Η πρόσφατη έκθεση Λέττα “Much more than a market” για την Ευρωπαϊκή Ενωση και η πρόγευση από την πολυαναμενόμενη έκθεση του Μάριο Ντράγκι καταδεικνύουν τη σημασία βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας της ενιαίας αγοράς. Η Ελλάδα, αποτελώντας μέρος της ευρωπαϊκής οικογένειας, για να μπορέσει να βελτιώσει τη διεθνή ανταγωνιστικότητά της, πρέπει να επιτύχει υψηλότερη παραγωγικότητα. Οσον αφορά την καθημερινότητά μας, υψηλότερη παραγωγικότητα είναι ο καλύτερος δρόμος για να πετύχουμε την πολυπόθητη πραγματική αύξηση των εισοδημάτων του εργαζομένου. Απαραίτητη προϋπόθεση γι’ αυτήν την υψηλότερη παραγωγικότητα είναι, μεταξύ άλλων, η βελτίωση των επιδόσεων της καινοτομίας.
Στο σημείο αυτό για να έχουμε ξεκάθαρους ορισμούς –καθώς η λέξη «καινοτομία» ακούγεται πολύ και παντού, και πιο συχνά, λανθασμένα–, θα θέλαμε να υπενθυμίσουμε ότι σύμφωνα με την τελευταία έκδοση του εγχειριδίου Oslo, καινοτομία είναι ένα νέο ή βελτιωμένο προϊόν (αγαθό ή υπηρεσία) ή μία επιχειρησιακή διαδικασία που διαφέρει σημαντικά από τα προηγούμενα προϊόντα ή τις προηγούμενες διαδικασίες της επιχείρησης και που εισήχθη στην αγορά ή τέθηκε σε λειτουργία από την επιχείρηση.
Συνεπώς η καινοτομία δεν είναι ούτε μια απλή διαφοροποίηση σε ένα προϊόν ή υπηρεσία, ούτε ένα επιτυχημένο επιστημονικό πείραμα σε ένα εργαστήριο ή μια δημοσίευση σε ένα έγκυρο επιστημονικό περιοδικό, αλλά το προϊόν ή η υπηρεσία που θα εισέλθει επιτυχημένα στην αγορά δημιουργώντας θέσεις εργασίας έπειτα από πολύ μόχθο, αγώνα, ανθρώπινη και χρηματική επένδυση, βασισμένη σε επιτυχημένα επιστημονικά πειράματα ή και σε σύγχρονα επιχειρηματικά μοντέλα.
Πού βρίσκεται λοιπόν η Ελλάδα στον δρόμο για την «καινοτομία»;
Πολύ θετικό για τη χώρα μας είναι ότι στο πλαίσιο του –πολύ ανταγωνιστικού– πλέγματος δράσεων Horizon Europe της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για έργα Ερευνας και Καινοτομίας (Ε&Α) η Ελλάδα βρίσκεται στην πολύ καλή 9η θέση στη διεκδίκηση χρηματοδότησης και στην 8η σε επίπεδο συμμετοχών. Επίσης καταλαμβάνει την καλύτερη θέση σε σύγκριση με αυτές τις 15 «widening countries» της Ευρωπαϊκής Ενωσης (χώρες μέτριας και χαμηλής καινοτομίας). Επίσης ο δείκτης «Ενταση Ε&Α», που εκφράζει τις δαπάνες Ε&Α ως ποσοστό του ΑΕΠ, το 2022 αυξήθηκε σε 1,49%, από 1,46% το 2021, κατατάσσοντας την Ελλάδα στη 13η θέση μεταξύ των χωρών της ΕΕ27 με μέσο όρο 2,24%.
Εδώ όμως αρχίζουν τα δυσάρεστα νέα. Κατ’ αρχάς, η Ελλάδα έχει πολύ χαμηλές επιδόσεις στον 3ο Πυλώνα του Horizon Europe, που αφορά στην καινοτόμο επιχειρηματικότητα, και ιδιαίτερα στις προσκλήσεις “EIC Accelerator”, το οποίο είναι ένα πρόγραμμα χρηματοδότησης επιχειρήσεων ιδιαίτερα υψηλής τεχνολογικής στάθμης. Επιπλέον, σύμφωνα με το «European Innovation Scoreboard 2024», βρίσκεται για 6η συνεχή χρονιά στην 20ή θέση ανάμεσα στα 27 κράτη-μέλη. Ειδικότερα, το 2024 ήταν στην προτελευταία θέση στην ομάδα των «χωρών με μέτριες επιδόσεις καινοτομίας» (EL) και ακριβώς στη μέση των “widening countries”. Ως “widening” η Ε.Ε. χαρακτηρίζει τις χώρες που παρουσιάζουν υστέρηση σε επί μέρους δείκτες της έρευνας και της καινοτομίας.
