Στις 28 Ιουνίου 1971 γεννήθηκε στην Πραιτώρια της Νοτίου Αφρικής από εύπορους γονείς ο πλουσιότερος άνθρωπος στον κόσμο (2024), με περιουσία που υπολογίζεται πάνω από 400 δισ. δολάρια. Την τελευταία δεκαπενταετία ο Ελον Μασκ έχει αλλάξει και τον δικό μας κόσμο περισσότερο από κάθε άλλον, και ίσως αυτό να είναι μόνο η αρχή.
Η ιδιόρρυθμη ιδιοφυΐα του εκδηλώθηκε με απαράμιλλη ορμή και γνώρισε επιχειρηματική επιτυχία πριν ακόμη κλείσει τα τριακοστά γενέθλιά του. Επειτα από μια μέτρια ακαδημαϊκή πορεία σε διάφορα πανεπιστήμια (Πραιτώρια, Queen’s στον Καναδά, Pennsylvania και Stanford στην Αμερική), μόνο στην Πενσιλβάνια ολοκλήρωσε δύο προγράμματα σπουδών, ένα στη Φυσική και ένα στα Οικονομικά (Wharton School). Το ταξίδι του στον κόσμο της τεχνολογίας, καινοτομίας και επιχειρηματικότητας, όμως, ήταν κάθε άλλο παρά μέτριο.
Το 1995 ίδρυσε με τον αδελφό του, Κίμπελ, την πρώτη του startup εταιρεία Zip2, έναν συνδυασμό Χρυσού Οδηγού και Google maps. Τέσσερα χρόνια αργότερα την πούλησαν στην Compaq για 304 εκατ. δολ. Την ίδια χρονιά ίδρυσε την εταιρεία X.com με αντικείμενο τις ηλεκτρονικές τραπεζικές συναλλαγές, η οποία ενώθηκε με την Confinity για να δημιουργήσουν την PayPal. Το 2002 η PayPal πουλήθηκε στην eBay για 1,5 δισ. δολ. Ηδη ο Μασκ είχε αρχίσει τον χορό των δισεκατομμυρίων. Η κάθε επένδυσή του από το 2002 και μετά γίνεται πρωτοσέλιδο για το μέγεθος και τη σημασία της. Ακολουθούν η Tesla (με εξαγορά) και η ίδρυση της SpaceX. Ταυτόχρονα δραστηριοποιείται σε τομείς λιγότερο γνωστούς, αλλά πολλά υποσχόμενους, όπως η ενέργεια (Solarcity, Tesla energy), η τεχνητή νοημοσύνη (ΧAI) και η νευροτεχνολογία (Neutalink). Το 2022 εξαγόρασε το Twitter για 44 δισ. δολ. και το μετονόμασε σε XCorp.
Το 2015 η SpaceX ξεκίνησε την ανάπτυξη του προγράμματος Starlink, δορυφόρων χαμηλής τροχιάς για την παροχή δορυφορικής πρόσβασης στο Διαδίκτυο. Τον Μάιο του 2019 εκτοξεύτηκαν οι πρώτοι 60 επιχειρησιακοί δορυφόροι. Τον Ιανουάριο του 2025 ο αριθμός τους έχει φτάσει τους 6.912. Η SpaceX μετά το 2011 αντικατέστησε το διαστημικό λεωφορείο με τους πυραύλους Falcon 9 και ανέλαβε την τροφοδοσία του διαστημικού σταθμού. Ηδη η SpaceX διαθέτει τον ισχυρότερο πύραυλο για τη συνέχιση των προγραμμάτων της NASA, αλλά και την εξερεύνηση του πλανητικού μας συστήματος.
