Η 33χρονη Αγλαΐα Καραμήτσου, παραγωγός στη διαφήμιση, μόλις έμαθε ότι το ενοίκιο του μισοφτιαγμένου – μισοπεριποιημένου διαμερίσματός της στην καρδιά της Κυψέλης θα λάβει αύξηση 50% εντός μηνός, δίχως άλλη προειδοποίηση.
Σκέφτεται να συγκατοικήσει, αρνούμενη, όμως, να δώσει πάνω από 500 ευρώ για 70 ετών διαμέρισμα. «Είναι ακόμη αδιανόητο για μένα, όσο κι αν συζητούμε ότι τα 500 ευρώ για ένα διαμέρισμα γεμάτο “περίπου” είναι “ευκαιρία”». Τι «περίπου»; Το μπάνιο περίπου δεν πλημμυρίζει όταν βρέχει. Οι τοίχοι είναι περίπου ικανοί για να κρατήσουν έξω τον θόρυβο του δρόμου και η θέρμανση περίπου παραμένει στο σπίτι τον χειμώνα. «Οι μπαλκονόπορτες ανοίγουν μόνες τους όταν φυσάει πολύ».
Οι αριθμοί της κρίσης
• Σύμφωνα με τη Eurostat, σε επίπεδο Ε.Ε., από τις αρχές του 2010 και μέχρι το φετινό πρώτο τρίμηνο, οι τιμές πώλησης κατοικιών έχουν αυξηθεί κατά 57,9% και τα ενοίκια κατά 27,8%.
• Το 2023, το 10,6% των Ευρωπαίων δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να διατηρεί το σπίτι του επαρκώς ζεστό, από 9,3% το 2022. Η Πορτογαλία, η Ισπανία (20,8%) και η Βουλγαρία (20,7%) είχαν τα υψηλότερα ποσοστά, ενώ το Λουξεμβούργο (2,1%), η Φινλανδία (2,6%) και η Σλοβενία (3,6%) είχαν τα χαμηλότερα.
• Την ίδια χρονιά, το 8,8% των Ευρωπαίων δαπάνησε το 40% ή περισσότερο του διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών του για στέγαση. Τα υψηλότερα ποσοστά καταγράφηκαν στην Ελλάδα (28,5%), τη Δανία (15,4%) και τη Γερμανία (13%), ενώ τα χαμηλότερα στην Κύπρο (2,6%), τη Σλοβενία (3,7%) και την Κροατία (4,0%).
• Πάλι το 2023, το 91,2% των Ευρωπαίων που δεν κινδυνεύουν από φτώχεια ήταν ικανοποιημένο με το σπίτι του, σε σύγκριση με το 83,7% που κινδυνεύουν από φτώχεια.
• Μεταξύ 2015 και 2023, οι τιμές των κατοικιών στην Ε.Ε. αυξήθηκαν κατά μέσον όρο κατά 48,1%. Η μεγαλύτερη αύξηση σημειώνεται στην Ουγγαρία, όπου οι τιμές αυξήθηκαν κατά 172,5%, ενώ η χαμηλότερη στη Φινλανδία, κατά 5,4%.
Είναι μία από τα εκατομμύρια σε όλη τη γηραιά ήπειρο που αντιμετωπίζουν την ίδια πίεση: δεν υπάρχουν αρκετές κατοικίες, οι τιμές ανεβαίνουν συνεχώς και καμία πολυαναμενόμενη φούσκα δεν φαίνεται να σπάει στην άκρη του τούνελ. Σε ολόκληρη την Ε.Ε., οι τιμές των κατοικιών χτυπούν… ταβάνια, προσαρμοσμένες ασφαλώς στον πληθωρισμό και όλες τις αιτίες και τις συνέπειές του, αλλά και στην έξαρση της βραχυχρόνιας μίσθωσης και των προγραμμάτων χρυσής βίζας.
Είναι ακόμη αδιανόητο για μένα, όσο κι αν συζητούμε ότι τα 500 ευρώ για ένα διαμέρισμα γεμάτο «περίπου» είναι «ευκαιρία».
