Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, και παρά την ειρήνευση Ισραήλ – Αιγύπτου με την οποία έκλεισε ένα σοβαρό πολεμικό «μέτωπο» δεκαετιών στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, έλαβαν χώρα και άλλα σημαντικά γεγονότα, που θα καθόριζαν τις περιφερειακές και όχι μόνον εξελίξεις: Η Ιρανική Επανάσταση και η επιβολή θεοκρατικού αντιδυτικού καθεστώτος στο Ιράν, η σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν, καθώς και ο συνεχιζόμενος και κλιμακούμενος εμφύλιος πόλεμος στον Λίβανο. Τα γεγονότα εκείνα, σε συνδυασμό με την ισραηλινή εισβολή στον Λίβανο τον Ιούνιο του 1982 και την έναρξη μιας νέας φάσης της αραβοϊσραηλινής σύγκρουσης, προκάλεσαν και τη ραγδαία ανάπτυξη του μαχητικού ριζοσπαστικού Ισλάμ. Ετσι, το έδαφος κατέστη προσφορότερο για την ίδρυση νέων, ακραίων, ή και τρομοκρατικών, ισλαμικών οργανώσεων, όπως η σιιτική Χεζμπολάχ, η οποία λάμβανε ποικίλη υποστήριξη από το Ιράν. Εκείνη έθεσε ως βασικούς στόχους την απομάκρυνση των ξένων δυνάμεων (πλην των φίλιων συριακών) από το έδαφος του Λιβάνου και την ενίσχυση της επιρροής των σιιτών. Παρότι η επίσημη ίδρυση της Χεζμπολάχ τοποθετείται το 1985, ήδη από το 1982-83 είχαν ιδρυθεί ένοπλες οργανώσεις «πρόδρομοί» της, που αποτέλεσαν μετέπειτα τον κορμό της, όπως η Ισλαμική Τζιχάντ. Αυτή θα ήταν υπεύθυνη για τις πολύνεκρες βομβιστικές τρομοκρατικές επιθέσεις αυτοκτονίας του 1983 εναντίον της αμερικανικής πρεσβείας στη Βηρυτό και των στρατώνων της πολυεθνικής δύναμης Λιβάνου.
Η διεθνής παρέμβαση στον Λίβανο
Από τον Αύγουστο του 1982, οι ΗΠΑ είχαν εμπλακεί ενεργά στον Λίβανο, τόσο σε διπλωματικό επίπεδο όσο και στρατιωτικά. Αρχικά, οι ΗΠΑ επιδίωκαν κυρίως να επιτευχθεί η ασφαλής αποχώρηση της ηγεσίας και της πλειονότητας των μαχητών της PLO από την πολιορκούμενη από τα ισραηλινά στρατεύματα Βηρυτό. Η στρατιωτική εμπλοκή συνίστατο στη συμμετοχή αμερικανικών δυνάμεων, που αναπτύχθηκαν στη Βηρυτό ως μέρος μιας πολυεθνικής ειρηνευτικής δύναμης (MNF) τον Αύγουστο του 1982, στην οποία συμμετείχαν και μικρότερα αποσπάσματα γαλλικών, ιταλικών και, μεταγενέστερα, βρετανικών επίλεκτων δυνάμεων. Αρχικός στόχος της MNF υπήρξε η επίβλεψη της εύθραυστης εκεχειρίας Ισραήλ – PLO (η οποία είχε συμφωνηθεί κατόπιν αμερικανικής παρέμβασης) και της αποχώρησης της δεύτερης από τα προπύργιά της στην πρωτεύουσα του Λιβάνου για την Τυνησία και άλλες αραβικές χώρες.
Παρά την εκκένωση της Βηρυτού από την PLO τον Αύγουστο, η βία και η αστάθεια στον Λίβανο κλιμακώθηκαν, ιδίως μετά τα τραγικά γεγονότα του Σεπτεμβρίου του 1982, που σημάδεψαν τις μετέπειτα εξελίξεις (δηλαδή, τη δολοφονία του νεοεκλεγέντος προέδρου του Λιβάνου Μπασίρ Τζεμαγέλ και τις σφαγές Παλαιστινίων προσφύγων στους καταυλισμούς της Σάμπρα και της Σατίλα). Τότε, η αμερικανική κυβέρνηση διεύρυνε τους σκοπούς της αμερικανικής στρατιωτικής παρουσίας στη Βηρυτό. Αποστολή πλέον των πεζοναυτών και γενικότερα της MNF θα ήταν η αρωγή των λιβανικών αρχών να ελέγξουν την κατάσταση.
