«ΟΛΟΣ Ο ΚΟΣΜΑΚΗΣ του Βατραχονησίου συρρέει εις το Ζάππειον διά να απολαύση τον κινηματογράφον. Γίνεται χαλασμός κόσμου έως ότου όλοι εύρουν θέσιν διά να βλέπουν καλλίτερα».
Αυτό έγραφαν οι «Καιροί» στις 29 Ιουλίου του μακρινού 1904. Η προηγούμενη μέρα, η 28η Ιουλίου, ήταν βασικά μια πολύ ζεστή μέρα στην Αθήνα, με το θερμόμετρο να αγγίζει τους 38 βαθμούς Κελσίου. Και έτσι, οι Αθηναίοι, αλλά και όσοι ζούσαν στο Βατραχονήσι, την περιοχή δηλαδή γύρω από το ομώνυμο νησάκι που είχε ο ποταμός Ιλισός αρκετά χρόνια πριν μπαζωθεί, φτάνουν στο Σύνταγμα για να απολαύσουν την ταινία-σταθμό του «μάγου» του γαλλικού σινεμά Ζορζ Μελιές, «Ταξίδι στη Σελήνη».
Δυο χρόνια αφού ο πρώτος οραματιστής της έβδομης τέχνης ανακάλυπτε τις συναρπαστικές δυνατότητες του μέσου, η Ελλάδα έβρισκε τον τρόπο να απολαύσει το μεσογειακό της κλίμα αλλά και τη νέα αυτή ψυχαγωγία που δεν θα αργούσε να κατακτήσει τον κόσμο.
Πολύ πριν τα θερινά σινεμά περάσουν στο DNA του τόπου μας, ακόμα και αν εσφαλμένα χρεωθούμε την επινόησή τους, τα καφενεία άρχισαν να μετατρέπονται στις πρώτες αυτοσχέδιες κινηματογραφικές κοιτίδες στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Μιλάμε για μια εποχή που και η ίδια η τέχνη του κινηματογράφου συνίσταται ακόμη από ολιγόλεπτες βουβές ταινίες, που εν πολλοίς λειτουργούν και ως πειράματα. Ο κινηματογράφος είναι ακόμη μία τέχνη που δεν έχει «περπατήσει», αντίθετα αποτελεί ένα ακόμα συστατικό των λεγόμενων «βαριετέ», δίπλα στον χορό, το τραγούδι και τα θεατρικά σκετς.
Καφές και «Ταξίδι στη Σελήνη»
Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, η χώρα μας δεν είχε ακόμη χειμερινή αίθουσα. Η Θεσσαλονίκη θα αποκτήσει το 1903 το «Ολύμπια» και η Αθήνα θα έπρεπε να περιμένει μέχρι το 1908 για να αποκτήσει μόνιμες κινηματογραφικές στέγες. Ωστόσο, ήδη από το 1900, τα καφενεία του Συντάγματος ξεκινούν να διοργανώνουν συστηματικές προβολές. Στην πραγματικότητα, τα μικρά ταινιάκια ήταν κάτι που κάποιος μπορούσε να χαζέψει όσο έπινε τον καφέ του. Εισιτήριο δεν πλήρωναν οι θαμώνες, αρκούσε απλά να καταναλώσουν κάτι.
«Αι αθηναϊκαί πλατείαι ομοιάζουν με αυλάς οικιών του Βατραχονησίου όπου είνε απλωμέναι αι οθόναι ή άλλα ασπρόρουχα διά να στεγνώνουν. Την εικόνα αυτήν παρουσιάζουν προς το εσπέρας όταν αρχίζουν να στήνονται τα λευκά πανιά των κινηματογράφων».
Μέχρι το 1904, όλο και περισσότερες πλατείες αρχίζουν να μετατρέπονται σε αυτοσχέδια θερινά σινεμά. «Αι αθηναϊκαί πλατείαι ομοιάζουν με αυλάς οικιών του Βατραχονησίου όπου είνε απλωμέναι αι οθόναι ή άλλα ασπρόρουχα δια να στεγνώνουν. Την εικόνα αυτήν παρουσιάζουν προς το εσπέρας όταν αρχίζουν να στήνονται τα λευκά πανιά των κινηματογράφων», έγραφε χαρακτηριστικά ο χρονογράφος της εποχής, Τίμος Μωραϊτίνης στο «Εμπρός» το 1905, απόσπασμα που διαβάζουμε και στο βιβλίο του Νίκου Θεοδοσίου «Στα Παλιά τα Σινεμά».
