Ο αμφιλεγόμενος δισεκατομμυριούχος, ο πολλάκις πτωχεύσας, ο αντισυστημικός, ο αλαζόνας, ο υπερσυντηρητικός σε θέματα μετανάστευσης, πράσινης μετάβασης, κλιματικής αλλαγής, ο πολιτικός που συμπεριφέρεται στα όρια της παραβατικότητας στη δημόσια και ιδιωτική ζωή του είναι ο δημοκρατικά εκλεγμένος 47ος πρόεδρος των ΗΠΑ. Τι θα σημάνει η τετραετής θητεία του για την Αμερική είναι δύσκολο να εκτιμηθεί, όπως έγκυροι αναλυτές έχουν επισημάνει, λόγω της πολυπλοκότητας της μεγαλύτερης οικονομίας του πλανήτη, της ετερογενούς κοινωνικής και πολιτικής σύνθεσης του πληθυσμού της και των αστάθμητων εξωγενών παραγόντων που de facto εμπλέκουν την Αμερική σε γεωπολιτικές συγκρούσεις, στρατιωτικές διενέξεις και οικονομικούς ανταγωνισμούς με απρόβλεπτα αποτελέσματα και επιπτώσεις.
Αυτές οι συνθήκες δεν ισχύουν, στο ακέραιο τουλάχιστον, για την Ευρωπαϊκή Ενωση, με υπερεθνική δομή και την περιορισμένη γεωπολιτική εμβέλεια και επιρροή. Τουναντίον, η Ε.Ε. θα καταστεί ο αποδέκτης των αμερικανικών πολιτικών, αρκετές εκ των οποίων έχουν ήδη εξαγγελθεί από τον νέο πρόεδρο σε γενικές γραμμές. Αξίζει μια ex-ante εκτίμηση των πιθανών επιπτώσεων.
Μετά την 20ή Ιανουαρίου η Αμερική προτίθεται να επιβάλει δασμούς στις εισαγωγές, μέχρι 60% για προϊόντα από την Κίνα και καθολικό δασμό από 10% μέχρι και 25% για προϊόντα από την Ε.Ε. Η πολιτική αυτή, αν εφαρμοστεί, είναι απότοκο των εμπορικών συναλλαγών μεταξύ των τριών μεγαλύτερων οικονομιών. Η Κίνα από το 2013 μέχρι και το 2023 είχε εμπορικό πλεόνασμα έναντι της Αμερικής άνω των 370 δισ. δολ. επτά από τα δέκα αυτά χρόνια. Η Ε.Ε. είχε πλεόνασμα με σημαντικές διακυμάνσεις την ίδια περίοδο, που κυμαινόταν από 90 μέχρι 170 δισ. ευρώ ετησίως (εξαιρουμένων προϊόντων ενέργειας). Στόχος του αμερικανικού προστατευτισμού είναι να αυξηθούν οι θέσεις εργασίας στη βιομηχανία, να δοθούν κίνητρα για νέες εγχώριες και ξένες επενδύσεις και να ενισχυθεί σταδιακά ο επαναπατρισμός επενδύσεων (re-shoring), πολιτική που έχει ήδη εφαρμοστεί και την περίοδο Μπάιντεν.
Τρεις άλλες προτεινόμενες πολιτικές του Τραμπ θα αφήσουν επίσης το καθοριστικό τους αποτύπωμα στην Ευρώπη. Πρώτον, η μείωση φόρων σε φυσικά πρόσωπα και επιχειρήσεις. Αυτές που κατασκευάζουν τα προϊόντα τους στην Αμερική μπορούν να ελπίζουν σε μείωση του φορολογικού συντελεστή από 21% στο 15%. Δεύτερον, η επέκταση των γεωτρήσεων πετρελαίου και φυσικού αερίου, καθώς και η χαλάρωση του ελεγκτικού πλαισίου για την κατασκευή σταθμών ηλεκτροπαραγωγής. Ως αποτέλεσμα, θα αυξηθεί η ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από την Αμερική, όπως η πρόσφατη κρίση απέδειξε. (Από την πολική αρκούδα στον αμερικανικό αετό.) Τρίτον, η επέκταση των αμυντικών δαπανών της Ε.Ε. (που μέχρι τώρα κυμαίνεται στο 1,3% του ΑΕΠ, έναντι 3% των ΗΠΑ) λόγω της σχετικής απαίτησης του Τραμπ. Τέλος, να επισημάνουμε ότι η μαζική απέλαση λαθρομεταναστών είναι ένας άλλος βασικός άξονας της πολιτικής Τραμπ, χωρίς όμως άμεσες επιπτώσεις για την Ευρώπη και την Κίνα.
Ο προστατευτισμός συνήθως πυροδοτεί αντίποινα από τις οικονομίες τις οποίες στοχεύει και έντονες διαμαρτυρίες για την παραβίαση των κανόνων του παγκοσμίου εμπορίου. Ο Τραμπ προφανώς θα αγνοήσει και τα δύο. Η Κίνα θα αντεπιτεθεί. Οι αντοχές της κινεζικής οικονομίας είναι πολύ πιο ισχυρές λόγω χαμηλού κόστους παραγωγής, ευρείας χρήσης ξένων τεχνολογιών, καθώς και ελεγχόμενων εργασιακών σχέσεων και μισθών. Η Ευρώπη, με τη σημερινή της δομή, απλά να αμυνθεί μόνο μπορεί.
Η Ε.Ε. θα καταστεί ο αποδέκτης των αμερικανικών πολιτικών, αρκετές εκ των οποίων έχουν ήδη εξαγγελθεί από τον νέο πρόεδρο.