Τι σημαίνει αυτό με απλά λόγια; Από τη μια μεριά σημαντική ευρωπαϊκή χρηματοδότηση εισρέει στη χώρα από δράσεις του Horizon Europe, ενώ εξίσου σημαντικά έργα προκύπτουν από συγχρηματοδοτούμενες δράσεις από ΕΣΠΑ όπως το «Ερευνώ-Καινοτομώ». Από την άλλη πλευρά όμως, τα υψηλής ποιότητας αποτελέσματα της Ε&Α σπάνια καταλήγουν σε καινοτομία, δηλαδή στην αγορά. Είναι «ηλίου φαεινότερον» ότι εδώ υπάρχει ένα σοβαρό πρόβλημα!
Το 2020 μια επιτροπή ειδικών, με συντονιστή τον νομπελίστα καθηγητή Πισσαρίδη, εξέδωσε το σχέδιο ανάπτυξης για την ελληνική οικονομία που αποτέλεσε πυξίδα για την χάραξη κυβερνητικής πολιτικής. Ενα σημαντικό κομμάτι από αυτό το σχέδιο αφορά την καινοτομία. Από το 2020 ως τώρα, πολλές από αυτές τις προτάσεις έχουν υλοποιηθεί. Παρά τις σημαντικές και κλιμακούμενες προσπάθειες της Πολιτείας και του ιδιωτικού τομέα τα τελευταία χρόνια, παρά την εφαρμογή σημαντικού μέρους των προτάσεων της έκθεσης Πισσαρίδη δεν είμαστε εκεί που πρέπει. Ενδεχομένως τα αποτελέσματα των παρεμβάσεων στην έρευνα και την καινοτομία παρουσιάζουν μία χρονική υστέρηση. Αυτό δεν μας απαγορεύει να αναρωτηθούμε, τι θα μπορούσε να γίνει επιπρόσθετα, διαφορετικά και πιο αποτελεσματικά;
Η ανάλυση μάς οδηγεί σε τέσσερις προτεινόμενες παρεμβάσεις:
- Εστίαση της χρήσης των διαθέσιμων πόρων για Ε&Α στην Ελλάδα
- Εφαρμογή σημαντικών μέτρων της έκθεσης Πισσαρίδη που δεν έχουν υλοποιηθεί
- Προσπάθεια αλλαγής νοοτροπίας και κλίμακας αξιών στην Ελληνική κοινωνία
- Εξωστρέφεια
1. Εστίαση της χρήσης των διαθέσιμων πόρων για Ε&Α στην Ελλάδα για επίτευξη κρίσιμης μάζας, στοχεύοντας ευρωπαϊκές και διεθνείς αλυσίδες αξίας
Οχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη, η χρηματοδότηση των προγραμμάτων Ε&A έρχεται με βάση την ποιότητα της πρότασης εφόσον η πρόταση εμπίπτει σε ένα προκαθορισμένο μεν, ευρύ φάσμα δε, τεχνολογιών ή εφαρμογών. Αυτή η μεθοδολογία χαρακτηρίζεται ως προσέγγιση «από κάτω προς τα πάνω» (“bottom up”) και καταλήγει σε ένα αρκετά διευρυμένο χώρο προτεινόμενων τομέων και τεχνολογιών. Για παράδειγμα, κάθε πρόταση που υποβάλλεται στο ΕΣΠΑ οφείλει να εμπίπτει σε ένα τέτοιο κατάλογο 8 Τομέων με πολλές υποδιαιρέσεις.
Η εναλλακτική προσέγγιση είναι η εστίαση της πολιτικής Ε&Α από «πάνω προς τα κάτω» (“top down”) σε συγκεκριμένα θεματικά πεδία τα οποία θεωρούνται στρατηγικής σημασίας. Σήμερα, στην Ευρώπη εφαρμόζεται ένα μείγμα και των δύο. Η νέα ευρωπαϊκή πολιτική, Strategic Technologies for Europe Platform (STEP) εγκρίθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Οκτώβριο του 2023 και ενεργοποιήθηκε τον περασμένο Απρίλιο.