Ομως, σε αυτή τη νέα αποστολή οι αμερικανικές και άλλες δυνάμεις της MNF απέτυχαν οικτρά. Παρά τις επανειλημμένες διακηρύξεις της αμερικανικής κυβέρνησης ότι θα εκτελούσαν αμιγώς ειρηνευτικά καθήκοντα, η ανάπτυξη δυτικών στρατιωτικών μονάδων θεωρήθηκε από πολλές μουσουλμανικές οργανώσεις, ιδίως φιλοϊρανικές και αντιδυτικές ένοπλες ομάδες, ανάμειξη στις λιβανικές υποθέσεις υπέρ της (κυριαρχούμενης από χριστιανούς Μαρωνίτες) κυβέρνησης και των χριστιανικών πολιτοφυλακών που τη συνέδραμαν. Πράγματι, σταδιακά, αμερικανικές δυνάμεις, ιδίως πλοία και αεροσκάφη, παρείχαν περιορισμένη υποστήριξη στον λιβανικό στρατό. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον κλιμακούμενης βίας και χάους στον Λίβανο και αυξανόμενου αντιαμερικανισμού ιδίως από πλευράς φιλοϊρανικών σιιτικών οργανώσεων, σχεδιάστηκαν και εκτελέστηκαν οι μεγάλες τρομοκρατικές επιθέσεις που έλαβαν χώρα στη Βηρυτό το 1983.
Πρώτος στόχος η πρεσβεία των ΗΠΑ
Πρώτο στόχο αποτέλεσε η αμερικανική πρεσβεία. Η επίθεση εκείνη σχεδιάστηκε επιμελώς. Οι δράστες φαίνεται ότι είχαν λάβει εκπαίδευση και άλλη υποστήριξη από τους Ιρανούς Φρουρούς της Επανάστασης, γνώριζαν λεπτομερώς τη διαρρύθμιση της πρεσβείας, αλλά και τα κενά στην ασφάλεια. Στις 18 Απριλίου 1983, ένας βομβιστής αυτοκτονίας οδήγησε ένα φορτηγάκι φορτωμένο με περίπου 900 κιλά εκρηκτικών στην πρεσβεία των ΗΠΑ στη Βηρυτό. Το όχημα παραβίασε την περίμετρο ασφαλείας και η έκρηξη προκάλεσε τεράστια καταστροφή σε μεγάλο μέρος του κτιρίου. Ο απολογισμός ήταν ο θάνατος 63 ατόμων, μεταξύ των οποίων 17 Αμερικανοί.
Η βομβιστική ενέργεια στην αμερικανική πρεσβεία οδήγησε σε αύξηση του αριθμού και της κλίμακας των ενόπλων επεισοδίων που είχαν ήδη αρχίσει να συμβαίνουν μεταξύ Αμερικανών πεζοναυτών και ντόπιων μουσουλμάνων μαχητών. Τριβές, τόσο στο διπλωματικό επίπεδο όσο και επί του πεδίου, υπήρξαν και μεταξύ ΗΠΑ και Ισραήλ. Ετσι, ήδη στα μέσα του 1983 είχε καταστεί σαφής η αδυναμία της κυβέρνησης Ρέιγκαν να επηρεάσει τις εξελίξεις στον Λίβανο. Οι προσπάθειες για την επίτευξη συμφωνίας αμοιβαίας αποχώρησης των συριακών και ισραηλινών δυνάμεων από τον Λίβανο απέτυχαν, ενώ στις αρχές Σεπτεμβρίου 1983 οι Ισραηλινοί υποχώρησαν αιφνιδιαστικά από τα περίχωρα της Βηρυτού συμπτυσσόμενοι σε μια «ζώνη ασφαλείας» στον νότιο Λίβανο. Ετσι, οι δυνάμεις της MNF κατέστησαν πολύ πιο ευάλωτες σε επιθέσεις ισλαμικών οργανώσεων ή (φιλο)συριακών δυνάμεων.
