Οταν ο Donald Fagen κυκλοφόρησε το The Nightfly τον Οκτώβριο του 1982, ελάχιστοι μπορούσαν να φανταστούν ότι αυτό το άλμπουμ θα εξελισσόταν σε ένα από τα πιο επιδραστικά μουσικά έργα της δεκαετίας του ’80.
Πίσω από το κομψό εξώφυλλο με τον Fagen να ποζάρει ως νυχτερινός ραδιοφωνικός παραγωγός, κρυβόταν ένα ιδιότυπο μείγμα τελειομανίας, τεχνολογικής καινοτομίας και βαθιάς νοσταλγίας.
Το The Nightfly δεν ήταν απλώς το πρώτο σόλο βήμα ενός μουσικού μετά τη διάλυση των «εξωγήινων» Steely Dan, αλλά ένα μουσικό πορτρέτο μιας εποχής που πίστευε στο μέλλον, φτιαγμένο από έναν άνθρωπο που «έπαιζε» πια την ειρωνεία της ενηλικίωσης.
Υστερα από μια δεκαετία επιτυχιών, αλλά και πλήρους εξάντλησης με τους Steely Dan, ο Fagen βυθίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’80 σε ένα είδος καλλιτεχνικής μοναξιάς. Ο μακροχρόνιος συνεργάτης του, Walter Becker, είχε αποσυρθεί από τη μουσική λόγω προσωπικών προβλημάτων και κόπωσης, και, μοιραία, ο Fagen βρέθηκε αντιμέτωπος με το ερώτημα αν μπορούσε να σταθεί μόνος του. Και το The Nightfly ήταν η απάντηση: ένα άλμπουμ που διατήρησε τη στιλιστική κομψότητα των Steely Dan, αλλά πρόσθεσε μια προσωπική διάσταση, σχεδόν εξομολογητική.
Σε αντίθεση με το σαρκαστικό και κυνικό ύφος που χαρακτήριζε τους Steely Dan, το The Nightfly είναι ένας δίσκος γεμάτος νοσταλγία και πίστη, όχι σε κάποιο ρομαντικό ιδανικό, αλλά στο όραμα της μεταπολεμικής Αμερικής, όταν ο κόσμος φάνταζε ακόμα γεμάτος υποσχέσεις.
Ο ίδιος ο Fagen περιέγραψε τον δίσκο ως μια συλλογή τραγουδιών βασισμένων στις φαντασιώσεις ενός νεαρού άνδρα στα τέλη της δεκαετίας του ’50, ενός ανθρώπου που πίστευε στις διαφημίσεις και στις υποσχέσεις του μέλλοντος.
Ο τίτλος του άλμπουμ προέρχεται από τον φανταστικό ραδιοφωνικό παραγωγό «The Nightfly», μια περσόνα που λειτουργεί ως alter ego του Fagen. Πρόκειται για έναν μοναχικό DJ που μεταδίδει jazz στα μεσάνυχτα, μιλάει σε ακροατές που ίσως δεν υπάρχουν, και ονειρεύεται έναν κόσμο πιο λογικό, πιο πολιτισμένο, πιο αθώο.
Ο ήρωας του The Nightfly κατοικεί σ’ ένα ηχητικό τοπίο όπου το παλιό hi-fi, το βινύλιο και η λάμψη του ραδιοφώνου συναντούν τη νεωτερικότητα των synthesizers και των ψηφιακών κονσολών. Είναι ο ίδιος ο Fagen, αλλά μέσα από το παραμορφωτικό πρίσμα της φαντασίας.
Το άλμπουμ δεν είναι αφηγηματικά ενιαίο, ωστόσο όλα τα τραγούδια συνδέονται θεματικά. Κάθε κομμάτι λειτουργεί σαν στιγμιότυπο της αμερικανικής κουλτούρας του Ψυχρού Πολέμου: οι υποσχέσεις της επιστήμης, η αστική ηθική, ο φόβος της πυρηνικής απειλής, η πίστη στην τεχνολογία και η κρυφή μοναξιά πίσω από όλα αυτά.
