε επίσης ένα μήνυμα στον κόσμο ότι η Ελλάδα αγκαλιάζει το παρελθόν της και δεν είναι πλέον πρόθυμη να πέσει θύμα κρατικής προπαγάνδας, ελλιπούς ακαδημαϊκής τεκμηρίωσης και διαστρέβλωσης ιστορικών γεγονότων.
*Η Ismini Lamb είναι διευθύντρια του Προγράμματος Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Georgetown, και συνέγραψε την βιογραφία του Τζορτζ Χόρτον. Η αγγλόφωνη έκδοση της βιογραφίας, «The Gentle American: George Horton’s Odyssey and His True Account of the Smyrna Catastrophe», είναι τώρα διαθέσιμη από τον εκδοτικό οίκο Gorgias Press. Η ελληνόγλωσση έκδοση της βιογραφίας του Χόρτον θα είναι διαθέσιμη από τις εκδόσεις Γκοβόστη μέσα στο 2025.