Σύμφωνα με τις κατευθυντήριες οδηγίες της Ε.Ε. στόχος της STEP είναι η στήριξη της ανάπτυξης και της παραγωγής κρίσιμων τεχνολογιών σε τρεις τομείς (δηλαδή, καινοτομία στους τομείς της ψηφιακής και της υπερπροηγμένης τεχνολογίας, καθαρές και αποδοτικές ως προς τη χρήση των πόρων τεχνολογίες, καθώς και βιοτεχνολογίες), οι οποίοι σχετίζονται με την πράσινη και την ψηφιακή μετάβαση. Επίσης, η STEP θα στηρίξει επενδύσεις που αποσκοπούν στην ενίσχυση της βιομηχανικής ανάπτυξης και των αλυσίδων αξίας, με αποτέλεσμα τη μείωση των στρατηγικών εξαρτήσεων της Ενωσης, την ενίσχυση της κυριαρχίας και της οικονομικής ασφάλειάς της και την αντιμετώπιση των ελλείψεων εργατικού δυναμικού και δεξιοτήτων στους εν λόγω στρατηγικούς τομείς. Με τον τρόπο αυτό θα βελτιωθεί η μακροπρόθεσμη ανταγωνιστικότητα της Ενωσης και θα ενισχυθεί η ανθεκτικότητά της.
Ωστόσο, το φάσμα των τεχνολογιών που επικεντρώνονται παραμένει αρκετά ευρύ. Ενώ αυτό μπορεί να αποτελεί λογική επιλογή για μια πολιτική που αφορά ολόκληρη την ήπειρο, είναι επαρκές για μια σχετικά μικρή χώρα να εξαπλώσει τις προσπάθειές της σε όλες αυτές τις τεχνολογίες; Και αν όχι, ποια είναι τα κριτήρια για την επιλογή των τεχνολογιών στις οποίες θα δοθεί προτεραιότητα και των αγορών στις οποίες θα απευθυνθεί;
Πιστεύουμε ότι η Ελλάδα πρέπει να εστιάσει τη χρήση των περιορισμένων πόρων της σε Ε&Α, έτσι ώστε η μεταφορά των αποτελεσμάτων σε καινοτομία να είναι πιο αποτελεσματική από ό,τι μέχρι σήμερα. Με άλλα λόγια υποστηρίζουμε ότι πρέπει από τη μια μεριά να ιεραρχήσει τις τεχνολογίες που θα υποστηρίξει και από την άλλη να ιεραρχήσει τους τομείς εφαρμογής τους, δηλαδή να εφαρμόσει μια προσέγγιση “top down”.
Αν η Ελλάδα επιλέξει να ιεραρχήσει τεχνολογίες, η επιλογή θα πρέπει να γίνει ακριβώς, ανάμεσα στους τομείς που έχουν επιλεχθεί από την Ε.Ε., στο πλαίσιο των τεχνολογιών STEP, έτσι ώστε να υπάρχει συνέπεια με την ευρωπαϊκή πολιτική Ερευνας και Ανάπτυξης. Ενα άλλο κριτήριο ιεράρχησης είναι αυτές οι τεχνολογίες να εμπίπτουν κατά το δυνατόν στο πλαίσιο της Εθνικής Στρατηγικής Εξυπνης Εξειδίκευσης με τις περιφερειακές της «απολήξεις», καθώς και της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιομηχανία η οποία εγκρίθηκε το 2022 και είναι σε στάδιο αναθεώρησης.
Από τη μεριά της τεχνολογίας, μια τέτοια ιεράρχηση πρέπει οπωσδήποτε να γίνει ώστε να δώσει προτεραιότητα σε τομείς όπου μπορούμε να αναμένουμε ότι η διεθνής βιομηχανία, η οποία βασίζεται σε αυτές τις τεχνολογίες, δεν έχει φτάσει στο επίπεδο ωριμότητας που μπορεί να επιτρέψει σε έναν νέο παίκτη, όπως η Ελλάδα, να γίνει ηγέτης και όπου οι διεθνείς αλυσίδες αξίας αναμένεται να αναπτυχθούν με ταχείς ρυθμούς. Τρεις κλάδοι μπορούν να αναφερθούν ως παράδειγμα:
i) Ο σχεδιασμός κυκλωμάτων μικροηλεκτρονικής, η συσκευασία, συναρμολόγηση (assembly, packaging) καθώς και δοκιμές (testing), τομέας ο οποίος είναι μια από τις προτεραιότητες του STEP, και εκφράζεται στη Ευρώπη από το European Chips Act.