Από την Πράγα έως τη Βαρκελώνη και από το Βίλνιους έως την Αθήνα, το ερώτημα είναι κοινό: Πού θα μείνουμε;
Ειδικά στοιχεία για την Ελλάδα
• To 29,1% των Ελλήνων που ζουν σε πόλεις έχουν κόστος στέγασης άνω του 40% του εισοδήματός τους, ενώ μόνο 2,6% των Κυπρίων αντιμετωπίζει το ίδιο πρόβλημα.
• Το 19% των Ελλήνων δεν μπορεί να διατηρήσει το σπίτι του επαρκώς ζεστό.
• 15.632 ενεργές αγγελίες βραχυχρόνιων μισθώσεων στην Αθήνα σήμερα.
• Tο 2024 καταγράφηκε αύξηση της ζήτησης βραχυχρόνιων μισθώσεων. Συνολικά οι διανυκτερεύσεις έφτασαν στα 14,1 εκατ. το 2024, από 12,1 εκατ. το 2023 και 9,9 εκατ. το 2019, καταγράφοντας αύξηση 42% στην πενταετία.
• Μείωση 17% στην έκδοση νέων οικοδομικών αδειών στην Αττική τον Ιανουάριο του 2025 σε σχέση με τον ίδιο μήνα του 2024.
Οι τάσεις αυτές έχουν δυσανάλογα μεγάλο αντίκτυπο στις ευάλωτες ομάδες: στους νέους, τις μονογονεϊκές οικογένειες, τους μετανάστες και τους χαμηλόμισθους εργαζομένους. Οι φοιτητές ωθούνται στην περιφέρεια, ενώ απαραίτητες ειδικότητες –όπως γιατροί και εκπαιδευτικοί– δεν μπορούν πλέον να αντέξουν οικονομικά να ζουν στις πόλεις όπου εργάζονται.
Από την Πράγα έως τη Βαρκελώνη και από το Βίλνιους έως την Αθήνα, το ερώτημα είναι κοινό: Πού θα μείνουμε;
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει αναγνωρίσει ότι η κρίση είναι συστημική. Το 2024, για πρώτη φορά, η πρόεδρος της Κομισιόν, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, διόρισε επίτροπο με άμεση αρμοδιότητα τη στέγαση: τον Δανό Νταν Γιέργκενσεν. Το σημαντικότερο και διόλου τυχαίο; Το χαρτοφυλάκιό του περιλαμβάνει και την ενέργεια. Διότι στεγαστική και ενεργειακή κρίση, απ’ ό,τι φαίνεται, αλληλοσυμπληρώνονται.
Νταν Γιέργκενσεν, ο πρώτος επίτροπος Στέγασης της Κομισιόν
Τον Ιούλιο του 2024, η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν άνοιξε νέους δρόμους διορίζοντας τον Νταν Γιέργκενσεν (φωτ.) πρώτο επίτροπο της Ε.Ε. αρμόδιο για τη στέγαση. Ως Δανός πολιτικός και πρώην υπουργός για το κλίμα, την ενέργεια και τις υπηρεσίες κοινής ωφέλειας, ο Γιέργκενσεν έφτασε στις Βρυξέλλες διαθέτοντας στη φαρέτρα του την προώθηση περιβαλλοντικών μεταρρυθμίσεων και τον εκσυγχρονισμό του δημόσιου τομέα – δύο από τους κεντρικούς πυλώνες της τρέχουσας δανικής προεδρίας του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου.
Το νέο του χαρτοφυλάκιο τον τοποθετεί στο «μεταξύ» της πολιτικής για το κλίμα, της κοινωνικής ισότητας και της αστικής ανάπτυξης. Ο Γιέργκενσεν αποκάλεσε τη στέγαση «ευρωπαϊκό θεμελιώδες δικαίωμα· είναι κοινωνικός πυλώνας να έχεις ένα οικονομικά προσιτό σπίτι» και δεσμεύτηκε να ενσωματώσει την οικονομικά προσιτή στέγαση στη χάραξη πολιτικής της Ε.Ε. Κατά τη θητεία του, η Κομισιόν εγκαινίασε τον διάλογο για την προσιτή στέγαση και το στρατηγικό πλαίσιο «Κάνοντας τη στέγαση προσιτή».
