Ο ουρανός πάνω από την Νταραμσάλα είναι καθαρός, αλλά ο αέρας κάτω από αυτόν τρέμει. Οι απανταχού βουδιστές αναμένουν τον… λευκό καπνό πάνω από τα Ιμαλάια. Στις 6 Ιουλίου, καθώς οι μοναχοί θα ψάλλουν προσευχές υπέρ της μακροημέρευσης για τον 14ο Δαλάι Λάμα, που εκείνη την ημέρα θα κλείνει τα 90 του χρόνια, ο ίδιος θα ετοιμάζεται, με τη γνώριμη ηρεμία της αγιότητάς του, να κάνει κάτι που κανένας προκάτοχός του δεν έχει κάνει εδώ και έξι αιώνες: να δηλώσει, πριν από τον θάνατό του, τους όρους της διαδοχής του.
Ο θεσμός του Δαλάι Λάμα (1391-2025)
1391 – O Gendun Drup αναγνωρίστηκε ως ο 1ος Δαλάι Λάμα
1578 – Ο τίτλος απονέμεται επίσημα από τον Altan Khan
1642 – Ο 5ος Δαλάι Λάμα ενσωματώνει την πνευματική και την κοσμική εξουσία
1950 – Ο 14ος Δαλάι Λάμα, σε ηλικία 15 ετών, αναλαμβάνει την πλήρη εξουσία εν μέσω κινεζικής εισβολής
1959 – Καταφεύγει στην Ινδία κυνηγημένος από τον στρατό του Μάο Τσετούνγκ
1989 – Του απονέμεται το Νόμπελ Ειρήνης
2011 – Απεκδύεται την πολιτική εξουσία
2025 – Ανακοινώνει το πλαίσιο διαδοχής του
Αυτό που εκτυλίσσεται στην ορεινή πόλη της βόρειας Ινδίας, όπου ο πνευματικός ηγέτης του Θιβέτ ζει εξόριστος από το 1959, δεν είναι απλώς ένα θρησκευτικό γεγονός· είναι, ταυτόχρονα, μια στιγμή με γεωπολιτική εσάνς, μια φιλοσοφική ρήξη και μια προσεκτικά σχεδιασμένη πράξη αντίστασης.
Οι απανταχού βουδιστές αναμένουν τον… λευκό καπνό πάνω από τα Ιμαλάια. Στις 6 Ιουλίου, καθώς οι μοναχοί θα ψάλλουν προσευχές υπέρ της μακροημέρευσης για τον 14ο Δαλάι Λάμα, ο ίδιος θα ετοιμάζεται να κάνει κάτι που κανένας προκάτοχός του δεν έχει κάνει εδώ και έξι αιώνες.
Μέχρι πρότινος, θα μπορούσε να σηματοδοτήσει την αρχή του τέλους ενός από τους πιο εμβληματικούς θρησκευτικούς θεσμούς στον σύγχρονο κόσμο. Μέχρι τις 2 Ιουλίου, ο Δαλάι Λάμα διακινούσε το σενάριο ότι υπάρχει το ενδεχόμενο να μη μετενσαρκωθεί αφού πεθάνει – όρος που χρησιμοποιείται για τον βουδισμό και τη διαδοχή των πνευματικών ηγετών του.
Ομως ο 14ος στη σειρά Δαλάι Λάμα αποφάσισε: θα ενσαρκωθεί, ο διάδοχος μπορεί να είναι οποιουδήποτε φύλου και οπωσδήποτε, όπως δηλώνει εδώ και δεκαετίες, δεν θα είναι γεννημένος στην Κίνα.