Εδώ είναι σημαντικό να τονιστεί η σημασία της προσεκτικής ανάλυσης των επιμέρους τομέων κάθε βιομηχανικού κλάδου. Ενώ, μια μονάδα κατασκευής ολοκληρωμένων κυκλωμάτων απέχει πολύ από το να μπορεί να θεωρείται τομέας προτεραιότητας στην Ελλάδα, ισχύει το εντελώς αντίθετο για την ελληνική κοινότητα σχεδιασμού ολοκληρωμένων κυκλωμάτων η οποία έχει αποδείξει μια αξιοσημείωτη ανθεκτικότητα και μεγάλες δυνατότητες ανάπτυξης τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια. Ενας σημαντικός αριθμός εταιρειών που δημιουργήθηκαν την πρώτη δεκαετία του αιώνα έχει εν τω μεταξύ αναπτυχθεί. Αρκετές από αυτές έχουν εξαγοραστεί από διεθνείς, παγκοσμίως γνωστές, εταιρείες. Αποτελούν ένα από τα πιο λαμπρά παραδείγματα παγκόσμιας πρωτοπορίας, η οποία, εάν –επιλεκτικά (όπως υποστηρίζουμε εδώ)– στηριχθεί, μπορεί να διατηρήσει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στις παγκόσμιες αγορές. Περαιτέρω, βασιζόμενοι στην ηγετική τους θέση, συστάδες σημαντικές στις διεθνείς αλυσίδες αξίας, μπορούν να αναπτυχθούν, ενισχύοντας στη συνέχεια τη μεταποιητική βάση της Ελλάδας στους τομείς που αναφέραμε παραπάνω (assembly, packaging, testing.)
ii) Το δεύτερο παράδειγμα τεχνολογιών που έχουν τα χαρακτηριστικά κλάδων που μπορούν να υποστηριχθούν επιλεκτικά είναι οι κβαντικοί αλγόριθμοι. Εδώ, πρέπει και πάλι να αποφύγουμε παρεξηγήσεις. Οι διεθνείς προσπάθειες για την κατασκευή κβαντικών υπολογιστών με αξιοποιήσιμο αριθμό qubits (οι στοιχειώδεις μονάδες που επιτρέπουν τους κβαντικούς υπολογισμούς) είναι τόσο τεράστιες που καμία στήριξη από το ελληνικό κράτος δεν μπορεί να φέρει ένα σοβαρό αποτέλεσμα. Στον αντίποδα οι αλγόριθμοι που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τους κβαντικούς υπολογιστές, είναι ένας τομέας που δεν έχει αναπτυχθεί ακόμα και το ελληνικό ακαδημαϊκό περιβάλλον βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση: στον Δημόκριτο, δύο ινστιτούτα, των κβαντικών τεχνολογιών και της Τεχνητής Νοημοσύνης, μπορούν να συνεργαστούν για να φέρουν πολύτιμα αποτελέσματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε διεθνείς αλυσίδες αξίας. Επίσης οι νέες ερευνητικές Μονάδες «ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ» στους Αλγόριθμους και στην Τεχνητή Νοημοσύνη και ΗΡΩΝ στη Ρομποτική του Ερευνητικού Κέντρου ΑΘΗΝΑ που χρηματοδοτούνται από το Ταμείο Ανάκαμψης μπορούν να παίξουν καταλυτικό ρόλο.
iii) Αλλοι τομείς όπως η βιοτεχνολογία και η αναγεννητική ιατρική, που αναμένεται να αναπτυχθεί ραγδαία τόσο από τεχνολογικής πλευράς όσο και από πλευράς τάσεων της αγοράς, και όπου η Ελλάδα έχει σημαντικό ακαδημαϊκό προβάδισμα, για παράδειγμα στο ΙΤΕ και στο ΕΜΠ, μπορούν να είναι υποψήφιοι για στήριξη.
