Ο Τζον Μέιναρντ Κέινς είχε παρατηρήσει: «Η δυσκολία έγκειται όχι τόσο στην ανάπτυξη νέων ιδεών, όσο στη διαφυγή από τις παλιές». Σοφία που καθίσταται ιδιαίτερα επίκαιρη σήμερα, καθώς η τεχνητή νοημοσύνη (Τ.Ν.) σαρώνει τον πλανήτη. Σε σύγκριση με τεχνολογικές επαναστάσεις που είχαμε στο παρελθόν, η ανακατάταξη που θα προκαλέσει σε όρους κατάργησης θέσεων εργασίας θα είναι πολύ σφοδρότερη, διότι η εισαγωγή της θα εξελιχθεί πολύ ταχύτερα από την εισαγωγή άλλων μεγάλων καινοτομιών στο παρελθόν και θα επηρεάσει ταυτόχρονα όλο το φάσμα της οικονομίας. Συγκεκριμένα, η Τ.Ν. θα επηρεάσει περισσότερο τομείς επαναλαμβανόμενων εργασιών, επεξεργασίας δεδομένων, διοικητικές, γραμματειακές, οικονομικές λειτουργίες σε επιχειρηματικό επίπεδο, καθώς και ακαδημαϊκή, επιστημονική έρευνα, διαγνωστική ιατρική, νομικές και συμβολαιογραφικές εργασίες. Χειρωνακτικές, μη τυποποιημένες εργασίες θα επηρεαστούν λιγότερο, τουλάχιστον σε πρώτη φάση.
Για τις ανεπτυγμένες οικονομίες Αμερικής, Κίνας, Ιαπωνίας, όπως και για τις αντίστοιχες στην Ευρωπαϊκή Ενωση, Γερμανία, Γαλλία και Ολλανδία, προεξοφλείται ότι η Τ.Ν. θα λειτουργήσει ως μοχλός διεύρυνσης της τεχνολογικής υπεροχής τους, αύξησης της παραγωγικότητας και ενίσχυσης της διεθνούς ανταγωνιστικότητάς τους. Για την Ελλάδα, ωστόσο, η Τ.Ν. συνιστά ταυτόχρονα υπόσχεση και κίνδυνο. Προσφέρει μια ευκαιρία για εκσυγχρονισμό υπηρεσιών, δημόσιων και ιδιωτικών, και βελτίωση του πρωτογενούς και του δευτερογενούς τομέα. Εγείρει όμως και έναν σοβαρό κίνδυνο να εντείνει τις διαρθρωτικές αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας, να διευρύνει το χάσμα με τα άλλα κράτη-μέλη της Ε.Ε. και να αυξήσει τις εισοδηματικές και κοινωνικές ανισότητες στο εσωτερικό της χώρας, αν για ακόμη μία φορά η πολιτεία και η κοινωνία αδρανήσουν μπροστά στην πρόκληση εμμένοντας σε λογικές και πρακτικές του παρελθόντος.
Η αφετηρία για την Ελλάδα είναι ανησυχητική. Εισέρχεται στην εποχή της Τ.Ν. από θέση σχετικής αδυναμίας εντός της Ευρωπαϊκής Ενωσης παρά το γεγονός ότι ήταν η 12η χώρα που προσχώρησε σε αυτήν, ήδη πριν από 44 χρόνια. Αρκετά οικονομικά μεγέθη είναι ενδεικτικά. Το 2024 το κατά κεφαλήν ΑΕΠ (σε μονάδες αγοραστικής δύναμης) βρίσκεται οριακά στο 70% του μέσου όρου της Ε.Ε. Τα πραγματικά διαθέσιμα εισοδήματα βαίνουν διαρκώς συρρικνούμενα σε σχέση με τις τιμές καταναλωτικών προϊόντων, κατοικιών, ενοικίων και άλλων κοινωνικών δαπανών, που τείνουν να προσεγγίζουν τον πολύ υψηλότερο ευρωπαϊκό μέσο όρο. Περίπου 26% των Ελλήνων ζουν σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, κατατάσσοντας την Ελλάδα στις υψηλότερες θέσεις αυτού του δείκτη στην Ευρώπη. Οι επενδύσεις αποτελούν διαχρονικό πρόβλημα. Ο ακαθάριστος σχηματισμός παγίου κεφαλαίου αντιστοιχεί σε περίπου 16% του ΑΕΠ, ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά στην Ε.Ε., σημαντικά κάτω από το 23% που χαρακτηρίζει τις ισχυρότερες οικονομίες. Οι συνολικές δαπάνες για έρευνα, ανάπτυξη και καινοτομία, που αντιστοιχούν στο 1,47% του ΑΕΠ, κατατάσσουν την Ελλάδα πολύ χαμηλότερα από τον μέσο όρο της Ε.Ε., που είναι 2,3%. Τέλος, η χώρα μας αντιμετωπίζει ένα διαχρονικό διαρθρωτικό πρόβλημα: το εμπορικό έλλειμμα. Το 2024 έφθασε στα 35,7 δισ. ευρώ – με εισαγωγές ύψους 84,3 δισ. και εξαγωγές μόλις 48,6 δισ. Τα παραπάνω στοιχεία, ενδεικτικά και μόνο, υπογραμμίζουν ότι η είσοδος της Ελλάδας στην επανάσταση της Τ.Ν. γίνεται από θέση μειονεκτική.
