Το σχολείο δεν είναι απλώς ένας θεσμός γνώσης ή μια εκπαιδευτική δομή, είναι πρωτίστως ένας τόπος σχέσεων και καθημερινής αλληλεπίδρασης, ένας καθρέφτης της ανθρώπινης συνύπαρξης και συνεργασίας. Πίσω από το αναλυτικό πρόγραμμα και τη διδακτέα ύλη εκτυλίσσονται καθημερινά δεκάδες σιωπηλοί και φανεροί διάλογοι που συνδιαμορφώνουν το παιδαγωγικό και εργασιακό κλίμα. Ωστόσο μια πρόσφατη έρευνα στον χώρο της ελληνικής δημόσιας εκπαίδευσης φέρνει στο προσκήνιο μια σκοτεινή, σχεδόν αόρατη πτυχή αυτής της πραγματικότητας, την ψυχολογική χειραγώγηση. Η ψυχολογική χειραγώγηση, γνωστή και ως gaslighting, συνιστά μια αθέατη και βαθιά ριζωμένη διάσταση της σχολικής καθημερινότητας, ένα ισχυρό εργαλείο εξουσίας που ασκείται μέσα στον χώρο της δημόσιας εκπαίδευσης.
Το gaslighting και η εκδήλωσή του στις σχολικές μονάδες συνδέεται με τα πρότυπα ηγεσίας που κυριαρχούν στην εκπαίδευση και έχει επιπτώσεις στην εργασιακή ικανοποίηση των εκπαιδευτικών. Αν και ως φαινόμενο έχει ιστορικά συνδεθεί με προσωπικές ή οικογενειακές σχέσεις, η σύγχρονη έρευνα αποκαλύπτει την παρουσία του και στον επαγγελματικό χώρο, όπου οι συνέπειές του αποδεικνύονται εξίσου ανησυχητικές.
Ο όρος «gaslighting» προέρχεται από την ταινία του 1944 «Gaslight», στην οποία ένας άνδρας χειραγωγεί τη σύζυγό του με σκοπό να την κάνει να αμφισβητήσει την αντίληψή της για την πραγματικότητα. Στη σύγχρονη ψυχολογία, περιγράφεται ως μια σειρά από ύπουλες τακτικές επικοινωνιακού ελέγχου που περιλαμβάνουν την υποτίμηση, την αμφισβήτηση της πραγματικότητας και την αλλοίωση των γεγονότων, με στόχο τη σύγχυση του «θύματος» και την αποδυνάμωση της κρίσης του.
Στον χώρο της εκπαίδευσης, τέτοιες συμπεριφορές μπορούν να υπονομεύσουν την εμπιστοσύνη, να αποσταθεροποιήσουν τη συναισθηματική ισορροπία των εκπαιδευτικών και να βλάψουν το συνολικό εργασιακό κλίμα, επηρεάζοντας εντέλει και τους μαθητές.
Η ηγεσία, είτε ως δύναμη θετικής ενίσχυσης είτε ως εργαλείο εξουσιαστικής πίεσης, αποτελεί κρίσιμο παράγοντα στη διαμόρφωση του εργασιακού κλίματος και της σχολικής κουλτούρας. Οι διευθυντές σχολικών μονάδων καλούνται να καλλιεργούν ένα υποστηρικτικό, ηθικά συνεκτικό περιβάλλον, ικανό να ενδυναμώνει και να εμπνέει το εκπαιδευτικό προσωπικό. Στο πλαίσιο αυτό, αναδεικνύονται δύο βασικά πρότυπα ηγεσίας: η μετασχηματιστική, που εμψυχώνει, εμπνέει με όραμα και δρα με ενσυναίσθηση και στήριξη, και η συναλλακτική, η οποία βασίζεται στη διαχείριση στόχων μέσω συστημάτων ανταμοιβής και κυρώσεων. Κατά τη θεωρία του «πλήρους φάσματος ηγεσίας», τα δύο μοντέλα δεν λειτουργούν ανταγωνιστικά· αντιθέτως, ένας αποτελεσματικός ηγέτης είναι εκείνος που προσαρμόζεται, αξιοποιώντας πτυχές και των δύο προσεγγίσεων ανάλογα με τις ανάγκες και τη δυναμική του σχολικού πλαισίου.