Μια διαχρονική κουβέντα
Το ζήτημα του επόμενου Δαλάι Λάμα έχει τεθεί εδώ και δεκαετίες. Στον θιβετιανό βουδισμό, ο Δαλάι Λάμα λογίζεται ως tulku, ένας μετενσαρκωμένος δάσκαλος δηλαδή που επιστρέφει, από ζωή σε ζωή, από συμπόνια προς τα έμβια όντα. Εδώ και έξι αιώνες, κάθε νέος Δαλάι Λάμα αναγνωρίζεται από μιαν ομάδα ανώτερων μοναχών που αναζητούν οιωνούς, συμβουλεύονται χρησμούς και αστρολογικά φαινόμενα και εξετάζουν παιδιά για σημάδια πνευματικής συνέχειας.
Αν και οι δύο πλευρές επιμείνουν, ο κόσμος θα μπορούσε σύντομα να αντιμετωπίσει την προοπτική δύο Δαλάι Λάμα: έναν αρεστό στο Πεκίνο και έναν επιλεγμένο από την εξόριστη θιβετιανή κοινότητα.
Αυτή τη φορά, ωστόσο, η παράδοση αυτή βρίσκεται υπό πίεση και σε κάθε περίπτωση υπό αίρεση. Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας, το οποίο κατέχει το Θιβέτ και σφίγγει σταθερά τον κλοιό γύρω από τη θρησκευτική ζωή στο ιερό τοπόσημο του βουδισμού, επιμένει ότι ο επόμενος Δαλάι Λάμα πρέπει να έχει γεννηθεί εντός της Κίνας και να εγκριθεί από το κράτος, μέσω μιας διαδικασίας που επιβλήθηκε για πρώτη φορά από τη δυναστεία των Τσινγκ τον 18ο αιώνα. Ο σημερινός Δαλάι Λάμα το απορρίπτει αυτό κατηγορηματικά.
Αν και οι δύο πλευρές επιμείνουν, ο κόσμος θα μπορούσε σύντομα να αντιμετωπίσει την προοπτική δύο Δαλάι Λάμα: έναν αρεστό στο Πεκίνο και έναν επιλεγμένο από την εξόριστη θιβετιανή κοινότητα. Θα ήταν ένα ρήγμα που θα απηχούσε, θα έλεγε κανείς, το σχίσμα της χριστιανικής Εκκλησίας, όταν αντίπαλοι πάπες και πατριάρχες διχοτόμησαν τον μεσαιωνικό χριστιανισμό. Αυτή τη φορά, εντούτοις, η διάσπαση θα έφερε όλο το βάρος της σύγχρονης αρχιτεκτονικής των κρατών· θα έφερνε αντιμέτωπη μιαν υπερδύναμη με ένα έθνος δίχως πατρίδα που βασίζεται στην πίστη.
Μετενσάρκωση vs realpolitik
Στο επίκεντρο της στρατηγικής του Πεκίνου βρίσκεται η διαταγή αριθ. 5, μια οδηγία του 2007 από την Κρατική Διοίκηση Θρησκευτικών Υποθέσεων, η οποία επιβάλλει ότι όλοι οι «ζωντανοί Βούδες» πρέπει να λάβουν την έγκριση της κυβέρνησης πριν αναγνωριστούν. Η πολιτική αυτή αντλεί νομική αιτιολόγηση από το σύστημα της Χρυσής Υδρίας, το οποίο εισήχθη από τους αυτοκράτορες της δυναστείας των Τσινγκ το 1793 και το οποίο απαιτούσε τα ονόματα των υποψηφίων να κληρώνονται.
Αυτή η διαδικασία δεν εφαρμόστηκε κατά γράμμα ούτε με συνέπεια και οπωσδήποτε δεν έγινε ποτέ καθολικά αποδεκτή. Βέβαια, το Κόμμα την αναβίωσε ως έναν τρόπο για να διεκδικήσει την κυριαρχία επί του θιβετιανού βουδισμού. Και το ιστορικό προηγούμενο είναι μάλλον δυσοίωνο: το 1995, αφού ο Δαλάι Λάμα αναγνώρισε ένα εξάχρονο αγόρι ως τον νέο Πάντσεν Λάμα (τον θεματοφύλακα του βουδιστικού δόγματος), οι κινεζικές Αρχές απήγαγαν το παιδί και τοποθέτησαν τον δικό τους υποψήφιο. Το αγόρι που είχε επιλεγεί από τον Δαλάι Λάμα δεν εθεάθη ποτέ ξανά. Το Πεκίνο διαφωνεί.