Σε επιμέρους τομείς, οι οιωνοί είναι εξίσου ανησυχητικοί. Ο τουρισμός, που αντιστοιχεί σχεδόν στο 20% του ΑΕΠ, βρίσκεται μπροστά σε ανεξερεύνητες προκλήσεις. Η Τ.Ν. μπορεί να εξατομικεύσει την ταξιδιωτική εμπειρία, να αυξήσει την ανταγωνιστικότητα ως προς τις τιμές και να αναβαθμίσει την τουριστική εμπειρία μέσω ιδιόχρηστων συσκευών με πολλαπλές παρεχόμενες εφαρμογές. Πιο σημαντικό, εξειδικευμένες και μη θέσεις εργασίας, ξεναγοί, υπάλληλοι γραφείων, ταξιδιωτικοί πράκτορες, προσωπικό τηλεφωνικών κέντρων και άλλα συναφή επαγγέλματα κινδυνεύουν με απώλεια απασχόλησης και μείωση εισοδήματος. Διεθνείς ψηφιακές πλατφόρμες, όπως η Airbnb και η Booking.com, απειλούν επίσης να απορροφήσουν μεγαλύτερο μερίδιο της ξενοδοχειακής αγοράς. Χωρίς στρατηγική για την ενσωμάτωση της Τ.Ν. στη διαχείριση του τουριστικού προϊόντος, η Ελλάδα διατρέχει τον κίνδυνο περαιτέρω εξάρτησης από ξένα επιχειρηματικά κέντρα, με σταδιακή μείωση της προστιθέμενης αξίας για τις εγχώριες τουριστικές επιχειρήσεις και τους απασχολουμένους στον κλάδο.
Ο πρωτογενής τομέας, που συμβάλλει κατά 4% στο ΑΕΠ, καλείται να αντιμετωπίσει άλλη μία πρόκληση που προστίθεται στα διαχρονικά δομικά προβλήματα που, δυστυχώς, επί δεκαετίες δεν έχει υπερβεί. Η Τ.Ν. είναι σίγουρο ότι μπορεί να αποφέρει αυξήσεις παραγωγικότητας μέσω των νέων «έξυπνων» μεθόδων, π.χ. ακριβής άρδευση, χρονικός συντονισμός διάθεσης προϊόντων στην εγχώρια και στην ξένη αγορά, αυτοματοποίηση προσαρμογής τιμών με όρους ανταγωνισμού και διαφάνειας. Ομως, ο μικρός παραγωγός κινδυνεύει να μείνει ψηφιακά περιθωριοποιημένος. Η χρήση της Τ.Ν. απαιτεί μεγάλες αυτόνομες ή συνεταιριστικές δομές παραγωγής, κάτι σπάνιο στον αγροτικό και στον κτηνοτροφικό τομέα στην Ελλάδα. Πέρα από έναν περιορισμένο αριθμό παραγωγών που δύνανται να ανταποκριθούν στις προϋποθέσεις για τη χρήση της Τ.Ν., οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι στην πλειονότητά τους θα βρεθούν αντιμέτωποι με συνθήκες ανταγωνισμού σε ποιότητα και τιμές προϊόντων που θα καταστούν ανυπέρβλητες.
