«Ολοι έχουμε την τάση να θεωρούμε την ηλεκτρική ενέργεια κάτι το αυτονόητο. Κι όμως, πέρα από τα φαινόμενα, μιλάμε για 11,3 εκατ. χλμ. ηλεκτρικών γραμμών και καλωδίων που εγγυώνται τη μεταφορά της προς 266 εκατ. καταναλωτές στην Ε.Ε. Το ερώτημα είναι πόσο έτοιμες είναι αυτές οι κρίσιμες υποδομές για να εξυπηρετήσουν τις ενεργειακές ανάγκες της Ε.Ε. και το πράσινο όραμά της…».
Η απάντηση στο ερώτημα που διατύπωνε μόλις ένα μήνα πριν το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο στην εισαγωγική του αναφορά σχετικά με τα ηλεκτρικά δίκτυα της Ευρώπης, ήρθε από την Ιβηρική με οδυνηρό τρόπο. Ενα απρόοπτο συμβάν –τα αίτια του οποίου διερευνώνται– στο πιο ευαίσθητο σημείο του ισπανικού δικτύου, τον διάδρομο Αραγωνίας – Καταλωνίας, που αποτελεί την πύλη προς την Ευρώπη, οδήγησε σε αποσύνδεση το δίκτυο της Ιβηρικής από το ευρωπαϊκό και προκάλεσε μέσα σε πέντε δευτερόλεπτα την πλήρη κατάρρευσή του, βυθίζοντας στο σκοτάδι περίπου 60 εκατομμύρια ανθρώπους. Τα αίτια του συμβάντος διερευνά, εκτός από τις αρμόδιες αρχές της Ισπανίας, και ειδική ομάδα εμπειρογνωμόνων που συνέστησε για τον σκοπό αυτό ο ENTSO-E (ο αρμόδιος διαχειριστής για το ευρωπαϊκό ηλεκτρικό σύστημα), ο οποίος δεν είχε κρύψει τους φόβους του για την ανθεκτικότητα του ευρωπαϊκού δικτύου.
Στις 17 Απριλίου, αναλαμβάνοντας πρωτοβουλία για τον συντονισμό των εθνικών διαχειριστών προς απομάκρυνση του αυξημένου κινδύνου μπλακ άουτ το Πάσχα, εξαιτίας της πλεονάζουσας παραγωγής ΑΠΕ σε όλη την Ευρώπη, ανέφερε μεταξύ άλλων: «Αυτή η περίοδος μας υπενθυμίζει τη σημασία ενός ανθεκτικού ενεργειακού δικτύου, καθώς η Ευρώπη συνεχίζει τη μετάβασή της σε ένα σύστημα ηλεκτρικής ενέργειας που βασίζεται περισσότερο στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Η πρόοδος που έχει επιτευχθεί μέχρι στιγμής αντικατοπτρίζει τις συλλογικές προσπάθειες των διαχειριστών συστημάτων μεταφοράς (TSO), των συμμετεχόντων στην αγορά και των περιφερειακών κέντρων συντονισμού. Αυτή η στιγμή μας δίνει την ευκαιρία να δείξουμε πόσο καλά προετοιμασμένη είναι η Ευρώπη για το μέλλον της ενέργειας». Το μπλακ άουτ της Ιβηρικής έδειξε ότι η Ευρώπη δεν είναι καλά προετοιμασμένη, κάτι που τα τελευταία χρόνια επισημαίνουν με ηχηρό τρόπο αρμόδιοι φορείς. Για μήνυμα «αφύπνισης» έκανε λόγο η Eurelectric (η ένωση που εκπροσωπεί τα συμφέροντα της βιομηχανίας ηλεκτρικής ενέργειας σε ευρωπαϊκό επίπεδο), η οποία ένα χρόνο πριν προειδοποιούσε για την «επείγουσα ανάγκη εκσυγχρονισμού των δικτύων διανομής ηλεκτρικής ενέργειας, ώστε να καταστεί εφικτός ο εξηλεκτρισμός των μεταφορών, της θέρμανσης και της βιομηχανίας να ενσωματωθούν οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και να αντέξουν στις συχνότερες καιρικές συνθήκες και απειλές στον κυβερνοχώρο». Οι επενδύσεις στο ευρωπαϊκό δίκτυο, σύμφωνα με την Eurelectric θα πρέπει να αυξηθούν από 3 δισ. ευρώ κατά μέσον όρο, σε 67 δισ. ευρώ ετησίως από το 2025 έως το 2050.