Μαζικές απώλειες σε στρατώνες της ειρηνευτικής δύναμης Λιβάνου
Στις 23 Οκτωβρίου 1983, έλαβε χώρα η ακόμη πιο πολύνεκρη τρομοκρατική επίθεση εναντίον των στρατώνων των Αμερικανών πεζοναυτών, καθώς και εκείνη εναντίον των Γάλλων αλεξιπτωτιστών, στο διεθνές αεροδρόμιο της Βηρυτού, όπου έδρευε η MNF. Η επίθεση εναντίον των Αμερικανών πεζοναυτών αποτέλεσε τη δεύτερη, μέχρι τότε, πιο πολύνεκρη τρομοκρατική ενέργεια στην Ιστορία (μόνον ο εμπρησμός του κινηματογράφου Rex στο Αμπαντάν του Ιράν, το 1978, είχε περισσότερα θύματα), ενώ αποτελεί μία από τις πιο θανατηφόρες τρομοκρατικές επιθέσεις που έχουν λάβει χώρα εναντίον αμερικανικού στρατιωτικού προσωπικού. Και εκείνη η επίθεση είχε σχεδιαστεί προσεκτικά και απαιτούσε εκτεταμένη αναγνώριση και υλικοτεχνική υποστήριξη, αφού οι δράστες μελέτησαν πρώτα τα τρωτά σημεία στα μέτρα ασφαλείας του στρατώνα. Ενας βομβιστής αυτοκτονίας οδήγησε εκεί ένα φορτηγό φορτωμένο με περίπου πεντέμισι τόνους εκρηκτικών, τα οποία πυροδότησε αφού παραβίασε την περίμετρο ασφαλείας. Η έκρηξη προκάλεσε την κατάρρευση του κτιρίου, με συνέπεια να υπάρξουν μαζικές απώλειες: νεκροί ανασύρθηκαν 220 πεζοναύτες και άλλοι 21 Αμερικανοί στρατιωτικοί. Παράλληλα, άλλος βομβιστής αυτοκτονίας ανατινάχθηκε στον γαλλικό στρατώνα, σκοτώνοντας 58 αλεξιπτωτιστές.
Στην ιστορία του, το σώμα των πεζοναυτών δεν είχε υποστεί περισσότερες απώλειες μέσα σε μία ημέρα παρά μόνο στις πολύνεκρες μάχες της Ιβο Ζίμα και της Οκινάουα. Η κυβέρνηση Ρέιγκαν βρέθηκε σε σύγχυση, με τον πρόεδρο να εμφανίζεται αρχικά έτοιμος για την εξαπόλυση στρατιωτικών αντιποίνων μόλις «υπήρχαν σαφείς αποδείξεις για τους δράστες της επίθεσης», ώστε να «επαναβεβαιώσει την αμερικανική ηγεσία» και να «ανακτήσει την πρωτοβουλία». Ωστόσο, δεν υπήρξε κάποιο αμερικανικό πλήγμα εναντίον εχθρικών δυνάμεων στον Λίβανο ή εναντίον της Συρίας ή του Ιράν. Το Πεντάγωνο αντετίθετο σε περαιτέρω κλιμάκωση και τάχθηκε υπέρ της αποχώρησης των πεζοναυτών από τον Λίβανο.