Από τη μία, λοιπόν, ήταν ο καλός καιρός που είχε η χώρα μας τους καλοκαιρινούς μήνες και από την άλλη, η εύκολη εγκατάσταση ενός τέτοιου εγχειρήματος, που ευνόησαν τις θερινές προβολές αυτά τα πρώτα χρόνια. Δεν χρειαζόταν καν κινηματογραφικό πανί, αρκούσε ένας λευκός τοίχος πάνω στον οποίο έριχνε τη φωτεινή δέσμη η μηχανή προβολής που βρισκόταν σε μια μικρή καμπίνα.
Το θερινό σινεμά στην Ελλάδα γεννιέται ουσιαστικά πριν τις χειμερινές αίθουσες.
Ετσι το θερινό σινεμά στην Ελλάδα γεννιέται ουσιαστικά πριν τις χειμερινές αίθουσες. Κάτι που μοιάζει μεν παράδοξο, αλλά παρόμοια λογική ανάπτυξης ακολούθησαν και άλλες ζεστές χώρες, όπως μας εξηγεί ο συγγραφέας και σκηνοθέτης Νίκος Θεοδοσίου, που έχει μελετήσει σε βάθος την ιστορία του κινηματογράφου και των αιθουσών στη χώρα μας.
Τα πρώτα αυτά θερινά δεν θα μπορούσαν βέβαια να έχουν γεννηθεί χωρίς τους πλανόδιους με τις φορητές μηχανές που νοίκιαζαν ταινίες και τις περιέφεραν στην πόλη αλλά και την επαρχία για να τις δείξουν. Δύο από αυτούς, οι αδελφοί Ψυχούλη, είναι και αυτοί που έβαλαν τις ταινίες δίπλα από τις παραστάσεις Καραγκιόζη στη Δεξαμενή, που ήταν ακόμη ένα καφενείο διανοούμενων και όχι το ειδυλλιακό θερινό του Λυκαβηττού που γνωρίζουμε.
Την ίδια, πάντως, στιγμή, το Ζάππειο, μεταμορφωνόταν στον «μεγαλύτερο κινηματογράφο από όσους έχουν έλθη εις τας Αθήνας με ταινίας υπέρ τας εκατόν κωμικάς και νεωτάτας», σύμφωνα με σχετικό δημοσίευμα της Εστίας. Δύο χρόνια αργότερα, ο Τίμος Μωραϊτίνης χαρακτήριζε το σινεμά «κατακτητή», αφού εκείνο το καλοκαίρι ξεφύτρωσαν 30 κινηματογράφοι στην Αθήνα. «Είναι μόδα. Και εις την μόδα ουδείς δύναται να αντισταθή. Ο κινηματογράφος είνε η απόλαυσις της εποχής, όπως ήτο άλλοτε ο Καραγκιόζης και άλλοτε… ο έναστρος ουρανός», γράφει. Και είναι μια μόδα που τα ακόλουθα χρόνια αναπτύχθηκε και με τη λογική της γειτονιάς και όχι μόνο του κέντρου των Αθηνών. Οπως σχολιάζει χαρακτηριστικά και ο Νίκος Θεοδοσίου, «η βασική διαφορά χειμερινών αιθουσών και θερινών είναι ότι οι πρώτοι είναι περισσότερο κινηματογράφοι του κέντρου των πόλεων και οι θερινοί πιο πολύ κινηματογράφοι της γειτονιάς».
Προβολή σε… μαούνα
Οι εξελίξεις στα χρόνια που ακολούθησαν, έριξαν λίγο την ανάπτυξη των αιθουσών στη χώρα μας: πρώτα οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, στη συνέχεια ο Α’ Παγκόσμιος και εν συνεχεία η Μικρασιατική Καταστροφή οδήγησαν μετ’ εμποδίων μέχρι τη δεκαετία του 1920. Ηταν βέβαια μια εποχή που ευνοούσε τα δημοφιλή τότε επίκαιρα και το καλοκαίρι του 1920 προβάλλονταν τόσο στο Σύνταγμα (με υλικό από τον στρατό της Δυτικής Θράκης), όσο και στην πλατεία του Λευκού Πύργου στη Θεσσαλονίκη, όπου ο δήμος προέβαλε υλικό από το μέτωπο στη Μικρά Ασία.
Η βασική διαφορά χειμερινών αιθουσών και θερινών είναι ότι οι πρώτοι είναι περισσότερο κινηματογράφοι του κέντρου των πόλεων και οι θερινοί πιο πολύ κινηματογράφοι της γειτονιάς.