Αν και σε κανένα ηλεκτρικό σύστημα δεν μπορεί να αποκλειστεί ο κίνδυνος ενός μπλακ άουτ, η περίπτωση της Ισπανίας, πρωταθλήτριας στην Ευρώπη σε παραγωγή ΑΠΕ, επανέφερε ερωτήματα που συνδέονται με την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης στο νέο περιβάλλον της αυξημένης διείσδυσης των ΑΠΕ. Ολος ο σχεδιασμός στηρίχθηκε σε εκτιμήσεις για αύξηση της ζήτησης που δεν επαληθεύτηκαν.
Η υγειονομική κρίση του 2020 και στη συνέχεια η ενεργειακή, με το κλείσιμο σειράς ενεργοβόρων βιομηχανιών, έχουν καθηλώσει τη ζήτηση, την ίδια στιγμή που η εγκατάσταση νέων σταθμών ΑΠΕ, κυρίως φωτοβολταϊκών που παράγουν μαζικά σε συγκεκριμένες ώρες του 24ώρου, συνεχίζεται με αμείωτο ρυθμό σε όλη την Ευρώπη. Εναν ρυθμό τον οποίο τα δίκτυα δεν μπορούν να παρακολουθήσουν.
Η δύσκολη ισορροπία
Η υπερβάλλουσα προσφορά σε σχέση με τη ζήτηση έχει εξελιχθεί τα τελευταία χρόνια σε δομικό πρόβλημα της αγοράς και απειλή για τα ηλεκτρικά συστήματα σε περιόδους χαμηλής ζήτησης, με τους διαχειριστές να πετάνε στα σκουπίδια όλο και περισσότερες ποσότητες πράσινης ενέργειας για να διατηρήσουν την ευστάθεια. Ο λόγος που σήμερα κινδυνεύουμε να μείνουμε από ρεύμα είναι ότι έχουμε πολύ ρεύμα. Ακούγεται παράδοξο, αλλά δεν είναι. Ειδικοί εξηγούν στην «Κ» ότι το ηλεκτρικό σύστημα είναι σαν μια ζυγαριά η οποία για να ισορροπεί θα πρέπει ό,τι βάζεις στην πλευρά της ζήτησης να βάζεις και στην πλευρά της προσφοράς. Αν η ισορροπία αυτή χαθεί, μέσα σε δευτερόλεπτα μπορεί όλο το σύστημα να καταρρεύσει. Η αλλαγή στο σύστημα παραγωγής, όπως εξηγεί στην «Κ» ο Σταύρος Παπαθανασίου, καθηγητής στη Σχολή Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του ΕΜΠ, «καθιστά την άσκηση της ευστάθειας του συστήματος πολύ πιο δύσκολη και πολύπλοκη για τους διαχειριστές. Αντί για λίγες δεκάδες μονάδες παραγωγής με μεγάλη ισχύ, όπως είχαμε στο παρελθόν, πάμε σε πολλούς μικρούς σταθμούς. Στην Ελλάδα έχουμε 70.000 εγκαταστάσεις παραγωγής ενέργειας! Αυτό δυσκολεύει τον έλεγχο και την εποπτεία του συστήματος. Ταυτόχρονα, οι μικρές ΑΠΕ δεν έχουν την ίδια απόκριση με τις συγκεντρωμένες μονάδες».
Ο λόγος που σήμερα κινδυνεύουμε να μείνουμε από ρεύμα είναι ότι έχουμε πολύ ρεύμα. Το ηλεκτρικό σύστημα είναι σαν μια ζυγαριά.
Θα πρέπει να μπει φρένο στην ανάπτυξη των ΑΠΕ; Οι απόψεις των ειδικών διίστανται.
