Εχουν παρέλθει περίπου 15 χρόνια από το πρώτο ηχηρό σήμα κινδύνου για τις οικονομίες του δυτικού κόσμου, όταν το 2011 η Κίνα επέβαλε εμπάργκο στις εξαγωγές σπάνιων γαιών προς την Ιαπωνία. Η κίνηση έγινε στο πλαίσιο μιας εδαφικής διαμάχης που ανέδειξε τα 17 μέταλλα με τα εξωτικά ονόματα σε γεωπολιτικό όπλο μεγατόνων στα χέρια της Κίνας. Οι ρωγμές που προκλήθηκαν αμέσως στην εφοδιαστική αλυσίδα και τα προβλήματα στις βιομηχανίες κατέστησαν σαφή την εξάρτηση της σύγχρονης τεχνολογίας και της παγκόσμιας οικονομίας από τις σπάνιες γαίες της Κίνας.
Φέτος τον Απρίλιο, όταν το Πεκίνο αποφάσισε να επιβάλει αυστηρούς ελέγχους γενικώς στις εξαγωγές σπάνιων γαιών ως αντίποινα στην «ημέρα απελευθέρωσης» και τους δασμούς του Ντόναλντ Τραμπ, η κίνηση δεν ήταν παρά η υπενθύμιση του κινδύνου.
Ο δυτικός κόσμος, αλλά και η παγκόσμια οικονομία, έχει όψιμα αντιληφθεί το λάθος του να αφήσει τη δύσκολη και από περιβαλλοντικής απόψεως επισφαλή εξόρυξη και παραγωγή των σπάνιων γαιών στην Κίνα, η οποία έπειτα από 30 χρόνια συστηματικών και γενναίων επενδύσεων έχει προ πολλού διασφαλίσει σχεδόν παγκόσμιο μονοπώλιο στα αναγκαία για τις σύγχρονες τεχνολογίες μέταλλα. Σε αντίθεση όμως με το πρόσφατο παρελθόν, όταν οι προσπάθειες για παραγωγή σπάνιων γαιών εκτός Κίνας παρέμειναν υποτονικές, τελευταία επικρατεί ένα είδος παγκόσμιου συναγερμού: από την Ιαπωνία μέχρι τη Σουηδία και από τη Μαλαισία μέχρι την Καλιφόρνια βρίσκεται σε εξέλιξη μια συντονισμένη προσπάθεια κυβερνήσεων και επιχειρήσεων με γενναίες χρηματοδοτήσεις, δεσμεύσεις και προγραμματισμό και απώτερο στόχο να διασφαλιστεί η επάρκεια προσφοράς σπάνιων γαιών εκτός Κίνας.
Η επιβολή αυστηρών ελέγχων από το Πεκίνο στις εξαγωγές των 17 κρίσιμων μετάλλων προκάλεσε έντονα προβλήματα στις βιομηχανίες της Δύσης.
Πρωτοφανή κινητικότητα επιδεικνύει πρωτίστως ο Ντόναλντ Τραμπ καθώς μέσα στις τελευταίες 10 ημέρες περίπου έχει κλείσει συμφωνίες με την Αυστραλία, τη Μαλαισία, την Καμπότζη και την Ιαπωνία για τη χρηματοδότηση και στήριξη της παραγωγής σπάνιων γαιών και άλλων στρατηγικής σημασίας μετάλλων.
Σημαντικότερη όλων είναι ίσως η συμφωνία με την Αυστραλία, τη χώρα της Lynas, της σημαντικότερης εταιρείας σπάνιων γαιών εκτός Κίνας, καθώς δεσμεύει τις δύο χώρες να επενδύσουν περίπου ένα δισ. δολάρια στην παραγωγή σπάνιων γαιών και στη δημιουργία πλήρους εφοδιαστικής αλυσίδας. Η αμερικανική τράπεζα US Export-Import Bank δεσμεύθηκε να χορηγήσει δάνεια άνω των 2,2 δισ. δολ. για τη χρηματοδότηση σχεδίων εξόρυξης και ανάπτυξης κρίσιμων μετάλλων στην Αυστραλία, με επιλέξιμες για τις πιστώσεις τις εταιρείες Arafura Rare Earths, Northern Minerals, RZ Resources και Graphinex. Την ίδια στιγμή, η κυβέρνηση Τραμπ στηρίζει ενεργά τις βιομηχανίες σπάνιων γαιών των ΗΠΑ και μάλιστα με τρόπους που προκάλεσαν επικρίσεις. Το καλοκαίρι, το Πεντάγωνο επένδυσε 400 εκατ. δολ. στη σημαντικότερη όλων, την MP Materials, που λειτουργεί ορυχείο στα σύνορα της Καλιφόρνια με τη Νεβάδα. Δέχθηκε όμως επικρίσεις ότι υιοθετεί τακτικές που προσιδιάζουν σε εκείνες της Κίνας. Η εταιρεία σχεδιάζει, πάντως, την επέκτασή της και την ανέγερση δεύτερης μονάδας της με σκοπό να φτάσει την παραγωγή της στους 10.000 τόνους μέσα σε λίγα χρόνια.