Η ψυχολογική χειραγώγηση, γνωστή και ως gaslighting, συνιστά μια αθέατη και βαθιά ριζωμένη διάσταση της σχολικής καθημερινότητας.
Σύμφωνα με ποσοτική έρευνα που διεξήχθη με τη μέθοδο της δημοσκόπησης και βασίστηκε σε δομημένο ερωτηματολόγιο με δείγμα 552 εκπαιδευτικών από όλη την Ελλάδα, το φαινόμενο του gaslighting, αν και εμφανίζεται σε σχετικά χαμηλή ένταση, παραμένει υπαρκτό και επιδρά αρνητικά στην ψυχική ευημερία των εκπαιδευτικών. Η έρευνα εκπονήθηκε από τη Μάρθα-Αντωνία Σμέρλα, εκπαιδευτικό της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος στη Διοίκηση Επιχειρήσεων (ΜΒΑ) του Πανεπιστημίου Αιγαίου, υπό την επιστημονική επίβλεψη της καθηγήτριας και διευθύντριας του προγράμματος, Νίκης Γλαβέλη. Ιδιαίτερα ευάλωτοι φαίνεται να είναι οι νεοδιόριστοι και οι αναπληρωτές εκπαιδευτικοί, οι οποίοι κατέγραψαν εμπειρίες απομόνωσης, συναισθηματικής απόρριψης και υπονόμευσης, βιώματα που συνδέονται με αυξημένα επίπεδα άγχους, επαγγελματική εξουθένωση και σταδιακή απόσυρση από την ενεργό συμμετοχή στη σχολική ζωή.
Συμπερασματικά, η έρευνα καταδεικνύει ότι η μετασχηματιστική ηγεσία μειώνει σημαντικά τα φαινόμενα gaslighting, καθώς η υποστήριξη και η ενσυναίσθηση περιορίζουν τις χειραγωγικές συμπεριφορές. Η συναλλακτική ηγεσία σχετίζεται επίσης αρνητικά με το φαινόμενο, αλλά κυρίως σε λειτουργικό και όχι προληπτικό επίπεδο. Παράλληλα, το gaslighting επηρεάζει αρνητικά την εργασιακή ικανοποίηση, πλήττοντας την αυτοπεποίθηση, την ασφάλεια και τη σύνδεση των εκπαιδευτικών με το επάγγελμα.
Η πραγματικότητα αυτή καθιστά αναγκαία τη λήψη μέτρων πρόληψης και διαχείρισης, όπως η ενίσχυση της θετικής ηγεσίας μέσω της συστηματικής επιμόρφωσης των διευθυντών σε θέματα ηθικής ηγεσίας και υποστηρικτικών διοικητικών πρακτικών. Παράλληλα, το gaslighting οφείλει να αναγνωριστεί ως εν δυνάμει επαγγελματικός κίνδυνος για την ψυχική υγεία των εκπαιδευτικών και να ενταχθεί στις στρατηγικές υγείας του δημόσιου τομέα. Επιπλέον, κρίνεται αναγκαία η θεσμοθέτηση αξιόπιστων μηχανισμών για την καταγραφή, παρακολούθηση και διαχείριση περιστατικών συναισθηματικής κακοποίησης ή κατάχρησης εξουσίας εντός της σχολικής κοινότητας.
Το gaslighting δεν είναι απλώς προσωπικό βίωμα, αλλά συστημικό σύμπτωμα που απαιτεί θεσμική εγρήγορση. Η σχολική ηγεσία μπορεί να λειτουργήσει είτε ως ανάχωμα είτε ως καταλύτης στην εμφάνισή του. Στο σύγχρονο εκπαιδευτικό περιβάλλον, η εμπιστοσύνη, η διαφάνεια και η ψυχολογική ασφάλεια δεν είναι πολυτέλεια, αλλά προϋπόθεση για την ψυχική υγεία και την επαγγελματική ανθεκτικότητα των εκπαιδευτικών.
*H κ. Μάρθα-Αντωνία Σμέρλα είναι εκπαιδευτικός της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.