Το άλμπουμ ανοίγει με το I.G.Y. (What a Beautiful World), έναν ύμνο στην τεχνολογική αισιοδοξία του 1957, τη χρονιά της International Geophysical Year, μιας παγκόσμιας επιστημονικής πρωτοβουλίας που συμβόλιζε τη συνεργασία και την πρόοδο. Ο Fagen τραγουδά με συγκρατημένο ενθουσιασμό για έναν κόσμο γεμάτο ιπτάμενα αυτοκίνητα, ηλιακές πόλεις και ειρήνη. Oμως, κάτω από τη λεία επιφάνεια, η ειρωνεία είναι σαφής: ο κόσμος αυτός δεν ήρθε ποτέ. Το τραγούδι, αν και φαινομενικά χαρούμενο, είναι στην ουσία μια ελεγεία για τη χαμένη αθωότητα της αμερικανικής ουτοπίας [εδώ, να προσθέσουμε ότι ο Fagen έχει καλέσει να παίξουν μαζί του στο άλμπουμ, τον σπουδαίο ντράμερ τον ΤΟΤΟ, Jeff Porcaro, αλλά και τον εξαιρετικό Greg Phillinganes (πιάνο), ο οποίος έγινε χρόνια μετά, μέλος των ΤΟΤΟ].
Ακολουθούν κομμάτια όπως το Green Flower Street και το Ruby Baby, όπου ο Fagen συνδυάζει την jazz ενορχήστρωση με τη λογοτεχνική αφήγηση των δρόμων της αστικής νύχτας. Η δεύτερη είναι μια ανασύσταση ενός doo-wop κλασικού των Drifters του 1962, παρουσιασμένη με έναν σχεδόν τέλειο ήχο που θυμίζει περισσότερο κινηματογραφικό flashback παρά αναβίωση.
Στο Maxine, η ρομαντική μελωδία και οι αρμονίες τύπου Manhattan Transfer φτιάχνουν το πιο τρυφερό σημείο του άλμπουμ: μια επιστολή αγάπης από έναν νεαρό σε μια κοπέλα που βρίσκεται «εκεί που ανθίζουν οι παπαρούνες». Ο Fagen εδώ αφήνει για λίγο το ειρωνικό προσωπείο και γράφει με πραγματική νοσταλγία.
Το κορυφαίο όμως τραγούδι του δίσκου, το New Frontier, συμπυκνώνει όλο το πνεύμα του The Nightfly. Μέσα σε ένα πυρηνικό καταφύγιο των προαστίων, δύο έφηβοι μιλούν για τον Kένεντι, τον Μπαλζάκ και το μέλλον, ενώ γύρω τους ο κόσμος προετοιμάζεται για την Αποκάλυψη. Είναι μια σκηνή που συνδυάζει την αισιοδοξία της νεότητας με τη γνώση του τέλους – ένα πορτρέτο της μεταπολεμικής ψυχολογίας που θα στοιχειώσει ολόκληρη την αμερικανική κουλτούρα.
Η τεχνολογική επανάσταση πίσω από τον ήχο
Πέρα από το θεματικό του περιεχόμενο, το The Nightfly είναι και ένα τεχνικό ορόσημο. Ηταν από τους πρώτους δίσκους στην ιστορία που ηχογραφήθηκαν εξ ολοκλήρου ψηφιακά, χρησιμοποιώντας το πρωτοποριακό 3M 32-track digital system. Ο ήχος του χαρακτηρίζεται από καθαρότητα, βάθος και ακρίβεια, σε βαθμό που το άλμπουμ έγινε επί δεκαετίες αναφορά για δοκιμή hi-fi εξοπλισμού.
Ο παραγωγός Gary Katz και ο μηχανικός ήχου Roger Nichols συνεργάστηκαν με τον Fagen για να πετύχουν ένα αποτέλεσμα που συνδύαζε τη θερμότητα των jazz ενορχηστρώσεων με τη διαύγεια της νέας τεχνολογίας. Κάθε ήχος, κάθε πλήκτρο, κάθε πνευστό έχει τη θέση του μέσα σε μια ηχητική «αρχιτεκτονική» που αγγίζει την τελειότητα.
Στο στούντιο συμμετείχαν κορυφαίοι μουσικοί: Πέραν των προαναφερθέντων Jeff Porcaro και Greg Phillinganes, θα συναντήσουμε και τους Larry Carlton και Steve Khan στις κιθάρες. Η παρουσία τους εξασφάλισε την ακρίβεια και τη ρυθμική κομψότητα που απαιτούσε το υλικό. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι το The Nightfly αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τους μουσικούς παραγωγούς των επόμενων δεκαετιών.
Η υποδοχή του δίσκου ήταν θετική ήδη από την πρώτη στιγμή. Το The Nightfly έφτασε στο νούμερο 11 του Billboard 200, απέσπασε επτά υποψηφιότητες για Grammy και καθιέρωσε τον Fagen ως σόλο δημιουργό με δική του ταυτότητα. Οι κριτικοί επαίνεσαν τον δίσκο για την ακρίβεια, την ειρωνική του ευαισθησία και την ενορχηστρωτική του καθαρότητα.