Η Κίνα, μετά 30 χρόνια συστηματικών επενδύσεων, έχει διασφαλίσει σχεδόν παγκόσμιο μονοπώλιο στα αναγκαία για τις σύγχρονες τεχνολογίες μέταλλα.
Παράλληλα, η αμερικανική USA Rare Earth λειτουργεί πλέον τη δική της μονάδα στο Στίλγουοτερ στη βόρεια Οκλαχόμα, με στόχο μια ετήσια παραγωγή 600 τόνων σπάνιων γαιών μέχρι τα τέλη του επόμενου έτους και περαιτέρω διπλασιασμό της παραγωγής της στις αρχές του 2027. Προσβλέποντας, άλλωστε, στη στήριξη της Ουάσιγκτον η γερμανική VAC Group, η οποία υπήρξε η κυριότερη βιομηχανία της Ευρώπης στην παραγωγή μαγνητών σπάνιων γαιών, άρχισε να δρομολογεί μέσα στον Οκτώβριο την ανέγερση δικής της μονάδας στο Σάμτερ της Νότιας Καρολίνας με παραγωγική δυνατότητα 2.000 τόνων ετησίως. Ευελπιστεί μάλιστα να αρχίσει να παράγει στα τέλη Μαρτίου και να διπλασιάσει την παραγωγή της μέσα σε 18 μήνες. Και τέλος, μια ακόμη αμερικανική εταιρεία, η Noveon Magnetics, έχει κατασκευάσει δική της μονάδα κοντά στο Οστιν του Τέξας. Η στήριξη της Ουάσιγκτον στον κλάδο έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον των επενδυτών, με αποτέλεσμα την εκτόξευση των μετοχών πολλών αμερικανικών ορυχείων σπάνιων γαιών. Οι μετοχές των MP Materials και Trilogy Metals που είναι εισηγμένες στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης, έχουν τετραπλασιαστεί σε αξία, της Energy Fuels έχουν τριπλασιαστεί, ενώ της Critical Metals έχουν σημειώσει άνοδο 90% και της USA Rare Earth περίπου 75%.
Η κινητικότητα είναι έντονη και στην Ευρώπη με τις βιομηχανίες να έχουν επανειλημμένως απευθύνει πιεστικές εκκλήσεις στην Κομισιόν για να δραστηριοποιηθεί και να διασφαλίσει επάρκεια των στρατηγικής σημασίας μετάλλων. Στο επίκεντρο των ευρωπαϊκών προσπαθειών έχει βρεθεί η Neo στην ανατολική Εσθονία. Μια εταιρεία που πριν από έναν αιώνα παρήγε σχιστολιθικό πετρέλαιο στην περιοχή Σιλαμάε και τώρα στην ίδια μονάδα επεξεργάζεται σπάνιες γαίες. Επίσης, έχει δική της μονάδα παραγωγής μαγνητών σπάνιων γαιών στην περιοχή Νάρβα στις όχθες ποταμού που φτάνει μέχρι τη Ρωσία. Η εν λόγω βιομηχανία έχει μακρά ιστορία με τις σπάνιες γαίες καθώς της ανήκει η Magnequench, άλλοτε θυγατρική της General Motors που απεδείχθη ευρηματική τις δεκαετίες 1980 και 1990 επινοώντας εφαρμογές των μαγνητών σπάνιων γαιών. Η Γηραιά Ηπειρος ενδέχεται να βρεθεί σύντομα προ διλημμάτων, καθώς η επιτακτική ανάγκη να διασφαλίσει δική της παραγωγή σπάνιων γαιών ίσως έρθει σε σύγκρουση με ζητήματα περιβαλλοντικής φύσης, αλλά ακόμη και με το ενδεχόμενο κοινωνικό κόστος στις περιοχές των εξορύξεων.