Τώρα, προκύπτει το επόμενο ερώτημα, ποιοι είναι οι βασικοί κλάδοι εφαρμογών, ποιες αγορές, όπου η Ελλάδα έχει επείγουσα ανάγκη να διακριθεί στην καινοτομία για να διατηρηθεί ανταγωνιστική ή να διατηρήσει μια στρατηγική αυτονομία. Για διαφορετικούς λόγους ο πρωτογενής τομέας και η λεγόμενη «γαλάζια οικονομία» μπορούν να υποστηριχθούν. Η γεωργία είναι σημαντικότατη λόγω της διεθνούς πίεσης για επάρκεια στο επίπεδο παροχής τροφίμων (και σε έκτακτη κατάσταση για τη διατροφική αυτάρκεια) και φυσικά της πίεσης στις τιμές. Η ναυτιλία, επειδή η Ελλάδα κατέχει ηγετική θέση στο διεθνές θαλάσσιο εμπόριο και η κατάκτηση και της ναυτιλιακής μεταποιητικής βιομηχανίας μπορεί μόνο να εδραιώσει αυτήν την κυριαρχία. Η απόλυτη κάλυψη των αναγκών των θαλάσσιων μεταφορών και η πράσινη μετάβαση που απαιτείται, μπορούν να αποτελέσουν παράγοντα επιτυχίας για την ελληνική ναυπηγική βιομηχανία, η οποία βρίσκεται στα πρόθυρα της αναγέννησης.
Το δυναμικό της Ελλάδας σε ηλιακή, αιολική και κυματική ενέργεια αποτελεί ένα τεράστιο κεφάλαιο. Φυσικά η ανάπτυξη ανταγωνιστικών προϊόντων σήμερα στην Ελλάδα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, θα χαρακτηριζόταν από πολλούς ψευδαίσθηση. Υπάρχει όμως χώρος για απόκτηση τεχνογνωσίας στον σχεδιασμό της εγκατάστασης, την συντήρησης, την ευφυή δικτύωση και, τέλος, την ανακύκλωση όπου υπάρχουν ανοικτές προκλήσεις.
Οι τεχνολογίες ή αυτές οι αγορές που αναφέραμε παραπάνω είναι ενδεικτικά παραδείγματα, που από την εμπειρία μας μοιάζουν να πληρούν τα κριτήρια για επιλεκτική “top down” εθνική υποστήριξη. Οπωσδήποτε μια πιο εμπεριστατωμένη ανάλυση είναι απαραίτητη, με τελικό στόχο μια επιλογή τεχνολογιών και κλάδων εφαρμογών που θα υποστηριχθούν σε προτεραιότητα.
Είναι λογικό, οι τεχνολογίες που θα επιλεγούν, να συγκαταλέγονται στις τεχνολογίες STEP, έτσι ώστε να υπάρχει ένταξη στον ευρωπαϊκό προσανατολισμό Ε&A και καινοτομίας. H Εθνική Στρατηγική για τη Βιομηχανία, η οποία είναι σε στάδιο αναθεώρησης σε συνδυασμό με την Εθνική Στρατηγική για την Ερευνα, την Τεχνολογική Ανάπτυξη και Καινοτομία (ΕΣΕΤΑΚ) η οποία καταρτίζεται, αποτελεί μία εξαιρετική ευκαιρία για μια περαιτέρω εστίαση από πλευράς έρευνας, τεχνολογίας και βιομηχανικών εφαρμογών.
Αυτή η επιλογή πρέπει να γίνει από ένα συντονιστικό κέντρο εμπειρογνωμόνων υψηλού επιπέδου (High Level Group-HLG) που αξιοποιεί συμπεριληπτικά σημαίνοντες παράγοντες από την Ελλάδα και τη Διασπορά, για να βρει τους κοινούς παρονομαστές από τις παραπάνω στρατηγικές και το STEP. Αυτό του HLG θα πρέπει να αποτελείται όχι μόνο από μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας, αλλά και ανθρώπους της βιομηχανίας με εμπειρία στην εφαρμοσμένη Ε&A και στη μεταφορά της τεχνολογίας, όπως για παράδειγμα υψηλόβαθμα στελέχη Ινστιτούτων π.χ. Fraunhofer, CEA-LETI κ.λπ,, τα Deep-Tech VCs, φυσικά σε συνεργασία με τη βιομηχανία. Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα χρησιμοποιεί αυτή τη μεθοδολογία, με πολύ θετικά αποτελέσματα (High Level Groups).