Η αποχώρηση της MNF
Ενα νέο επεισόδιο έλαβε χώρα στις αρχές Δεκεμβρίου 1983. Οταν η συριακή αεράμυνα έβαλε εναντίον αμερικανικού αναγνωριστικού αεροσκάφους ανατολικά της Βηρυτού, η αμερικανική κυβέρνηση αποπειράθηκε να απαντήσει δυναμικά διατάσσοντας αεροπορική επιδρομή από τις δυνάμεις του Εκτου Στόλου. Η επιδρομή, ωστόσο, κατέληξε σε φιάσκο, αφού δεν απέφερε κάποιο απτό αποτέλεσμα, αλλά έληξε με την κατάρριψη δύο αμερικανικών μαχητικών αεροσκαφών. Ταυτόχρονα, οι πεζοναύτες που εξακολουθούσαν να στρατοπεδεύουν στο διεθνές αεροδρόμιο της Βηρυτού υπέστησαν νέες απώλειες, καθώς οκτώ έχασαν τη ζωή τους από πυρά πυροβολικού συριακών/φιλοσυριακών δυνάμεων. Είχαν πια καταστεί ολοφάνερα το αδιέξοδο της αμερικανικής εμπλοκής στον Λίβανο και η απουσία σαφούς στρατηγικής. Ετσι, τον Φεβρουάριο του 1984 διατάχθηκε η αποχώρηση των πεζοναυτών και, βέβαια, και των λοιπών αποσπασμάτων της MNF.
Οι πολύνεκρες τρομοκρατικές βομβιστικές επιθέσεις αυτοκτονίας του 1983 υπήρξαν ορόσημο στην ιστορία της διεθνούς ισλαμικής τρομοκρατίας και είχαν πολλές συνέπειες. Πρώτα από όλα καταδείχθηκαν τα όρια της αμερικανικής επιρροής και ισχύος στην ευρύτερη περιοχή, ιδίως όταν η Ουάσιγκτον δεν ήταν διατεθειμένη να προχωρήσει σε μείζονα εμπλοκή με χρήση ισχυρών στρατιωτικών δυνάμεων. Η επιθυμία του Ρέιγκαν να ενισχύσει το αποτύπωμα των ΗΠΑ σε Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική μέσω της επίδειξης (δίχως απαραιτήτως και χρήση) στρατιωτικής ισχύος κατέληξε σε φιάσκο μεγαλύτερο και από την αποτυχημένη επέμβαση διάσωσης των Αμερικανών ομήρων της πρεσβείας της Τεχεράνης επί προεδρίας του προκατόχου του, Τζίμι Κάρτερ. Οπως παρατηρήθηκε αργότερα, τον Οκτώβριο του 1983, οι ακραίοι ισλαμιστές «προκάλεσαν τη μεγαλύτερη ήττα αμερικανικών δυνάμεων σε τακτικό επίπεδο από την εποχή του πολέμου της Κορέας». Αλλά οι συνέπειες δεν αφορούσαν μόνο το τακτικό επίπεδο. Συνολικά, η αμερικανική επέμβαση στον Λίβανο εγγράφηκε ως μεγάλη αποτυχία της διακυβέρνησης Ρέιγκαν. Η διπλωματική μεσολάβηση απέτυχε. Η υποστήριξη του αδύναμου λιβανικού στρατού αποδείχθηκε ανεπαρκής και μάταιη. Η παρουσία αμερικανικών και άλλων δυτικών στρατιωτικών αποσπασμάτων, αντί να συμβάλει στη σταθεροποίηση και την ειρήνευση, προκάλεσε την αντίδραση των ακραίων μαχητικών ισλαμικών οργανώσεων και των αντιδυτικών κρατών που τις υποστήριζαν.
Οι τρομοκρατικές επιθέσεις του 1983 κατέδειξαν, αφενός, το ευάλωτο αμερικανικών στόχων υψηλής αξίας, αφετέρου, την αποτελεσματικότητα αυτών των νέων τακτικών ανορθόδοξου πολέμου που βασίζονταν σε βομβιστικές επιθέσεις αυτοκτονίας, επηρεάζοντας τον τρόπο μελλοντικής δράσης διαφόρων τρομοκρατικών ισλαμικών οργανώσεων διεθνώς. Ετσι, τα περιστατικά αντιδυτικής και ειδικότερα αντιαμερικανικής τρομοκρατίας τόσο στον Λίβανο όσο και σε γειτονικές χώρες συνεχίστηκαν. Οι απαγωγές Αμερικανών στον Λίβανο έγιναν ενδημικό φαινόμενο. Παράλληλα, νέες αιματηρές βομβιστικές ενέργειες έλαβαν χώρα εναντίον της αμερικανικής πρεσβείας στο Κουβέιτ και, εκ νέου, στη Βηρυτό.
Ο κ. Διονύσης Χουρχούλης είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