Ο θεσμός φέρει τεράστια συμβολική δύναμη τόσο στο Θιβέτ όσο και στα 200 εκατομμύρια βουδιστές της Κίνας. Ο έλεγχος της επόμενης ενσάρκωσης θα επέτρεπε στο Κομμουνιστικό Κόμμα να καθυποτάξει τη θρησκεία και να απονομιμοποιήσει την εξόριστη ηγεσία.
Το Πεκίνο εφαρμόζει τώρα την ίδια συνταγή για τον Δαλάι Λάμα και δεν είναι μυστικός ο λόγος. Ο θεσμός φέρει τεράστια συμβολική δύναμη τόσο στο Θιβέτ όσο και στα 200 εκατομμύρια βουδιστές της Κίνας. Ο έλεγχος της επόμενης ενσάρκωσης θα επέτρεπε στο Κομμουνιστικό Κόμμα να καθυποτάξει τη θρησκεία και να απονομιμοποιήσει την εξόριστη ηγεσία. Θα μετέτρεπε τη μετενσάρκωση σε κρατικό εργαλείο.
Ο Δαλάι Λάμα τούς πρόλαβε
Αυτές τις ημέρες, ο Δαλάι Λάμα έκανε τη μεγάλη του κίνηση. Σε μια ομιλία του στο πλαίσιο των εβδομαδιαίων εορτασμών για τα 90ά γενέθλιά του, ανακοίνωσε ότι το επίσημο πλαίσιο διαδοχής θα δημιουργηθεί από το Ιδρυμα Gaden Phodrang και την Κεντρική Διοίκηση του Θιβέτ – κοντολογίς, την εξόριστη κυβέρνηση με έδρα την Νταραμσάλα.
Μπορεί να αρνηθεί τη μετενσάρκωση;
Το θιβετιανό δόγμα επιτρέπει σε υψηλού επιπέδου μποντισάτβα –άτομα που μετενσαρκώθηκαν έως νιρβάνας– να απέχουν από περαιτέρω μετενσαρκώσεις, αν η συνέχιση θα εξυπηρετούσε λιγότερο από τη διακοπή της συνέχειας. Ο Δαλάι Λάμα έχει δηλώσει ότι θα ήταν δυνατόν να είναι ο τελευταίος, αν η μετενσάρκωσή του ενέχει κινδύνους συμβιβασμού με τους πολιτικούς σχεδιασμούς Πεκίνου.
Το μήνυμα ήταν σαφές: ο επόμενος Δαλάι Λάμα θα επιλεγεί εκτός της σφαίρας επιρροής της Κίνας και ο θιβετιανός λαός θα συμμετέχει ενεργά σε τούτη την επιλογή.
Επανέλαβε ότι ο επόμενος Δαλάι Λάμα θα μπορούσε να είναι οποιουδήποτε φύλου και θα πρέπει να έχει γεννηθεί εκτός Κίνας.
Ο επόμενος Δαλάι Λάμα γυναίκα;
Στις 2 Ιουλίου, σε ένα βιντεοσκοπημένο μήνυμα, ο Δαλάι Λάμα επιβεβαίωσε για πρώτη φορά ότι θα μετενσαρκωθεί και ότι ο θεσμός θα συνεχιστεί. Δήλωσε ότι το Ιδρυμα Gaden Phodrang θα έχει την αποκλειστική αρμοδιότητα για την αναγνώριση του διαδόχου του, σε συνεννόηση με τους επικεφαλής των θιβετιανών βουδιστικών παραδόσεων. Επανέλαβε επίσης ότι ο επόμενος Δαλάι Λάμα θα μπορούσε να είναι οποιουδήποτε φύλου και θα πρέπει να έχει γεννηθεί εκτός Κίνας, απορρίπτοντας ρητά την αξίωση του Πεκίνου για θρησκευτική δικαιοδοσία επί του διορισμού του επόμενου πνευματικού ηγέτη του βουδισμού.