Υπό το πρίσμα των νέων δεδομένων, η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει δύσκολες επιλογές, που σε μεγάλο βαθμό θα καθορίσουν το μέλλον της. Το status quo δεν επαρκεί. Η πολυεπίπεδη ισορροπία των ενδογενών συνθηκών έχει εξαντλήσει τα όριά της. Το μοντέλο της ενοποιημένης εσωτερικής αγοράς, σε συνδυασμό με τον συγκεντρωτικό καταμερισμό της παραγωγής, έχει καταστεί ξεπερασμένο. Επί τέσσερις τετραετίες τουλάχιστον επιβραβεύει τις βιομηχανικές χώρες, τιμωρεί τις αναπτυσσόμενες οικονομίες με χαμηλότερη παραγωγικότητα και συντηρεί υψηλό ελλειμματικό ισοζύγιο εμπορικών συναλλαγών εις βάρος των δευτέρων. Ακόμη και χώρες όπως η Γερμανία και η Γαλλία, που είναι η αιχμή του δόρατος της Ε.Ε., αργά αλλά σταθερά χάνουν το παιγνίδι του διεθνούς ανταγωνισμού, όχι μόνο από την Αμερική, αλλά και από την Κίνα. Η Ε.Ε. γενικά υστερεί να εντάξει νέες τεχνολογίες και καινοτομίες στην παραγωγική της δομή, με εξαίρεση ίσως την αυτοκινητοβιομηχανία. Επιπλέον, μια ιδιαίτερα συμφέρουσα οικονομικά επιλογή για τη Γερμανία διαιώνισε την ηπειρωτική ενεργειακή εξάρτηση από τη Ρωσία. Τα αποτελέσματα γνωστά και επώδυνα. Το να συνεχίσει να βαδίζει η Ε.Ε. με τη σιγουριά της αβεβαιότητας, τη βαθιά ριζωμένη αντίληψη των συναινέσεων και την ομιχλώδη ελπίδα μιας ασαφούς ολοκλήρωσης, τη φέρνει με αργά αλλά σταθερά βήματα σε αυτό που ο Ντράγκι στην πρόσφατη έκθεσή του ονόμασε «υπαρξιακή κρίση της Ενωσης».
Οι ερωτήσεις που απαιτούν άμεσα απαντήσεις και συγκεκριμένες, υλοποιήσιμες πολιτικές είναι σύνθετες και απαιτούν δαπανηρές δράσεις. Θα μπορέσει η Ε.Ε. να επενδύσει σε προγράμματα έρευνας και τεχνολογίας 800 δισ. ευρώ κατ’ έτος (δηλαδή το 5% του ΑΕΠ της Ενωσης), συμπεριλαμβανομένων των επιδοτήσεων, των κρατικών όσο και των ιδιωτικών δαπανών, όπως προτείνει η έκθεση Ντράγκι; Θα μπορέσει να δρομολογήσει τις προϋποθέσεις για την υιοθέτηση ενιαίας εξωτερικής, ενεργειακής, αμυντικής, μεταναστευτικής και εμπορικής πολιτικής, αποκομίζοντας «ομοσπονδιακά οικονομικά οφέλη» και, εν τοις πράγμασι, βαθαίνοντας την πολυδιαφημισμένη ενοποίηση; Εξίσου σημαντικές είναι η υιοθέτηση ενιαίων εποπτικών φορέων για τον έλεγχο των χρηματιστηριακών αγορών της Ε.Ε. κατά το πρότυπο της Αμερικής, η δημιουργία ενοποιημένης κεφαλαιαγοράς, η ολοκλήρωση της τραπεζικής ένωσης και η πανευρωπαϊκή ασφάλιση καταθέσεων. Τέλος, κάτι που ακόμη και σε επίπεδο συζήτησης προκαλεί την αντίδραση της Γερμανίας, θα αποφασιστεί η έκδοση κοινού ομολόγου για τη χρηματοδότηση της άμυνας και της προστασίας των συνόρων της Ενωσης. Η υλοποίηση αυτών των μεταρρυθμίσεων, μακροπρόθεσμα, θα αναδιατάξει το παραγωγικό της μοντέλο, όχι σε επίπεδο χωρών-μελών, αλλά σε επίπεδο Ενωσης. Μια οικονομική ένωση και κοινή αγορά όπου οι μισοί παράγουν και οι άλλοι μισοί καταναλώνουν αποδείχθηκε οικονομικά επικίνδυνη και παρωχημένη. Αν η λογική αυτή διατηρηθεί, η εισοδηματική ανισότητα μεταξύ των χωρών-μελών θα διευρυνθεί, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη δημοσιονομική σταθερότητα της Ε.Ε., αλλά και την ποιότητα της ισοπολιτείας και του επιπέδου διαβίωσης των πολιτών της.
Εν κατακλείδι, τον ουσιαστικό μετασχηματισμό της Ε.Ε., που εμπόδισαν επί δεκαετίες οι ενδογενείς συνθήκες, ο εθνικισμός και οι ανιαρές πολιτικές ισορροπίες μεταξύ των χωρών-μελών, μπορεί δυνητικά να τον ενεργοποιήσει ο παράγοντας Τραμπ, θέτοντας νέους όρους διεθνούς ανταγωνισμού και πολιτικές προστατευτισμού, που εξ ορισμού ετεροκαθορίζουν τους κύριους ανταγωνιστές των ΗΠΑ, αλλά και τους εμπορικούς εταίρους της όπως η Ε.Ε. Η έκθεση Ντράγκι δείχνει τον δρόμο και τον τρόπο. Η Ε.Ε. καλείται να βρει τη βούληση. Οι Ευρωπαίοι πολίτες αναζητούν την ελπίδα ότι κάτι θ’ αλλάξει.
*Ο κ. Γιώργος Στούμπος διετέλεσε καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και στέλεχος της Τράπεζας της Ελλάδος.
