Πριν από τον Ντόναλντ Τραμπ, τα fake news και γενικότερα την παράλληλη πραγματικότητα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ήταν η… Λένι Ρίφενσταλ. Η Γερμανίδα σκηνοθέτις, σπουδαία κατά τα άλλα σε καλλιτεχνικό επίπεδο, υπήρξε βασικός πυλώνας της ναζιστικής προπαγάνδας μέσα από τα εντυπωσιακά φιλμ «Ο θρίαμβος της θέλησης» και «Olympia», τα οποία καταγράφουν το ιδεώδες μιας άριας ανθρωπότητας, δημιουργώντας παράλληλα μια εικόνα μεγαλείου, που εκμεταλλεύθηκε στο έπακρο ο Χίτλερ. «Σίγουρα ήταν σπουδαία χειραγωγός», μου λέει διαδικτυακά ο Αντρές Φάιελ, δημιουργός του «Ρίφενσταλ: στην καρδιά του Τρίτου Ράιχ», το οποίο κυκλοφορεί από χθες και στις ελληνικές αίθουσες.
Ο ίδιος αποφάσισε να ασχοληθεί με την αμφιλεγόμενη φιγούρα της Ρίφενσταλ, εν πολλοίς για να ξεδιαλύνει έναν μύθο, τον οποίο εκείνη καλλιέργησε κατά τη διάρκεια της μακράς ζωής της (πέθανε το 2003 σε ηλικία 101 ετών) μετά την πτώση του Ράιχ. «Ξεκινήσαμε κάπως αποθαρρυμένοι μπροστά στον όγκο των 700 κιβωτίων που αποτελούν το αρχείο της, όμως σύντομα ανταμειφθήκαμε, γιατί υπήρχαν πολλές αντιφάσεις. Για παράδειγμα, εντοπίσαμε προσχέδια των απομνημονευμάτων της, τα οποία ήταν πολύ διαφορετικά από αυτά που εκδόθηκαν. Υπάρχουν λοιπόν δύο μύθοι της ζωής της και το ενδιαφέρον δεν είναι ότι είπε ψέματα ή ότι ήταν χειραγωγός, αλλά το γιατί έπρεπε να πει ψέματα. Είχε ετοιμάσει για τον εαυτό της όλο αυτό το αφήγημα του τύπου “δεν με ενδιέφερε ποτέ η πολιτική. Ημουν απλώς μια καλλιτέχνις”. Ηθελα να κατανοήσω σε βάθος τον χαρακτήρα της, αφού για εμένα η Λένι Ρίφενσταλ ήταν ένα πρωτότυπο φασισμού, έπρεπε να καταλάβω πώς έγινε τέτοιο».
Πράγματι, ο Φάιελ αφιερώνει αρκετό χρόνο στην ταινία του προκειμένου να εξηγήσει τις ρίζες του κακού, δίχως πάντως να αρνηθεί στην «ηρωίδα» του τις αξίες του σεβασμού και της ενσυναίσθησης: «Ο φασισμός δεν ήρθε στη ζωή της όταν γνώρισε τον Χίτλερ το 1932. Ξεκίνησε πολύ πολύ νωρίτερα. Οι πιο βαθιές ρίζες βρίσκονται ήδη στην ανατροφή της. Στην παιδική της ηλικία η εκπαίδευσή της ήταν βίαιη, όπως στο περιστατικό που περιγράφει στα προσχέδια των απομνημονευμάτων, όπου ο πατέρας της κόντεψε να την πνίξει για να μάθει να κολυμπάει. Οταν ωστόσο, 70 χρόνια αργότερα, γράφει τα απομνημονεύματα, δεν λέει: «είχα έναν σκληρό, κτηνώδη πατέρα», αλλά καμαρώνει πως «έγινα καλή κολυμβήτρια». Οπότε βλέπεις πως ταυτίζεται με τη “δύναμη” εν αντιθέσει με την “αδυναμία”, δίπολο βασικό στον φασισμό», σημειώνει ο Γερμανός σκηνοθέτης.
«Εντοπίσαμε προσχέδια των απομνημονευμάτων της, πολύ διαφορετικά από αυτά που εκδόθηκαν. Είχε ετοιμάσει όλο αυτό το αφήγημα του τύπου “δεν με ενδιέφερε ποτέ η πολιτική. Ημουν απλώς μια καλλιτέχνις”».
«Το δεύτερο μάθημα το έμαθε από τους βετεράνους στρατιώτες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στα πρώιμα φιλμ που έκανε πάνω στα βουνά. Γράφει: “Βγήκαμε μέσα από τις στάχτες του πολέμου και γίναμε πιο δυνατοί· οι αδύναμοι έμειναν πίσω, όμως η δύναμή μας ήταν κάτι σαν προετοιμασία ή αναγκαιότητα προκειμένου να συγκεντρωθούμε κάτω από το λάβαρο του Φύρερ”. Οπότε ο φασισμός στη γερμανική ιστορία ξεκινάει πολύ νωρίτερα με τα πρωσικά ιδεώδη περί ισχύος».
Πώς όμως όσα έχει να μας διδάξει η ιστορία της Λένι Ρίφενσταλ είναι κρίσιμα και επείγοντα για το σήμερα; «Αρχικά υπάρχει μια αναγέννηση της αισθητικής της. Δείτε τις παρελάσεις στη Μόσχα κάθε Μάιο. Το πλάνο στον Πούτιν από χαμηλά. Κι έπειτα πλάνο από ψηλά να δείχνει τις μάζες και ξανά η κάμερα στον ίδιο. Πέρα από αυτά όμως υπάρχει η ιδεολογία. Τα στερεότυπα που ευνοούν τους ισχυρούς, την υπεροχή ενός έθνους, την περιφρόνηση της αδυναμίας, των λεγόμενων “άρρωστων” ανθρώπων, των ξένων, οι οποίοι θεωρούνται παράσιτα, έντομα που συνιστούν απειλή. Είναι σαν κύμα, το βλέπουμε και στη Γερμανία, όπου έχουμε ένα εξτρεμιστικό ακροδεξιό κόμμα σαν το AFD. Το βλέπουμε στην Ουγγαρία, στις ΗΠΑ, στη Ρωσία, στην Κίνα. Απειλεί τους πυλώνες της δημοκρατίας», απαντά ο κ. Φάιελ.
Η ταινία του, ειδικά στο φινάλε της, χρησιμοποιεί τη Λένι Ρίφενσταλ σαν προειδοποιητικό σημάδι μιας σύγχρονης κοινωνικής μεταστροφής. «Η ιστορία της Ρίφενσταλ μας δείχνει πόσο εύκολα μπορεί κανείς να σαγηνευθεί από αυτά τα ιδεώδη, που προσφέρουν απλές λύσεις σε βαθύτερες ανάγκες, καθώς και να εξασφαλίσει προνόμια όταν δουλεύει για ένα τέτοιο καθεστώς. Δεν πρέπει να την δούμε σαν τέρας αλλά σαν ανθρώπινο ον που έρχεται από την καρδιά της κοινωνίας. Πρέπει να αντιμετωπίσουμε αυτούς τους ανθρώπους, να τους καταλάβουμε και αυτή είναι μια πραγματική πρόκληση».