Η επιτυχία και ο πλούτος του Μασκ προέρχονται μέσα από το σύστημα της ελεύθερης αγοράς. Είναι το αποτέλεσμα της ανάληψης κινδύνων, της καινοτομίας και της ικανοποίησης αναγκών, τόσο ιδιωτικών όσο και δημοσίων. Υπάρχει όμως και ένα δεύτερο επίπεδο προσφοράς. Οι πρωτοβουλίες του Μασκ έχουν επιταχύνει κρίσιμες τεχνολογικές εξελίξεις. Η Tesla έφερε επανάσταση στη βιομηχανία ηλεκτρικών οχημάτων, η SpaceX μείωσε το κόστος της εξερεύνησης του Διαστήματος και η Starlink παρέχει πρόσβαση στο Διαδίκτυο σε παγκόσμια εμβέλεια. Ο Μασκ έχει συχνά επανεπενδύσει τον πλούτο του σε φιλόδοξα έργα αντί να τον αποθησαυρίζει, καθιστώντας τον εαυτό του διαχειριστή της προόδου και όχι απλώς κερδοσκόπο. Για παράδειγμα, οι στόχοι του SpaceX για αποικισμό του Αρη είναι οραματικές επιδιώξεις που δεν εγγυώνται οικονομική απόδοση.
Η μυθιστορηματική εξέλιξη του Μασκ, όμως, έχει και τη σκοτεινή της πλευρά. Οχι για τον ίδιο, αλλά για τον κόσμο, για όλους εμάς. Κατά τη διάρκεια της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία τον Μάρτιο του 2022 ο Μασκ έστειλε 20.000 δορυφορικά τερματικά της Starlink στην Ουκρανία για να παρέχει πρόσβαση στο Διαδίκτυο και διασφάλιση της επικοινωνίας. Ταυτόχρονα, αρνήθηκε να μπλοκάρει τα ρωσικά κρατικά μέσα ενημέρωσης στο Starlink, δηλώνοντας υπέρμαχος της ελευθερίας του λόγου. Τον Σεπτέμβριο του 2023 αρνήθηκε επίσης το αίτημα της Ουκρανίας να ενεργοποιήσει τους δορυφόρους Starlink πάνω από την Κριμαία για να διευκολύνει την επίθεσή της στα σκάφη του ρωσικού ναυτικού. Με την απόκτηση του Twitter (τώρα X), ο Mασκ απέκτησε τον έλεγχο μιας από τις πλατφόρμες με τη μεγαλύτερη επιρροή στον παγκόσμιο λόγο. Αυτό του δίνει τη δυνατότητα να διαμορφώνει αφηγήσεις σημαντικών και ασήμαντων γεγονότων, απόψεων και γνωμών. Πράγματα πρωτόγνωρα και άκρως επικίνδυνα.
Είναι λογικό, λοιπόν, οι επικριτές του να πολλαπλασιάζονται. Η έλλειψη ελεγκτικών πλαισίων τού επιτρέπει να ασκεί ανεξέλεγκτη εξουσία σε τομείς με σημαντικό κοινωνικό αντίκτυπο. Να επηρεάζει την κοινή γνώμη παρέχοντας πληροφόρηση και παραπληροφόρηση απρόσκοπτα και ανεξέλεγκτα. Οι ψηφιακές τεχνολογίες και υποδομές υπό τον έλεγχό του τού δίνουν τη δυνατότητα παρακολούθησης και ουσιαστικά κατάλυσης της ιδιωτικότητας κάθε πολίτη. Αλλά ακόμη πιο σημαντική είναι η χρήση του συστήματος Starlink, όπως ανάδειξε ο πόλεμος στην Ουκρανία. Ενας ιδιώτης επιχειρηματίας μπορεί να επηρεάσει άμεσα και αποφασιστικά διεθνείς γεωπολιτικές αντιπαραθέσεις, ακόμη και την έκβαση πολέμων. H εξερεύνηση του Διαστήματος, επίσης, σε μεγάλο βαθμό, εξαρτάται από τη SpaceX, η οποία αναπτύσσει πρωτοποριακή τεχνολογία ως ιδιωτική εταιρεία παρέχοντας τις υπηρεσίες της σε κρατικούς φορείς. Και στις τρεις περιπτώσεις έχουμε την ιδιωτικοποίηση δημοσίων αγαθών, όπως η επικοινωνία, η πρόσβαση στο Διαδίκτυο για προσωπική αλλά και στρατηγικής σημασίας χρήση και η εξερεύνηση του Διαστήματος. Σε αντίθεση με κυβερνητικούς θεσμούς, ιδρύματα και δραστηριότητες, που υπόκεινται σε δημόσια λογοδοσία και δημοκρατικούς ελέγχους, οι αποφάσεις του Mασκ υπαγορεύονται αποκλειστικά από το προσωπικό του όραμα και τις προτεραιότητές του. Αυτό το επίπεδο συγκεντρωμένης ανεξέλεγκτης εξουσίας σε έναν ιδιώτη αμφισβητεί ευθέως τις δημοκρατικές αρχές, τη διεθνή νομιμότητα και την παγκόσμια ισορροπία, καθώς ο Μασκ μπορεί να λαμβάνει μονομερείς αποφάσεις που επηρεάζουν εκατομμύρια πολίτες, αλλά και ολόκληρες χώρες και ηπείρους.