Είναι δικαίωμα όλων των πολιτών στην Ευρωπαϊκή Ενωση να έχουν ένα οικονομικά προσιτό, βιώσιμο και αξιοπρεπές σπίτι. Ταυτόχρονα, πολλοί Ευρωπαίοι βιώνουν ενεργειακή φτώχεια. Και πάλι, αυτό είναι εντελώς απαράδεκτο.
«Αυτή τη στιγμή, πάρα πολλοί Ευρωπαίοι αγωνίζονται να βρουν ένα οικονομικά προσιτό μέρος για να ζήσουν. Οι τιμές τόσο της αγοράς όσο και της ενοικίασης έχουν αυξηθεί, επηρεάζοντας εκατομμύρια. Αυτό είναι απαράδεκτο. Είναι δικαίωμα όλων των πολιτών στην Ευρωπαϊκή Ενωση να έχουν ένα οικονομικά προσιτό, βιώσιμο και αξιοπρεπές σπίτι. Ταυτόχρονα, πολλοί Ευρωπαίοι βιώνουν ενεργειακή φτώχεια. Και πάλι, αυτό είναι εντελώς απαράδεκτο. Προφανώς, πολλές από αυτές τις προκλήσεις πρέπει να αντιμετωπιστούν από τα κράτη-μέλη, αλλά υπάρχουν πράγματα που μπορούμε να κάνουμε και θα κάνουμε σε ευρωπαϊκό επίπεδο», δήλωσε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Νοέμβριο του 2024, κατά την ακρόασή του από την αρμόδια επιτροπή.
Το ευρωπαϊκό σχέδιο προσιτής κατοικίας
Για πρώτη φορά, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιχειρεί να απαντήσει με συνολικό σχέδιο. Ηδη, λοιπόν, βρίσκεται σε εξέλιξη δημόσια διαβούλευση για το Ευρωπαϊκό Σχέδιο Προσιτής Κατοικίας, μια φιλόδοξη πρόταση για την ανατροπή των στεγαστικών ανισοτήτων μέσω θεσμικών, επενδυτικών και ρυθμιστικών αλλαγών. Το ερώτημα είναι αν οι πολίτες θα το δουν ποτέ να εφαρμόζεται εκεί όπου το έχουν περισσότερο ανάγκη.
Η Κομισιόν έχει ήδη δρομολογήσει τις βασικές προτεραιότητες:
• Παροχή λύσεων για πιο προσιτή και βιώσιμη στέγαση.
• Κινητοποίηση επενδύσεων σε όλα τα επίπεδα (κρατικό, περιφερειακό, τοπικό).
• Πρόσβαση σε αξιοπρεπή κατοικία για ευάλωτα άτομα, νέους, οικογένειες.
• Καλύτερη αντιστοίχιση προσφοράς και ζήτησης.
Οι προτάσεις αυτές μοιάζουν και είναι φιλόδοξες. Ελάχιστες, όμως, είναι δεσμευτικές. Τα περισσότερα μέτρα επαφίενται στις εθνικές στρατηγικές.
Ως πεδία δράσης προτείνει:
• Δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις στη στέγαση.
• Ψηφιοποίηση και επιτάχυνση αδειοδότησης.
• Βελτίωση λειτουργίας αγοράς ενοικίων.
• Κίνητρα για ανακαινίσεις και κατασκευές.
• Μείωση διοικητικών βαρών.
• Ενίσχυση κατασκευαστικών επαγγελμάτων.
• Προώθηση κοινωνικής και συνεταιριστικής στέγασης.