Ωστόσο, το πραγματικό μεγαλείο του αναδείχθηκε με την πάροδο των χρόνων. Το The Nightfly δεν… γέρασε όπως πολλοί δίσκοι των 80s. Αντίθετα, ακούγεται ακόμη, φρέσκο και επίκαιρο, ίσως διότι η θεματολογία του δεν ανήκει σε μια εποχή, αλλά σε μια διαρκή ψευδαίσθηση: την πίστη ότι το μέλλον θα είναι καλύτερο. Σε μια εποχή γεμάτη κυνισμό, ο Fagen θυμίζει ότι κάποτε οι άνθρωποι πίστευαν στην πρόοδο, στην επιστήμη, ακόμη και στις διαφημίσεις.
Η αισθητική του νυχτερινού ρεαλισμού
Η φωτογραφία του εξωφύλλου, έργο του σπουδαίου φωτογράφου James Hamilton, αποτυπώνει τέλεια το πνεύμα του άλμπουμ. Ο Fagen, με πουκάμισο, γραβάτα, ένα πακέτο Chesterfield King και μικρόφωνο RCA 77-DX, μοιάζει να εκπέμπει μέσω ενός πικ απ σε έναν κόσμο που δεν ακούει πια (παραδίπλα το άλμπουμ Sonny Rollins and the Contemporary Leaders του 1958, ένας από τους αγαπημένους δίσκους του Fagen). Είναι το πορτρέτο ενός ραδιοφωνικού ρομαντικού, ενός ανθρώπου που αγαπά το παρελθόν όχι γιατί το θεωρεί καλύτερο, αλλά γιατί εκεί βρήκε την υπόσχεση του μέλλοντος (παρά τη φήμη του Fagen ως εσωστρεφούς καλλιτέχνη, ο ίδιος αποφάσισε να εμφανιστεί στο εξώφυλλο. Οπως δήλωσε αργότερα: «Ηταν ένα αυτοβιογραφικό άλμπουμ, οπότε σκέφτηκα πως ήρθε η ώρα να “βγω προς τα έξω”»)
Αυτός ο νυχτερινός ρεαλισμός, η μείξη μελαγχολίας και τεχνολογικής ψυχρότητας, κάνουν το The Nightfly να ξεχωρίζει. Είναι δίσκος ενός διανοούμενου, αλλά χωρίς κανένα ίχνος έπαρσης. Είναι ποπ, αλλά με βάθος. Και πάνω απ’ όλα, είναι ειλικρινής, μια σπάνια αρετή για τη δεκαετία του ’80.
Σήμερα, 43 χρόνια μετά την κυκλοφορία του, το The Nightfly εξακολουθεί να μνημονεύεται ως ένα τεχνικά τέλειο και συναισθηματικά διαυγές έργο. Επηρέασε καλλιτέχνες από διαφορετικά είδη: από την adult contemporary ποπ έως τη neo-jazz και τη sophisti-pop σκηνή της Βρετανίας (Sade, Swing Out Sister, Prefab Sprout). Πολλοί μουσικοί παραγωγοί το θεωρούν ακόμη πρότυπο μείξης και mastering.
Για τον ίδιο τον Fagen, το άλμπουμ ήταν η αρχή μιας τριλογίας που συμπληρώθηκε χρόνια αργότερα με τα Kamakiriad (1993) και Morph the Cat (2006). Ομως κανένα δεν κατάφερε να αναπαραγάγει τη μαγεία του The Nightfly, ίσως γιατί εκείνη η μαγεία ανήκε σε έναν συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, σε μια εποχή που τα όνειρα της νεότητας δεν είχαν ακόμη φθαρεί.
Το The Nightfly παραμένει, τέσσερις δεκαετίες μετά, ένα από τα πιο καλοδουλεμένα και συγκινητικά πορτρέτα της αμερικανικής μεταπολεμικής φαντασίας. Είναι ο ήχος ενός ανθρώπου που κοιτάζει πίσω, όχι με πικρία αλλά με τρυφερότητα, που αναγνωρίζει την απάτη των υποσχέσεων, αλλά εξακολουθεί να αγαπά την εποχή που τις πίστεψε.
Ο «Nightfly» του Fagen δεν είναι μόνο ένας DJ. Είναι το σύμβολο μιας γενιάς που ξενυχτά πάνω από το ραδιόφωνο, ακούγοντας jazz και περιμένοντας το μέλλον. Το μέλλον που ίσως δεν ήρθε ποτέ, αλλά που, χάρη στη μουσική, συνεχίζει να εκπέμπει.