Το επίπεδο επιρροής του Μασκ είναι ιστορικά άνευ προηγουμένου. Ενώ βιομήχανοι όπως ο Φορντ, ο Ροκφέλερ και ο Κάρνεγκι συγκέντρωναν πλούτο και δύναμη, η επιρροή τους περιοριζόταν σε μεγάλο βαθμό σε συγκεκριμένους βιομηχανικούς τομείς που παράγουν προϊόντα ευρείας χρήσης. Τα επιτεύγματα και η επιρροή του Μασκ τον τοποθετούν σε αχαρτογράφητη περιοχή, απαιτώντας νέα ρυθμιστικά πλαίσια για τους διάφορους τομείς δραστηριότητάς του. Και όλα αυτά προτού να είναι πολύ αργά. Αυτό οδηγεί εύλογα στο ερώτημα: πρέπει και μπορούν να ελεγχθούν ο πλούτος και η επιρροή; Σε ένα σύστημα ελεύθερης αγοράς, ο περιορισμός της εξουσίας του Μασκ θα σήμαινε παρέμβαση στους ίδιους τους μηχανισμούς που του επέτρεψαν να πετύχει, δεδομένου ότι η εξέλιξή του έχει πραγματοποιηθεί εντός νομικών ορίων που το ίδιο το σύστημα έχει επιβάλει. Τελικά, ποιος υπονομεύει ποιον; Ο Μασκ την ελεύθερη αγορά ή το αντίθετο; Η συζήτηση αυτή καταλήγει στη σύγκρουση μεταξύ δύο απόψεων: της επιδοκιμασίας των ατομικών επιτευγμάτων από τη μια και τους κινδύνους της συγκεντρωμένης εξουσίας από την άλλη. Αυτό αποτελεί και ένα καθοριστικό ερώτημα των σύγχρονων κοινωνιών. Αν πρέπει, πότε και σε ποιο βαθμό να επιβληθεί νέο ελεγκτικό πλαίσιο στις δυνάμεις της αγοράς, του ανταγωνισμού και της διαχείρισης των τεχνολογικών εξελίξεων. Οχι στο όνομα του περιορισμού της εφευρετικότητας των πλέον προικισμένων μυαλών, όπως του Ελον Μασκ, αλλά στο όνομα του δημοσίου συμφέροντος και της παγκόσμιας ασφάλειας, ισότητας και ευημερίας.
Κλείνοντας, ο ίδιος ο Μασκ έχει δηλώσει: «Θα ήθελα να πεθάνω στον Αρη, αλλά όχι από σύγκρουση». Ηδη η πορεία του στη Γη, με την αστείρευτη εφευρετικότητά του, την οραματική σκέψη του και την επιχειρηματική του ιδιοφυΐα, έχει διαμορφώσει συνθήκες «συγκρουσιακές», που σε μεγάλο βαθμό θα καθορίσουν το αύριο του δικού μας κόσμου.
* Ο κ. Γιώργος Στούμπος διετέλεσε καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και στέλεχος της Τράπεζας της Ελλάδος.