Η κυριαρχία των μικρομεσαίων επιχειρήσεων (ΜμΕ) στην ελληνική οικονομία συνιστά άλλη μία ευπάθεια, αν όχι παθογένεια. Παρότι η Τ.Ν. θα μπορούσε θεωρητικά να παράσχει στις ΜμΕ χρήσιμες υπηρεσίες, όπως καταγραφή του ανταγωνισμού, ανάλυση δεδομένων, νέα μέσα εξυπηρέτησης πελατών, πρόσβαση στο ηλεκτρονικό εμπόριο, ακόμη και προτάσεις για λειτουργικές και λογιστικές βελτιώσεις, οι περισσότερες ελληνικές ΜμΕ στερούνται του απαιτούμενου μεγέθους, της κεφαλαιακής επάρκειας και της τεχνογνωσίας για την υιοθέτηση της Τ.Ν. Ενδέχεται οι ΜμΕ να εγκλωβιστούν στη σημερινή κατάσταση που χαρακτηρίζεται από υψηλές πάγιες δαπάνες, τόσο λειτουργικές όσο και μισθολογικές, διατηρώντας χαμηλά επίπεδα παραγωγικότητας και προστιθέμενης αξίας. Το νέο εμπορικό και επιχειρηματικό οικοσύστημα της Τ.Ν., όμως, δεν θα συγχωρέσει τέτοιου είδους ολιγωρίες και παλινδρομήσεις. Οι εισοδηματικές συνέπειες στο εσωτερικό θα είναι εξίσου σοβαρές. Η Τ.Ν. απειλεί να πολώσει την αγορά εργασίας, ευνοώντας τις θέσεις υψηλής ειδίκευσης και καταργώντας θέσεις ή μειώνοντας εισοδήματα σε τομείς όπου η νέα τεχνολογία μπορεί να τις αντικαταστήσει. Οσον αφορά τις μεγάλες ελληνικές επιχειρήσεις, πρέπει να θεωρείται αυτονόητο ότι θα επενδύσουν στην Τ.Ν. και θα καρπωθούν τα οφέλη της σε επίπεδο παραγωγής, εργασιακού κόστους και κερδοφορίας.
Κοιτώντας μπροστά, διαγράφονται δύο πορείες. Στο απαισιόδοξο σενάριο, η Ελλάδα παραμένει παθητικός χρήστης της Τ.Ν., με αρνητικές επιπτώσεις για τις ΜμΕ, τον πρωτογενή και τον δευτερογενή τομέα, και την τουριστική βιομηχανία. Η νέα τεχνολογική επανάσταση της Τ.Ν. θα έχει περιορισμένες επιπτώσεις στην παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ θα κινείται στα ίδια επίπεδα, το εμπορικό έλλειμμα θα αυξάνεται και οι εισοδηματικές ανισότητες θα διευρύνονται. Στο αισιόδοξο σενάριο, η Ελλάδα, αξιοποιώντας πόρους εθνικούς, του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας και, πιθανότατα, νέα χρηματοδοτικά προγράμματα της Ε.Ε. (η οποία αντιλαμβάνεται πλήρως το μέγεθος και τις συνέπειες του ανταγωνισμού από Αμερική και Κίνα, που θα ενταθούν με την επέλαση της Τ.Ν.), θα έχει ακόμη μία ευκαιρία να ενισχύσει τις ψηφιακές υποδομές σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα και να ενεργοποιήσει μια σειρά στοχευμένων προγραμμάτων διοικητικής και παραγωγικής ανασυγκρότησης.
Τελικά, οι πολιτικές επιλογές του σήμερα θα καθορίσουν αν η Τ.Ν. θα αποτελέσει για την Ελλάδα καταλύτη σύγκλισης ή παράγοντα απόκλισης από τις ήδη ανεπτυγμένες οικονομίες που ανασυντάσσονται. Οπως λέει μια κινεζική παροιμία, «όταν φυσάει ο άνεμος της αλλαγής, άλλοι χτίζουν τείχη κι άλλοι ανεμόμυλους».
*Ο κ. Γιώργος Στούμπος διετέλεσε καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και στέλεχος της Τράπεζας της Ελλάδος.
