Οι δασμοί που επέβαλε, μετά «πάγωσε» για κάποιες χώρες και διατηρεί για κάποιες άλλες ο πρόεδρος Τραμπ συζητούνται έντονα από πολιτικούς, αναλυτές και στον διεθνή Τύπο. Το δολάριο έπεσε σε σχέση με το ευρώ και οι αξίες στη Γουόλ Στριτ ανεβοκατεβαίνουν πλουτίζοντας πρόσκαιρα μερικούς παίκτες. Η γενική εκτίμηση παραμένει ότι το διεθνές εμπόριο θα θιγεί, οι τιμές θα ανέβουν, η παραγωγή θα συρρικνωθεί και η συνολική ευημερία στον πλανήτη θα υποστεί πλήγμα. Η παγκοσμιοποίηση που έδυε τείνει να εκλείψει εντελώς.
Οι συζητήσεις έως τώρα δίνουν έμφαση στο αρνητικό ισοζύγιο πληρωμών των ΗΠΑ, στο δολάριο ως παγκόσμιο αποθετικό νόμισμα, σε γεωπολιτικούς λόγους και στο θυμικό του Αμερικανού προέδρου. Ελάχιστοι αναφέρονται στο πλήγμα που δέχεται ο τρέχων διεθνής καταμερισμός εργασίας από την ισχυρότερη σε όρους ΑΕΠ οικονομία στον κόσμο. Πράγματι είναι ιστορικά εξαιρετικά πρωτότυπο μια ήδη ανεπτυγμένη καπιταλιστική οικονομία να ζητάει περίπου εκβιαστικά έναν νέο παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας.
Η συζήτηση περί προστατευτισμού, δασμών και αλλαγής της δομής της οικονομίας έχει όμως μια ενδιαφέρουσα προϊστορία που είναι χρήσιμο να έχει κανείς προ οφθαλμών καθώς «τρέχουν» οι σύγχρονες εξελίξεις. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και το τέλος της αποικιοκρατίας συζητήθηκε έντονα η οικονομική πρόοδος, ενώ στον ακαδημαϊκό χώρο άνθησαν τα Οικονομικά της Ανάπτυξης. Ολες οι χώρες δικαιούνταν καλύτερο επίπεδο ζωής, ειδικά οι πρώην αποικίες.
Συνέπεια αυτής της συζήτησης ήταν η δημιουργία από τα Ηνωμένα Εθνη της Οικονομικής Επιτροπής για τη Λατινική Αμερική υπό τον Ραούλ Πρέμπις, που ασχολήθηκε με την ενδελεχή διαχρονική ανάλυση του διεθνούς εμπορίου μεταξύ Νότιας Αμερικής και του υπόλοιπου κόσμου. Η ροή του εμπορίου και οι τιμές των προϊόντων που ανταλλάσσονταν αποδείκνυαν άνισους όρους εμπορίου.
Οι φτωχές χώρες εξήγαν κυρίως φθηνές ακατέργαστες πρώτες ύλες και εισήγαν ακριβά βιομηχανικά προϊόντα. Ετσι ξεκίνησε στη δεκαετία του 1960 μια παγκόσμια συζήτηση περί των όρων εμπορίου παγκοσμίως, που οδήγησε τον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο σε οξεία κριτική της παγκόσμιας οικονομικής τάξης. Ηταν τότε που στον ακαδημαϊκό χώρο αναπτύχθηκαν οι αναλύσεις περί μητρόπολης/περιφέρειας, η θεωρία της άνισης ανταλλαγής και η διχοτόμηση Βορράς/Νότος αντί των δύο στρατοπέδων Δύση/Ανατολή.