Σύμφωνα με το σχέδιο, ειδική έμφαση θα δοθεί:
• Στην ανάλυση ανά χώρα και περιφέρεια.
• Στη στήριξη των τοπικών αρχών με τεχνική βοήθεια.
• Στη συμπερίληψη των δεσμεύσεων για την ενέργεια και το κλίμα
• Στη δίκαιη μεταχείριση μεταξύ περιφερειών, αστικών/αγροτικών περιοχών, κοινωνικών ομάδων & γενεών, ατόμων με αναπηρίες.
Οι προτάσεις αυτές μοιάζουν και είναι φιλόδοξες. Ελάχιστες, όμως, είναι δεσμευτικές. Τα περισσότερα μέτρα επαφίενται στις εθνικές στρατηγικές. Ενώ πόλεις όπως η Βιέννη και η Βαρκελώνη έχουν ισχυρές παραδόσεις και πολιτικές για τη δημόσια στέγαση, άλλες παλεύουν να επεκταθούν. Στην Ελλάδα, οι προσπάθειες αναβάθμισης των κτιρίων έχουν καθυστερήσει λόγω γραφειοκρατικών εμποδίων, περιορισμένων κονδυλίων και έλλειψης συντονισμού μεταξύ των υπουργείων.
Πώς ζει η πλειονότητα των Ευρωπαίων;
• Πάνω από τα δύο τρίτα των Ευρωπαίων ζουν σε ιδιοκατοίκηση.
• Υπάρχουν κατά μέσον όρο 1,6 δωμάτια ανά άτομο.
• Υπάρχουν κατά μέσον όρο 2,3 άτομα ανά νοικοκυριό.
• Το 17% των Ευρωπαίων ζει σε σπίτια που δεν προσφέρουν επαρκή χώρο
• Το 34% των Ευρωπαίων ζει σε σπίτια που έχουν περισσότερο χώρο από αυτόν που θεωρείται επαρκής.
Πηγή: Eurostat (2023)
Η Κομισιόν έχει επίσης δρομολογήσει τον δημόσιο διάλογο για την προσιτή στέγαση, μια διαδικασία που αποσκοπεί στη συλλογή ανατροφοδότησης από τους ενδιαφερόμενους φορείς, τις τοπικές Αρχές και τις ομάδες της κοινωνίας των πολιτών. Ωστόσο, το χρονοδιάγραμμα φαίνεται να πηγαίνει με τη γνώριμη ευρωπαϊκή γραφειοκρατική… νωχέλεια. Το σχέδιο βρίσκεται ακόμη υπό διαμόρφωση. Οι ενοικιαστές και οι οικογένειες με χαμηλό εισόδημα, στο μεταξύ, αντιμετωπίζουν ήδη το διογκούμενο κόστος στέγασης και ενέργειας.
Στη Βιέννη μπορούν
Υπάρχουν παραδείγματα που δείχνουν πως η στέγαση δεν είναι αναγκαστικά κρίση χωρίς λύση. Η Βιέννη διατηρεί από τον μεσοπόλεμο ένα εκτεταμένο σύστημα κοινωνικής κατοικίας, με χιλιάδες διαμερίσματα που ανήκουν στον δήμο της πόλης, ενώ υπάρχουν και επιδοτούμενα συνεταιριστικά σχήματα. Το αποτέλεσμα: σταθερά χαμηλότερες αυξήσεις ενοικίων, ελάχιστη γκετοποίηση και υψηλός βαθμός μεικτής κοινωνικής συμβίωσης.
Είναι άραγε εφικτό ένα ανάλογο θεσμικό μοντέλο και σε ευρωπαϊκή κλίμακα; Ορισμένες οργανώσεις και πολιτικές ομάδες ζητούν μια δεσμευτική Οδηγία της Ε.Ε. για την Προσιτή Στέγαση, που θα κατοχυρώνει το δικαίωμα στη στέγη όχι ως γενική επιθυμία, αλλά ως νομικά επιβεβλημένο πυλώνα κοινωνικής συνοχής. Ηδη, το Housing Rights Watch και το FEANTSA έχουν καταθέσει σχετικές προτάσεις.