Επανέλαβε επίσης αυτό που είχε δηλώσει ήδη από το 2011 και είχε σημειώσει στο βιβλίο του «Φωνή για όσους δεν έχουν φωνή» το 2025: μπορεί να μετενσαρκωθεί ως γυναίκα ή ως απλός δάσκαλος χωρίς επίσημο τίτλο. Αν ο θεσμός του Δαλάι Λάμα λάβει πολιτικό βάρος, είπε, ίσως είναι καλύτερα να τον αφήσουμε να πεθάνει.
Το σοκ δεν είναι μόνον ότι είναι πρόθυμος να τερματίσει τη γενεαλογική διαδοχή των ενσαρκώσεων· είναι ότι είναι φάνηκε πρόθυμος να την τερματίσει με τους δικούς του όρους, αντί να αφήσει την Κίνα να την κληρονομήσει.
Οι κατηγορίες για σεξισμό και η απολογία του
Σε πολλαπλές συνεντεύξεις μεταξύ 2015 και 2019, ο Δαλάι Λάμα σήκωσε κουρνιαχτό υπονοώντας ότι, αν ο μελλοντικός Δαλάι Λάμα είναι γυναίκα, θα πρέπει να είναι «ελκυστική». Τα σχόλια αυτά, που επαναλήφθηκαν σε συνομιλίες με το BBC και άλλα μέσα, προκάλεσαν ευρεία κριτική επειδή είναι σεξιστικά και δεν συνάδουν με το ευρύτερο μήνυμά του για συμπόνια και ισότητα.
Σε απάντηση, το γραφείο του εξέδωσε επίσημη συγγνώμη το 2019, αναφέροντας: «Η Αγιότητά του ζητεί ειλικρινά συγγνώμη. Ηταν ένα αστείο, το οποίο αντιλαμβάνεται ότι ήταν ακατάλληλο και ποτέ δεν είχε σκοπό να προσβάλει τον οποιονδήποτε». Η δήλωση επαναβεβαίωσε τη διαχρονική και ανυποχώρητη υποστήριξή του στην ισότητα των φύλων, σημειώνοντας ότι ο Δαλάι Λάμα έχει συχνά τονίσει την πιθανότητα γυναίκας διαδόχου και τη σημασία της γυναικείας ηγεσίας στον βουδισμό και όχι μόνο.
Κενό εξουσίας;
Αν δεν υπάρξει 15ος Δαλάι Λάμα ή αν η αναγνώριση καθυστερήσει για χρόνια ενώ ένα παιδί ωριμάζει, ο θιβετιανός βουδισμός μπορεί να αναζητήσει αλλού την ενότητα. Δύο φιγούρες ξεπροβάλλουν.
Ο Ganden Tripa –ο διορισμένος πνευματικός επικεφαλής της σχολής Gelug (της ίδιας σχολής με τον Δαλάι Λάμα)– θα μπορούσε να προσφέρει τη συνέχεια του δόγματος. Σε αντίθεση με τον Δαλάι Λάμα, δεν είναι tulku, αλλά ένας ανώτερος ακαδημαϊκός που εκλέγεται με βάση την αξία του. Η εξουσία του είναι θεσμική· δεν επιλέγεται επειδή διαθέτει το θείο χάρισμα του Βούδα.
Ενώ κανένας από τους ηγέτες δεν μπορεί να αναπαραγάγει τον μοναδικό ιστορικό ρόλο του Δαλάι Λάμα –ο οποίος ήταν ταυτόχρονα μοναχός και ταγός– αντιπροσωπεύουν πιθανά πλουραλιστικά μέλλοντα.