2. Εφαρμογή σημαντικών μέτρων της έκθεσης Πισσαρίδη που δεν έχουν υλοποιηθεί
Η έκθεση Πισσαρίδη σκιαγραφεί τη σημασία της βιομηχανικής έρευνας ως βασικού συστατικού στη μεταφορά της τεχνολογίας και κατά συνέπεια στην καινοτομία. Είναι επίσης σημαντικό να επισημανθεί και να προστεθεί, η άμεση μεταφορά ανθρώπινου δυναμικού από τα ερευνητικά κέντρα και την ακαδημαϊκή κοινότητα στη βιομηχανία, ως ένας εξαιρετικά αποτελεσματικός μηχανισμός μεταφοράς τεχνολογίας που πρέπει να τονιστεί και να ενισχυθεί ξεχωριστά. Ποιο θα μπορούσε να είναι το εργαλείο για την ενίσχυση αυτού του μηχανισμού; Είναι ενδιαφέρον ότι η ήδη εφαρμοζόμενη επιδότηση από το Ταμείο Ανάκαμψης των «βιομηχανικών διδακτορικών» τίτλων στοχεύει σε αυτόν τον μηχανισμό, και αυτό είναι ήδη πολύ θετικό. Ωστόσο, αυτό μπορεί να προχωρήσει πολύ πέρα από την ενεργοποίηση διδακτορικών φοιτητών στη Βιομηχανία.
Προς αυτήν την κατεύθυνση, μπορούν να προταθούν συγκεκριμένες δράσεις που δεν έχουν γίνει μέχρι σήμερα. Πρώτα απ’ όλα είναι η υλοποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων (MSc ή MBA) με μοναδικό στόχο την Καινοτομία και Επιχειρηματικότητα και τη Διαχείριση της Τεχνολογίας, όπως το Διαπανεπιστημιακό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών (ΔΠΜΣ) «Τεχνο-Οικονομικά Συστήματα» το οποίο έχει οργανωθεί και υλοποιηθεί μέσα από τη συνεργασία της Σχολής Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών (ΗΜΜΥ) του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ) και του Τμήματος Βιομηχανικής Διοίκησης και Τεχνολογίας της Σχολής Ναυτιλίας & Βιομηχανίας του Πανεπιστημίου Πειραιώς, και προγράμματα διά βίου εκπαίδευσης για την καινοτομία, συμπληρωματικά με τα «κλασικά» MBA γενικής κατεύθυνσης.
Τα προτεινόμενα προγράμματα απευθύνονται σε φοιτητές μηχανικούς, νέους και ανώτερους ερευνητές και κυρίως σκοπεύουν στη διασύνδεσή τους με τη βιομηχανία. Αυτό μπορεί να υλοποιηθεί, για παράδειγμα με κατάλληλη εξειδίκευση μέρους του προγράμματος ΕΣΠΑ στο πρόγραμμα «Ανθρώπινο Δυναμικό και Κοινωνική Συνοχή», με ειδικές προκηρύξεις στο πλαίσιο της στρατηγικής STEP, με τη μεγαλύτερη ενεργοποίηση και εξωστρέφεια των Γραφείων Μεταφοράς Τεχνολογίας, των νεοσύστατων Κέντρων Ικανοτήτων και του Εθνικού Δικτύου Ερευνητικών Υποδομών με όρους ελεύθερης αγοράς. Ενα τέτοιο μέτρο δεν αναφέρεται ρητά στην έκθεση Πισσαρίδη, αλλά αποτελεί μια λογική συνέχεια των προτάσεων. Είναι επίσης πολύ σημαντικός παράγοντας για την αλλαγή νοοτροπίας και κλίμακας αξιών, σημείο που αναλύουμε παρακάτω.
Ακόμη καλύτερα μπορούμε, μεσοπρόθεσμα, να φιλοδοξούμε ότι τέτοιες ενέργειες θα οδηγήσουν στη δημιουργία στο εσωτερικό των πολυτεχνικών μας σχολών, τμημάτων αφιερωμένων στη Διαχείριση της Τεχνολογίας, που ως φάροι τεχνογνωσίας θα προωθήσουν ακόμη περισσότερο την Καινοτομία και Επιχειρηματικότητα.
Επίσης, όπως αναφέρεται στην πολιτική STEP, αναγνωρίζεται η σημασία για την Ε.Ε. της αντιμετώπισης σημαντικών ελλείψεων εργατικού δυναμικού και δεξιοτήτων σε θέματα που σχετίζονται με την πράσινη και την ψηφιακή μετάβαση. Κατά συνέπεια, ενδείκνυται επίσης η υλοποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων και σε αυτούς τους τομείς.