Μπορεί η γέννηση της έννοιας των θερινών σινεμά στη χώρα μας να μην επιβεβαιώνεται, πάντως, η Θεσσαλονίκη μπορεί να καυχιέται πως το 1925 πρωτοτύπησε, στήνοντας έναν πλωτό κινηματογράφο σε… μια μαούνα. Και το όνομα αυτού, «Κουρσάλ»: «Κάθε βράδυ, συγκεντρώνει αρκετόν πλήθος κόσμου, που ζητεί να βρή λίγη δροσιά στον πρωτότυπον αυτόν πλωτόν κινηματογράφο. Και είνε αλήθεια απόλαυσις να περνά κανείς την ώρα του στο πρωτότυπο αυτό κέντρον, προ παντός ότι λικνίζεται από ελαφρά κύματα», έγραφε δημοσίευμα της εποχής στον «Κινηματογραφικό Αστέρα». Το «Κουρσάλ» αποδείχθηκε βέβαια βραχύβιο, αφού λειτούργησε μόνο εκείνο το καλοκαίρι.
Τα «θερινά της αριστοκρατίας»
Οσο οι θερινοί κινηματογράφοι αναπτύσσονται, αρχίζουν να αποκτούν καθένα τον δικό του χαρακτήρα.
Το 1934, λόγου χάρη, γίνονται θερινές προβολές μέσα στο περιστύλιο του Ζαππείου, που συγκεντρώνουν τον «υψηλό κόσμο» της εποχής. «Εκεί ο κόσμος αληθινά απολαμβάνει με όλη την καρδιά του. Αι ταινίαι που προβάλλονται είνε από τας καλλιτέρας της νεωτέρας παραγωγής, μη φειδομένης της διευθύνσεως ουδεμιάς δαπάνης. Σημειωτέον ότι δίδονται εκεί και χωρισταί παραστάσεις χάριν των παιδιών με ειδικάς εκλεκτάς και ωραιοτάτας ταινίας. Αι ειδικαί αυταί παραστάσεις δίδονται κατά Πέμπτην», μεταδίδουν τα «Αθηναϊκά Νέα».
Ενας επίσης πολυτελής και δημοφιλής κινηματογράφος της εποχής ήταν το «Αλκαζάρ», στον Σταθμο Λαρίσης, που μάλιστα, ήταν και ο πρώτος θερινός κινηματογράφος που απέκτησε σύστημα ομιλούντος.
Ο Κλέων Παράσχος στην «Ακρόπολη» το 1929 το περιέγραφε κάπως έτσι:
«Ενα ταλληράκι μόνον και εδώ η είσοδος. Ρωμαντική και περιπετειώδης ταινία και εδώ με δράματα, φόνους, αίματα, πρώτου μεγέθους αστέρες και εδώ. Τι άλλο κανείς να ζητήση;
»Η γνήσια, η λαϊκή συνοικία βρίσκεται εδώ. Ενταύθα η κυρά Φρόσω προσπαθεί εις μάτην να εξοικονομήση τον όγκον της πάνω σε μια δυστυχισμένη καρέκλα που στενάζει από το βάρος της. Ενταύθα, απηλλαγμένος από το μάταιον βάρος του σακκακιού του και από το σφίξιμο του κολλάρου του, ξαπλωμένος φαρδύς πλατύς, κλείνει τα μάτια του ο κυρ Χαράλαμπος, στο περιπαθέστερον μέρος της ταινίας.
»Εδώ ο πιτσιρίκος, ακουμπισμένος στα γόνατα της μητέρας του, επιδίδεται εις την υψηλήν ασχολίαν του σπασίματος και φτυσίματος του πασσατέμπου. Εδώ το Λενάκι της κυρά Γιώργαινας κάνει κάντιο και ζάχαρι τα μάτια της και λιγωμένη αλλοιθωρίζει προς τον Μιστόκλη».
Σινεμά στην Κατοχή
Η περίοδος της Κατοχής στην Ελλάδα φαινομενικά ήταν δύσκολη για τη διεξαγωγή θερινών προβολών, αφού υπήρχε διαταγή για συσκότιση. Ωστόσο, ύστερα από διαπραγματεύσεις με τους Γερμανούς, καταφέρνουν να γίνουν προβολές το καλοκαίρι του 1941.