Συναντώντας την ενεργειακή φτώχεια
Τα υψηλά ενοίκια, ασφαλώς, είναι μόνον η μία πλευρά της στεγαστικής κρίσης. Για πολλά νοικοκυριά, ιδίως στη νότια και ανατολική Ευρώπη, η κρίση βαθαίνει τον χειμώνα. Μπορούν να αντέξουν οικονομικά μια στέγη –με όλες τις δυσκολίες– αλλά δεν συμβαίνει το ίδιο με τη θέρμανση.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναγνωρίζει πλέον επίσημα το πρόβλημα: ενεργειακή φτώχεια, κατά την οποία τα νοικοκυριά δεν μπορούν να πληρώσουν τις βασικές ενεργειακές υπηρεσίες, όπως η θέρμανση, η ψύξη και ο φωτισμός. Συνολικά στην Ευρώπη, το 9,2% των Ευρωπαίων πολιτών εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία. Στην Ελλάδα και τη Βουλγαρία, σχεδόν το 30% του πληθυσμού είναι ενεργειακά φτωχό με βάση τουλάχιστον δύο δείκτες, ενώ στις δυτικές και βόρειες χώρες της Ε.Ε. το ποσοστό αυτό πέφτει κάτω από το 5%.
Θυμάμαι να ζεσταίνουμε το οικογενειακό μας διαμέρισμα με τρομερή ευκολία. Τώρα, μετά βίας θερμαίνουμε ένα δωμάτιο – για να μην αναφέρω πώς κάνουμε μπάνιο τον χειμώνα.
Οι λόγοι ποικίλλουν: μόνωση, ηλικία συστημάτων θέρμανσης, ενεργοβόρα κτίρια και… άτιμες ή τίμιες τιμές ενέργειας. Οι λογαριασμοί φυσικού αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας αυξήθηκαν κατακόρυφα και σχεδόν εν μια νυκτί κατά τη διάρκεια της ενεργειακής κρίσης του 2021 – 2023, συνεπεία της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία.
«Θυμάμαι να ζεσταίνουμε το οικογενειακό μας διαμέρισμα με τρομερή ευκολία. Τώρα, μετά βίας θερμαίνουμε ένα δωμάτιο – για να μην αναφέρω πώς κάνουμε μπάνιο τον χειμώνα», λέει η Αγλαΐα Καραμήτσου, που μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη όπου ο χειμώνας δεν αστειευόταν.
Αυτό δεν είναι μόνο ζήτημα ποιότητας ζωής. Η κακή θέρμανση συνδέεται με αναπνευστικές παθήσεις, καρδιαγγειακό στρες και προβλήματα στην ψυχική υγεία. Τα παιδιά σε κρύα σπίτια έχουν χειρότερες επιδόσεις στο σχολείο. Οι ηλικιωμένοι είναι πιο ευεπίφοροι σε ασθένειες και κοινωνική απομόνωση.
Το στεγαστικό ζήτημα είναι ο δείκτης που αποκαλύπτει, αθόρυβα αλλά ξεκάθαρα, τη γεωγραφία των ευρωπαϊκών ανισοτήτων
Η στέγαση είναι το θεμέλιο της υγείας, της αξιοπρέπειας και της ικανότητας να σχεδιάζουμε το μέλλον μας. Δεν είναι απλώς ένας χώρος όπου πάμε «για έναν ύπνο». Και δεν μοιάζει να είναι πλέον υπόθεση εσωτερικής πολιτικής. Είναι ο δείκτης που αποκαλύπτει, αθόρυβα αλλά ξεκάθαρα, τη γεωγραφία των ευρωπαϊκών ανισοτήτων: ανάμεσα στον Βορρά και τον Νότο, στα μεγάλα αστικά κέντρα και τις περιφέρειες, στους ηλικιωμένους που μένουν πίσω και στους νέους που δεν μπορούν να ξεκινήσουν.