Ενας δεύτερος τρόπος βελτίωσης των διαδικασιών μεταφοράς τεχνολογίας, που επισημαίνεται στην έκθεση Πισσαρίδη, και δεν έχει εφαρμοστεί σε ευρεία κλίμακα είναι η δημιουργία έργων Proof–of–concept (PoC) μεταξύ ώριμων επιχειρήσεων και νεοφυών επιχειρήσεων / scaleups. Η υλοποίηση τέτοιων έργων μπορεί και πρέπει προετοιμαστεί κατάλληλα στο πλαίσιο στοχευμένων προγραμμάτων. Το πρόγραμμα kiskstart-innovation.com της Ελβετίας είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα τέτοιου επιτυχημένου προγράμματος. Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι ο δημόσιος τομέας δεν χρειάζεται να επενδύσει σε μεγάλο βαθμό (ακόμη και να μην επενδύσει καθόλου!), αλλά μάλλον να ενθαρρύνει την εφαρμογή τέτοιων συστημάτων Ανοικτής Καινοτομίας, αναμένοντας χρηματοδότηση από επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα.
Τρίτη δράση είναι η αξιοποίηση του φορολογικού κινήτρου για πραγματοποίηση Ε&Α από επιχειρήσεις. Το άρθρο 22Α του κώδικα φορολογίας εισοδήματος ν. 4172/2013, όπως τροποποιήθηκε από τον νόμο 4712/2020, προβλέπει ένα ευνοϊκό φορολογικό πλαίσιο για τις δαπάνες έρευνας και ανάπτυξης που πραγματοποιούν οι επιχειρήσεις. Συγκεκριμένα, προβλέπεται προσαυξημένη φορολογική έκπτωση των δαπανών αυτών κατά 100% (έναντι 30% που ίσχυε) καθώς και τη δυνατότητα επιτάχυνσης της διαδικασίας αξιολόγησης από τη ΓΓΕΚ με χρήση ορκωτού λογιστή.
3. Προσπάθεια αλλαγής νοοτροπίας και κλίμακας αξιών στην ελληνική κοινωνία
Μια δράση, ίσως ακόμη πιο σημαντική από όλες, είναι η αναμόρφωση της εικόνας της βιομηχανικής έρευνας, με ευρείας κλίμακας πληροφόρηση του κοινού και τη συστηματική πληροφόρηση και προβολή της αξιοποίησης των πλεονεκτημάτων της, πρώτα απ’ όλα για τους νέους μας, για τη δεκτικότητά τους να προσαρμόζονται σε ένα κόσμο που αλλάζει συνέχεια. Πρόκειται για αλλαγή της κουλτούρας της κοινωνίας. Οι επιτυχημένοι επιχειρηματίες και καινοτόμοι πρέπει να προβάλλονται τόσο από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης όσο και από τη δημόσια διοίκηση, συστηματικά και συνεχώς. Η υλοποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων για την Διαχείριση της Τεχνολογίας, όπως αναφέραμε παραπάνω είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα, προς αυτήν την κατεύθυνση. Επίσης τα ετήσια βραβεία των πιο Καινοτόμων Startups που θεσμοθέτησε η Elevate Greece Α.Ε., εταιρεία εποπτευόμενη από το υπουργείο Ανάπτυξης, είναι στη σωστή κατεύθυνση. Πρόκειται σίγουρα για μια «ήπια» δράση που θα χρειαστεί χρόνο για να δείξει την αξία της, ωστόσο η σημασία της είναι καθοριστική για να επιτρέψει την αλλαγή κουλτούρας.
Ως επιστήμονες, αλλά και ως απλοί παρατηρητές, εντοπίζουμε στα ερευνητικά μας κέντρα και πανεπιστήμια τον σχεδόν δογματικό θαυμασμό στον ερευνητή με τις πολλές δημοσιεύσεις. Χωρίς να υποβαθμίζουμε τη σημασία αυτού του ρόλου και υπογραμμίζοντας την ανάγκη ύπαρξης τέτοιων επιστημόνων, υποστηρίζουμε την επείγουσα ανάγκη της βελτίωσης της εικόνας της συνεισφοράς των ανθρώπων που δημιουργούν καινοτομία. Η ενσωμάτωση κριτηρίων της προαγωγής των επιστημόνων μας με αντίκτυπο στην καινοτομία, όπως έγινε πέρυσι σε νόμο του υπουργείου Παιδείας για τους ιδρυτές spin-off ή ακόμη για την κρίση καθηγητών και ερευνητών συνυπολογίζοντας και αυτά τα κριτήρια, αποτελεί ένα πολύ θετικό βήμα αλλαγής της νοοτροπίας.