Ετσι δημιουργήθηκε το 1964 στα Ηνωμένα Εθνη η UNCTAD, που συνηγορούσε υπέρ ενός νέου καταμερισμού εργασίας στη θέση της διμερούς βοήθειας που συνήθως οδηγούσε σε υπερδανεισμό των φτωχών κρατών. Οι συζητήσεις αυτές οδήγησαν τις φτωχές χώρες να επιτύχουν το 1974 την υπερψήφιση από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ της Διακήρυξης για τη Δημιουργία μιας Νέας Διεθνούς Οικονομικής Τάξης. Η ομάδα των 77 χωρών που ηγήθηκε της προσπάθειας ζητούσε πιο συμφέροντες όρους εμπορίου (όχι εκείνους της ελεύθερης αγοράς), κυριαρχία των φτωχών χωρών (και όχι ξένων πολυεθνικών επιχειρήσεων) πάνω στις πρώτες ύλες που κατείχαν και διμερή αλλά και διεθνή οικονομική βοήθεια και τεχνολογία μέσω του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας.
Στην επιχειρηματολογία αυτή οι πλούσιες χώρες αντέταξαν τον Ανταμ Σμιθ και τον Ντέιβιντ Ρικάρντο καθώς και τα θεωρήματα της οικονομικής ανάλυσης περί άριστης κατανομής των συντελεστών παραγωγής μέσω του διεθνούς εμπορίου. Ξεκίνησε από πλευράς τους η προσπάθεια τορπιλισμού της «φυσικής» ροής του εμπορίου και πειθούς σημαντικών χωρών του Τρίτου Κόσμου να εγκαταλείψουν την προσπάθειά τους.
Στο μεταξύ, οι πετρελαϊκές κρίσεις έφεραν έκρηξη του δημόσιου δανεισμού και στροφή των χωρών του Τρίτου Κόσμου προς διεθνή δανεισμό. Η έμφαση των «77» σε διεθνή ανακατανομή πλούτου και ανάπτυξη μέσω ενός ισχυρού κρατικού φορέα αντιμετωπίστηκε με τη νεοφιλελεύθερη συνταγή: ιδιωτικοποιήσεις, αποκρατικοποιήσεις, πίστη στην ελεύθερη αγορά. Τα προγράμματα βοήθειας του ΔΝΤ επέβαλλαν το περαιτέρω άνοιγμα των αγορών των φτωχών χωρών. Η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού συνοδεύτηκε και από τη διάλυση της συμμαχίας των «77». Η παγκοσμιοποίηση συνοδεύτηκε το 1995 με την ίδρυση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου που θα έλυνε «διαφορές» και «παράπονα» στις διεθνείς ανταλλαγές.
Σήμερα δεν βρίσκεται κάποια φτωχή χώρα ή χώρες στην πρώτη γραμμή της καταγγελίας συνεπειών του ελεύθερου εμπορίου για την ευημερία τους. Εκεί όμως που συντονίζονταν υπό ανάπτυξη χώρες στα Ηνωμένα Εθνη και προσπαθούσαν μέσω της πειθούς και της επιστημονικής ανάλυσης να διεκδικήσουν ένα καλύτερο αύριο για το επίπεδο ζωής τους, φτάσαμε να έχουμε σήμερα μια παγκόσμια υπερδύναμη να απειλεί τους εταίρους της με δασμούς και προστατευτισμό για να εκβιάσει την αναίρεση των όρων εμπορίου που προέκυψαν από την παγκοσμιοποίηση. Ο Ανταμ Σμιθ έχει ξεχαστεί από τον πρόεδρο Τραμπ και το υπουργικό του συμβούλιο των εκατομμυριούχων πρώην διευθυνόντων μεγάλων εταιρειών. Κυνικά διακηρύσσονται οι αγορές ως προάγουσες ανεπιθύμητα αποτελέσματα.
Είναι άγνωστο πού θα οδηγήσει η τρέχουσα κατάσταση. Ορθό όμως είναι ότι η χρήση οικονομικών θεωριών και δογμάτων αποδεικνύεται τελικά όπλο στα χέρια των ισχυρών. Οταν οι φτωχοί χρησιμοποιούν προστατευτικές ιδέες τούς κατακεραυνώνεις, όταν το κάνεις ο ίδιος κάνεις «μεγάλη τη χώρα σου ξανά». Αναμφίβολα η πραγματικότητα αυτή πρέπει να απασχολήσει τους φορείς άσκησης οικονομικής πολιτικής παγκοσμίως, άρα και στην Ελλάδα.
*Ο κ. Μιχάλης Ψαλιδόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής ΕΚΠΑ και σύμβουλος στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος.