«Η μεγάλη διείσδυση των ΑΠΕ θέτει ζητήματα στη διαχείριση των δικτύων και θέματα ασφάλειας και ευστάθειας είναι υπαρκτά. Το πρόβλημα της ασφάλειας εκδηλώνεται ως αποτέλεσμα της εκτόπισης μονάδων βάσης από μονάδες ΑΠΕ, που δεν έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά μιας δυναμικής απόκρισης για την προστασία του δικτύου. Το αυξημένο ρίσκο προκύπτει κυρίως από το ότι το ηλεκτρικό σύστημα μετασχηματίζεται τόσο γρήγορα, που οι διαχειριστές δεν προλαβαίνουν να εμπεδώσουν τα νέα χαρακτηριστικά του και να αναπτύξουν τους κατάλληλους μηχανισμούς. Δεν είναι όμως λόγος αυτός να σταματήσουμε τη διείσδυση των ΑΠΕ, το αντίθετο», λέει ο κ. Παπαθανασίου. Μπλακ άουτ συνέβαιναν και θα συμβαίνουν και στο μέλλον. Είχαμε και στη δεκαετία του ’90, το 2003 στην Ευρώπη και το 2004 τον Ιούλιο λίγες ημέρες πριν από την έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων στην Ελλάδα. Δεν έχουμε κάποια ένδειξη ότι τα τελευταία χρόνια με την αυξημένη διείσδυση των ΑΠΕ έχουν αυξηθεί τα μπλακ άουτ. Δεν υπάρχει τέτοια τεκμηρίωση. Από την άλλη, η ψηφιοποίηση των δικτύων, τα κέντρα ελέγχου ενέργειας, αποτελούν πολύ πιο εξελιγμένα εργαλεία για τους διαχειριστές σε σχέση με κάποιες δεκαετίες πριν, τονίζει ο καθηγητής του ΕΜΠ.
Αυτό που θα βοηθήσει πολύ, σύμφωνα με τον ίδιο, είναι η αύξηση της διασυνδεσιμότητας των ευρωπαϊκών συστημάτων. Αυτό επιτρέπει στα εθνικά συστήματα να μην είναι νησίδες και να μπορούν σε κρίσιμες καταστάσεις να υποστηρίζονται από γειτονικά συστήματα, εξηγεί. Επισημαίνει ωστόσο τις δυσκολίες ανάπτυξης τέτοιων διασυνδέσεων, παρότι η ανάγκη τους αναγνωρίζεται από όλους. «Η δυσκολία στην ανάπτυξη δεν είναι τόσο στο οικονομικό σκέλος, είναι οι τεράστιοι χρόνοι σχεδιασμού και ωρίμανσης αυτών των έργων, που φτάνουν πολλές φορές δεκαετίες», τονίζει.
Μπλακ άουτ συνέβαιναν και θα συμβαίνουν και στο μέλλον. Είχαμε και στη δεκαετία του ’90, το 2003 στην Ευρώπη και τον Ιούλιο του 2004.
Μιλώντας για το ελληνικό σύστημα, ο κ. Παπαθανασίου σημειώνει ότι «όλα αυτά που μας βασανίζουν, οι περικοπές ενέργειας, η είσοδος της αποθήκευσης, οι καθυστερήσεις στην ανάπτυξη και ο κορεσμός των δικτύων είναι απόρροια του γεγονότος ότι η ανάπτυξη των ΑΠΕ καθοδηγήθηκε από οικονομικούς λόγους και από μια επενδυτική πραγματικότητα –θεμιτή– που έτρεξε πολύ πιο γρήγορα από την ικανότητα προσαρμογής μας. Αυτό πρέπει να το διορθώσουμε».
«Αν μας διδάσκει κάτι στην Ελλάδα το μεγάλο μπλακ άουτ της Ιβηρικής είναι ότι η υψηλή διείσδυση ΑΠΕ πρέπει να συνοδεύεται από ενίσχυση των διασυνδέσεων, αυξημένη διαθεσιμότητα ευέλικτων μονάδων και συστημάτων ταχείας απόκρισης στο σύστημα», σχολιάζει ο ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ και πρώην πρόεδρος της ΡΑΑΕΥ, Παντελής Κάπρος.