Μάλιστα, η δεκαετία του ’40 είναι αυτή στην οποία η δημοφιλία των θερινών και όχι μόνο, αρχίζει να διογκώνεται. Δεν λείπουν, βέβαια και τα κάπως σουρεαλιστικά σκηνικά εν μέσω κατοχής, όπως φαίνεται και από αυτά που χαρακτηριστικά έγραφε ο λογοτέχνης Γιώργος Θεοτοκάς στο ημερολόγιό του:
«Το βράδι της 28 τρ. έγινε μια από τις μεγαλύτερες αεροπορικές επιδρομές αυτού του πολέμου στην Ελλάδα… Ημουν στον υπαίθριο κινηματογράφο του Σταδίου, στην Αθήνα, όταν άρχισε η επιδρομή κατά τις 9.30 μ.μ. Η παράσταση άρχισε κανονικά με συνοδεία όλων των θορύβων της Κολάσεως και συνεχίστηκε ως τις 10.30΄, οπότε δηλώθηκε ότι έπρεπε να φύγουν οι θεατές. Σ’ αυτό το διάστημα ο κόσμος κρατούσε εξαιρετική ψυχραιμία και παρακολουθούσε την ταινία, χωρίς να πολυσκοτίζεται για τους θορύβους και τις λάμψεις της αερομαχίας και τον ενδεχόμενο κίνδυνο από πτώση θραυσμάτων. Μονάχα μια γυναίκα άκουσα πίσω μου να παρακαλεί επανειλημμένως τον άντρα της “πάμε να τηλεφωνήσουμε στη μητέρα μου να μην ανησυχεί”, μα αυτός βαριότανε. Και μια άλλη που ψιθύριζε με ερωτική έξαψη: “Αχ, τα Εγγλεζάκια μου! Τα Εγγλεζάκια μου!” Ο λοιπός κόσμος το είχε πάρει μάλλον στο αστείο. Αντίθετα, έμαθα ότι στον κινηματογράφο της Αίγλης έγιναν σκηνές πανικού, λιποθυμίες γυναικών κ.λπ. Περίεργη αυτή η αντίθεση στις αντιδράσεις του πλήθους».
Οι χρυσές δεκαετίες
Μετά και τον Εμφύλιο, στη δεκαετία πλέον του ’50, τα θερινά σινεμά θριαμβεύουν. Ο κινηματογράφος είναι το πλέον δημοφιλές θέαμα που υπόσχεται μια δίωρη φυγή από την πραγματικότητα για τα λαϊκά στρώματα, στο κέντρο και τις συνοικίες. Το Χόλιγουντ διανύει ημέρες δόξας, το ελληνικό σινεμά αρχίζει να χτίζει τις πρώτες επιτυχίες του και οι μηχανές κινηματογράφων όπως ο Ζέφυρος, η Γρανάδα, το Αλκαζάρ, η Αστόρια και η Βικτώρια δεν σταματούν στιγμή.
Μέχρι τη δεκαετία του ’70 οι αίθουσες και μαζί και οι θερινές, θα ξεφυτρώνουν σαν τα μανιτάρια. Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους:
- Προπολεμικά, τον Σεπτέμβριο του 1939, η Αθήνα έχει 65 θερινούς κινηματογράφους, σε σύνολο 280 αιθουσών σε όλη τη χώρα (αριθμός σχεδόν διπλάσιος από το 1935 που απαριθμούσε 150 αίθουσες).
- Το 1954 καταγράφονται 161 θερινοί κινηματογράφοι στην πρωτεύουσα, με 20 νέες θερινές αίθουσες να προστίθενται κάθε χρόνο έκτοτε.
- Σε κάποιες περιπτώσεις και αρκετές περισσότερες: το 1958 δημιουργούνται 38 νέες θερινές αίθουσες και το 1959 άλλες 30.
- Το 1970 η Αθήνα έχει 542 θερινά σινεμά.
Και η σταδιακή συρρίκνωση
Σε εκείνο το σημείο οι θερινές αίθουσες «πιάνουν το πικ τους», όπως λέει και ο Νίκος Θεοδοσίου. Σταδιακά, τις επόμενες δεκαετίες, με την έλευση του βίντεο, της ιδιωτικής τηλεόρασης και αισίως του streaming, τα θερινά θα ακολουθήσουν την πορεία όλων των αιθουσών και θα μειωθούν σημαντικά.
Εντούτοις, μέσα σε αυτά τα χρόνια απέκτησαν τη δική τους θέση στο ελληνικό καλοκαίρι. Εγιναν οι αίθουσες που με την υπόσχεση της προβολής κάτω από τα αστέρια, φέρνουν κάθε καλοκαίρι στις καρέκλες και στα τραπεζάκια τους (και) έναν κόσμο που ανανεώνει το ραντεβού του με την αίθουσα μόνο όταν το θερμόμετρο ανεβαίνει.