4. Εξωστρέφεια
Η ευημερία των βιομηχανιών μας εξαρτάται από την ικανότητά τους να εξάγουν και των ερευνητικών μας κέντρων και πανεπιστημίων να δημιουργούν με γνώση των διεθνών αναγκών και της πραγματικότητας. Επιτυχία σημαίνει επιτυχία στις διεθνείς αγορές. Η στήριξη της διεθνοποίησης της ελληνικής καινοτομίας είναι υψίστης σημασίας. Δυστυχώς στο «European Innovation Scoreboard 2024» ο επί μέρους δείκτης «Medium and high-tech goods exports» ήταν στο 23,1 και ο επί μέρους δείκτης Knowledge-intensive services exports στο 76,4 με 100 τον ευρωπαϊκό μέσο όρο.
Η ενίσχυση της κατοχύρωσης Διεθνούς Διανοητικής Ιδιοκτησίας (πατέντες, βιομηχανικό σχέδιο, σήματα) αποτελεί αδήριτη ανάγκη για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της χώρας, τομείς στους οποίους υστερούμε σημαντικά και πρέπει να αναληφθούν άμεσες ενέργειες από την Πολιτεία. Στον επί μέρους δείκτη PCT patent applications η Ελλάδα σημειώνει 39,9 και στον δείκτη Design applications σημειώνει 19,9 με ευρωπαϊκό μέσο όρο 100.
Στο πλαίσιο αυτό προτείνεται ο εκσυγχρονισμός του εθνικού νομοθετικού και κανονιστικού πλαισίου διανοητικής ιδιοκτησίας ώστε να εναρμονιστεί με την κυρίαρχη ευρωπαϊκή πρακτική μέσω της υπογραφής των δύο συγγενών συμφωνιών: της διαδικασίας του Ενιαίου Διπλώματος Ευρεσιτεχνίας (Unitary Patent, UP) και της δημιουργίας του Ενιαίου Δικαστηρίου (Unified Patent Court, UPC) που καθιστούν ευκολότερη και φθηνότερη την προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας μέσω πατέντας στην Ευρώπη.
Παράλληλα προτείνεται η δημιουργία κινήτρου χρηματοδότησης για κατοχύρωση διεθνούς διανοητικής ιδιοκτησίας μέσω ΕΣΠΑ (πατέντα, εμπορικά σήματα, βιομηχανικό design), ώστε πέρα από τη βελτίωση των εθνικών επιδόσεων, να πυροδοτηθεί μία ευρύτερη αλλαγή κουλτούρας.
Επίσης η Ελλάδα πρέπει να αποφασίσει ποιος θα είναι υπεύθυνος για την κατοχύρωση και εμπορική αξιοποίηση της διανοητικής ιδιοκτησίας στους δημόσιους ερευνητικούς φορείς. Με δεδομένο ότι μόνο πια στη Σουηδία ισχύει το Professor’s privilege, καθώς εσχάτως καταργήθηκε και στην Ιταλία, προτείνουμε να ακολουθηθεί ό,τι ισχύει σε όλες τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες.
Εκτός όμως από την ποιότητα της καινοτομίας και των προϊόντων, η έγκαιρη εμπλοκή διαδικασιών, οργανισμών (βιομηχανίες, startups, ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια) στις διεθνείς αρένες από τη μία πλευρά, και η συλλογή εμπορικών, τεχνολογικών πληροφοριών από την άλλη, μπορεί να «απογειώσουν» το εθνικό μας οικοσύστημα καινοτομίας με όχημα την τεχνολογική και επιστημονική διπλωματία.
Αρκετές χώρες έχουν αναπτύξει ad-hoc εργαλεία. Το πιο αποδοτικό από αυτά, αναμφισβήτητα, είναι το ελβετικό Swissnex το οποίο έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση της χώρας επί 13 χρόνια στην πρώτη θέση στην καινοτομία στους παγκόσμιους πίνακες αποτελεσμάτων και στην πρώτη θέση στην ελκυστικότητα ταλέντων τα τελευταία πέντε χρόνια: το brain regain, που είναι τόσο σημαντικό για την Ελλάδα, περνάει από αυτή την ελκυστικότητα.
*Μιχάλης Δρίτσας, τ. διευθύνων σύμβουλος Elevate Greece A.E., στέλεχος υπ. Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών, ΜΟΔ Α.Ε.
**Γιώργος Κοτρώτσιος, τ. αντιπρόεδρος Επιχειρηματικής Ανάπτυξης του Ελβετικού Κέντρου Ερευνας και Καινοτομίας, CSEM (csem.ch), και μέλος της Βιομηχανικής Συμβουλευτικής Επιτροπής της Ελβετικής Ακαδημίας Επιστημών Τεχνολογίας