Κάποιοι άλλοι από την αγορά είδαν το μπλακ άουτ της Ιβηρικής ως τη «Φουκουσίμα» των ΑΠΕ. Με τον ίδιο τρόπο που η Φουκουσίμα έβαλε «φρένο στα πυρηνικά, το μπλακ άουτ της Ισπανίας θα φρενάρει τις ΑΠΕ», τονίζει στην «Κ» ο πρόεδρος του ΣΠΕΦ Στέλιος Λουμάκης, που έχει κρούσει πολλές φορές δημοσίως τον κώδωνα του κινδύνου από την αυξανόμενη διείσδυση των ΑΠΕ.
Οι αντοχές του καραβιού
Με ένα πιο γλαφυρό τρόπο περιγράφει την κατάσταση του ελληνικού δικτύου ο Παναγιώτης Λαδακάκος, διευθύνων σύμβουλος της ΕΝΤΕΚΑ και πρόεδρος της ΕΛΕΤΑΕΝ (Ελληνική Επιστημονική Ενωση Αιολικής Ενέργειας). «Το ηλεκτρικό δίκτυο είναι σαν ένα καράβι που στριμώχνει όλο και πιο πολλούς επιβάτες. Ενώ υπάρχει ένα μέγιστο όριο υποδοχής, οι πόρτες είναι συνεχώς ανοιχτές για να μπουν κι άλλοι», αναφέρει.
Το ελληνικό σύστημα βρέθηκε δύο φορές στα πρόθυρα του μπλακ άουτ, λόγω αστάθειας που προκλήθηκε από την πλεονάζουσα παραγωγή, μια φορά τον Αύγουστο του 2023 και μια τον Φεβρουάριο του 2024, όταν ξαφνικά από το σύστημα χάθηκαν περί τα 1.000 MW. Οπως εξηγούν στην «Κ» στελέχη του ΑΔΜΗΕ, η χώρα θα είχε βυθιστεί στο σκοτάδι εάν οι διασυνοριακές γραμμές ήταν υπερφορτωμένες. Τα δύο αυτά συμβάντα έγιναν αφορμή για να ληφθούν μέτρα προστασίας με πρωτοβουλία του τότε υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας Θόδωρου Σκυλακάκη.
Τον Mάιο του 2024 θεσμοθέτησε (νόμος 5106/2024) την υποχρέωση των παραγωγών φωτοβολταϊκών να εγκαταστήσουν στα πάρκα τους μηχανισμούς προστασίας και λίγο αργότερα την υποχρέωση του ΔΕΔΔΗΕ να εγκαταστήσει κατάλληλα συστήματα τηλεποπτείας και ελέγχου σε όλους τους σταθμούς ΑΠΕ με εγκατεστημένη ισχύ μεγαλύτερη των 400 kW ώστε να μπορεί να περικόπτει την παραγωγή τους σε περίπτωση ανάγκης. Στο ίδιο πλαίσιο άνοιξε τον δρόμο για τη μαζική εγκατάσταση συστημάτων αποθήκευσης, χωρίς επιδοτήσεις και ανέλαβε πρωτοβουλία ενίσχυσης επικοινωνιακά των αιολικών πάρκων που παράγουν όλο το 24ωρο. Πρόσφατα θεσμοθετήθηκε η υποχρέωση των παραγωγών αυτής της κατηγορίας πάρκων να περικόπτουν οι ίδιοι την παραγωγής τους όταν τους ζητηθεί, έναντι αυστηρών προστίμων σε περίπτωση μη ανταπόκρισης.
Με περικοπές ενέργειας ο ΑΔΜΗΕ κράτησε το ελληνικό σύστημα όρθιο το Πάσχα, πετώντας στα σκουπίδια την πλεονάζουσα ενέργεια, όπως και το τελευταίο τετραήμερο μέχρι και την Πρωτομαγιά που η ζήτηση ήταν χαμηλή. «Δεν έχουμε καμιά ανησυχία προς το παρόν. Προσπαθούμε να λειτουργούμε το σύστημα σε ένα περιβάλλον ευστάθειας το οποίο καταστέλλει τις επιπτώσεις από ένα σφάλμα όταν εμφανιστεί, ώστε να μην καταλήξει σε μπλακ άουτ», δηλώνει ο γενικός διευθυντής Λειτουργίας, Υποδομών και Αγοράς του ΑΔΜΗΕ, Δημήτρης Μίχος.