Το περιβαλλοντικό κόστος των εξορύξεων
Από τον Μάρτιο του 2023 η Κομισιόν έχει παρουσιάσει την Πράξη της Ε.Ε. για τα Στρατηγικής Σημασίας Μέταλλα και τις Πρώτες Υλες και μεταξύ άλλων θέτει στόχο για το 2030 την κάλυψη του 10% των αναγκών της Ε.Ε. σε σπάνιες γαίες από εξορύξεις εντός της Γηραιάς Ηπείρου. Εκτοτε έχουν ενταθεί οι έρευνες για σπάνιες γαίες εντός της Ευρώπης με σημαντικότερα ευρήματα τα κοιτάσματα σε Νορβηγία και Σουηδία. Το μεγαλύτερο είναι το κοίτασμα που εντόπισε το καλοκαίρι του 2024 η εταιρεία Rare Earths Norway στη Νορβηγία και σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, περιέχει 8,8 εκατ. μετρικούς τόνους οξειδίων σπάνιων γαιών εντός των οποίων ανιχνεύονται 1,5 εκατ. μετρικοί τόνοι μαγνητών σπάνιων γαιών. Περίπου ένα έτος νωρίτερα η Σουηδία είχε εντοπίσει κοίτασμα στην αρκτική της πλευρά, στην περιοχή Κιρούνα, που σύμφωνα με τις πρώτες εκτιμήσεις περιέχει πάνω από ένα εκατ. τόνους σπάνιων γαιών.
Οι κάτοικοι της περιοχής Κιρούνα στη Σουηδία αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους έπειτα από συστάσεις και προειδοποιήσεις της κυβέρνησης.
Στο σουηδικό κοίτασμα γίνονται ακόμη διερευνητικές εξορύξεις και είναι πιθανόν να παρέλθει ακόμη μια δεκαετία μέχρις ότου λειτουργήσει κανονικά ορυχείο στην περιοχή. Τις εξορύξεις έχει αναλάβει η κρατική εταιρεία LKAB, που παράγει επίσης το 80% του σιδηρομεταλλεύματος της Ευρώπης. Οπως ανέφερε μέσα στην εβδομάδα σχετικό δημοσίευμα του Bloomberg, οι προσπάθειες για την αξιοποίησή του έχουν ήδη δημιουργήσει κοινωνικό πρόβλημα στην περιοχή. Οι κάτοικοι της Κιρούνα αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους έπειτα από συστάσεις και προειδοποιήσεις της κυβέρνησης, η οποία τους στέλνει επιστολές για την επικινδυνότητα της περιοχής εξαιτίας των εξορύξεων. Η πόλη της Κιρούνα βρέθηκε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος τον Αύγουστο, όταν η εύθραυστη ξύλινη εκκλησία έπρεπε να μετακινηθεί κατά πέντε χιλιόμετρα και να εγκατασταθεί σε άλλο κτίσμα προκειμένου να προστατευτεί από τους κραδασμούς της εξορυκτικής δραστηριότητας. Η είδηση κυκλοφόρησε στο Ιντερνετ και δέχθηκε εκατομμύρια σχόλια. Μια εβδομάδα αργότερα, άρχισαν να καταφθάνουν οι επιστολές, οι αρχές της πόλης συγκάλεσαν συνέλευση των κατοίκων και η εταιρεία LKAB ανακοίνωσε ότι πρέπει να απομακρυνθούν από τα σπίτια τους άλλοι 6.000 κάτοικοι. Η εταιρεία καλύπτει τα έξοδα της μετακίνησής τους και δηλώνει πως θα κάνει ό,τι μπορεί για να διασφαλίσει ότι η κοινότητα θα παραμείνει ενωμένη και ισχυρή.
Εχει προηγηθεί ανάλογη τραυματική εμπειρία των κατοίκων της περιοχής το 2004, όταν η LKAB ανακοίνωσε το μακρόπνοο σχέδιό της να κατεδαφίσει μεγάλο μέρος της πόλης και να μεταφέρει τις επιχειρήσεις της και αρχικά 6.000 κατοίκους της σε καινούργια κτίρια. «Οταν ζεις στην Κιρούνα γνωρίζεις τι σημαίνει να κατοικείς πάνω από ένα ορυχείο», δηλώνουν με πικρία οι κάτοικοι και οι επιχειρηματίες της περιοχής, αλλά παράλληλα υπογραμμίζουν πως δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι θα ήταν τόσο μεγάλες οι συνέπειες των εξορύξεων και τέτοιος ο κοινωνικός αντίκτυπος. Αλλοι εξ αυτών έχουν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, άλλοι τα καταστήματά τους και άλλοι το ξενοδοχείο τους. Και η κυβέρνηση διαμηνύει διά στόματος της υπουργού Ενέργειας και Επιχειρήσεων, Εμπα Μπους, πως «κανείς δεν θα αντιμετωπίσει το θέμα μόνος του» και εξηγεί πως οι εξορύξεις «είναι θέμα επιβίωσης για την Κιρούνα αλλά και ζήτημα εθνικής κυριαρχίας τόσο για τη χώρα όσο και γενικότερα για την ήπειρο».