Εν τω μεταξύ, ο 17ος Karmapa, Ογκουέαν Τρινλέιο Ντόρτζε, παίζει ήδη τον δικό του γεφυροποιό ρόλο. Ως επικεφαλής της σχολής Kagyu είναι τούλκου αναγνωρισμένος τόσο από τον Δαλάι Λάμα όσο και, κατά ειρωνικό τρόπο, από την Κίνα, αν και κατέφυγε στην Ινδία το 1999. Νέος, έμπειρος στα μέσα ενημέρωσης και με παγκόσμιο σεβασμό, ο ίδιος έχει αναδειχθεί σε μια φιγούρα που ενώνει τη θιβετιανή νεολαία και τη διασπορά.
Ενώ κανένας από αυτούς τους ηγέτες δεν μπορεί να αναπαραγάγει τον μοναδικό ιστορικό ρόλο του Δαλάι Λάμα –ο οποίος ήταν ταυτόχρονα μοναχός και ταγός– αντιπροσωπεύουν πιθανά πλουραλιστικά μέλλοντα: ο θιβετιανός βουδισμός χωρίς κοινό επικεφαλής ή υπό την καθοδήγηση που θα προκύπτει από τη συνεργασία μεταξύ των σχολών.
Ουδείς μετά Βούδαν προφήτης
Το τι θα συμβεί στη συνέχεια είναι ασαφές. Το πλαίσιο διαδοχής που καθορίστηκε αυτές τις ημέρες ορίζει τη διαδικασία αλλά όχι την ταυτότητα του επόμενου Δαλάι Λάμα. Δεν έχουν ανακοινωθεί ονόματα. Δεν έχει ξεκινήσει καμία αναζήτηση. Είναι πιθανό, όπως και ο προκάτοχός του, ο 14ος Δαλάι Λάμα να μην αφήσει σαφή διάδοχο.
Αυτό, επίσης, μπορεί να είναι το ζητούμενο. Αρνούμενος να μετενσαρκωθεί υπό πίεση ή επιλέγοντας ένα διάδοχο εκτός της κινεζικής εμβέλειας, αμφισβητεί στον πυρήνα της την ιδέα ότι η πνευματική εξουσία μπορεί να ελέγχεται από το κράτος. Αν η Κίνα προχωρήσει στον διορισμό ενός δικού της «Δαλάι Λάμα», ο κόσμος –και οι βουδιστικές κοινότητες ειδικότερα– θα πρέπει να επιλέξουν μεταξύ νομιμότητας και… ευκολίας.
Στα 90 του χρόνια, η τελευταία του πράξη μπορεί να μην είναι η διαδοχή του, αλλά η απελευθέρωση του βουδισμού από τη χειραγώγηση.
Ο άνθρωπος που γεννήθηκε ως Λιάμο Θόνντουπ σε ένα αγροτικό χωριό στο Αμντο της Κίνας έχει επιβιώσει σε εξορίες και εξεγέρσεις, έχει αποθεωθεί –αν μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο σε έναν ήδη… θεό– με Νόμπελ και έχει ενθαρρύνει τον επιστημονικό και διαθρησκευτικό διάλογο.
Στα 90 του χρόνια, η τελευταία του πράξη μπορεί να μην είναι η διαδοχή του, αλλά η απελευθέρωση του βουδισμού από τη χειραγώγηση, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει να την αφήσει να πεθάνει μαζί του. «Αν είμαι ο τελευταίος Δαλάι Λάμα, θα είναι επειδή ο κόσμος δεν με χρειάζεται πια», είχε πει κάποτε.
Απ’ ό,τι φαίνεται μέχρι ώρας, ο ίδιος θεωρεί ότι ο κόσμος τον χρειάζεται. Και μπορεί να έχει δίκιο.
