ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΑΛΕΒΙΖΟΣ
Το τραύμα και το πάσχον σώμα στην ποίηση της εκτόπισης
εκδ. Νήσος
σελ. 204
Σκληρό θέμα, θεμελιώδες ωστόσο στην ιστορία και στην ανθρώπινη εμπειρία. Το τραύμα, το μίσος και η εκτόπιση δεν είναι θλιβερά παράγωγα μόνο του 20ού αιώνα. Ο ιστορικός και διδάκτωρ του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΕΚΠΑ Διονύσης Αλεβίζος με το βιβλίο του «Το τραύμα και το πάσχον σώμα στην ποίηση της εκτόπισης» (εκδόσεις Νήσος) προσφέρει μια ιδιαίτερη ματιά επάνω στη στρατοπεδική λογοτεχνία. Η καινοτομία εδράζεται στο γεγονός ότι ο συγγραφέας θέτει στο επίκεντρο όχι μόνο την ιστορική μαρτυρία που προκύπτει μέσα από την ποίηση, αλλά διερευνά ταυτόχρονα τη σχέση της εμπειρίας με το σώμα. Καταπιάνεται με τον γρίφο που ενώνει τη μνήμη με το ψυχικό τραύμα. Κρίσιμο εργαλείο γι’ αυτή την προσέγγιση είναι η διαλεκτική ανάμεσα στη λογοτεχνική ανάλυση και στις νευροεπιστήμες.
Το βιβλίο εστιάζεται σε μια σειρά από ποιήματα του Πρίμο Λέβι –Μπούνα, 25 Φεβρουαρίου 1944, Εγέρθητε κ.ά.– που ο ίδιος ο συγγραφέας έχει μεταφράσει, αλλά και σε έργα άλλων Ιταλών επιζώντων όπως ο Μπρούνο Λόντι, ο Μπρούνο Βαζάρι και ο Λοντοβίκο Μπαρμπιάνο. Μέσα από αυτά τα κείμενα η λογοτεχνία των στρατοπέδων ανάγεται σε ένα πεδίο όπου το σώμα και η γλώσσα συναντώνται για να αρθρώσουν το ανείπωτο του τραύματος.
Στη νευροψυχολογία, το τραύμα νοείται ως μια διακοπή της ομαλής επεξεργασίας της εμπειρίας από τον εγκέφαλο. Ο τραυματικός εαυτός παραμένει «παγωμένος» στο γεγονός. Eτσι, οι μνήμες του τραύματος δεν βιώνονται ως παρελθόν, αλλά εισβάλλουν ξανά στο παρόν με τη μορφή αναδρομών ή σωματικών αντιδράσεων.
Η ποίηση του Πρίμο Λέβι και των συντρόφων του λειτουργεί ακριβώς πάνω σε αυτή την τομή. Εκεί που η εμπειρία είναι αδύνατον να ειπωθεί «ορθολογικά», η ποιητική γλώσσα αναλαμβάνει να δώσει μορφή στο τραυματικό βίωμα. Οι εικόνες του Λέβι απορρέουν από «νευρωνικές εγγραφές» που επανέρχονται μέσα από λέξεις και ρυθμούς, μεταφέροντας στο χαρτί την αδυναμία του σώματος να ξεχάσει. Η λειτουργία αυτή δεν είναι αδιέξοδη, αντιθέτως είναι ζωτικής σημασίας. Η επεξεργασία του τραύματος μέσω της αφήγησης και της τέχνης θεωρείται από τους επιστήμονες ψυχικής υγείας ένας δρόμος προς την ανάρρωση. Η ποίηση με την πυκνότητα και την αμφισημία της μπορεί να επιτύχει την έκφραση όσων δεν μπορούν να ειπωθούν ευθέως.
Πέρα από την ανάδειξη ενός αξιοσημείωτου μεταφραστικού χαρίσματος, η κυριότερη καινοτομία του βιβλίου του Αλεβίζου είναι ο συνδυασμός της λογοτεχνικής ανάλυσης με τη νευροψυχολογία. Πρόκειται για μια σεμνή και προσεκτική, αλλά ωστόσο τολμηρή σύζευξη στοιχείων από τις θεωρητικές και τις θετικές επιστήμες. Μια άλλη καινοτομία είναι ότι η συγκεκριμένη μελέτη μπορεί να λειτουργήσει και συμβολικά. Επιλέγοντας τη στρατοπεδική ποίηση, ένα ιδιαίτερα φορτισμένο πεδίο, ο συγγραφέας υπαινίσσεται παραλληλίες με πολλά άλλα πεδία, συγκρούσεις και καταπιεστικές πολιτισμικές κατασκευές όπου εξίσου δημιουργούνται τραυματικές εμπειρίες. «Στρατόπεδα» δεν είναι μόνο τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο διωγμός και η φυλάκιση δεν είναι η μόνη μορφή εκτόπισης. Το τραύμα δεν δημιουργείται μόνο μέσα από τη φυσική βία. Ο πολιτισμός είναι ένα πεδίο αναμετρήσεων όπου τραύματα δημιουργούνται και ανατροφοδοτούνται διαρκώς.
Ανεξάρτητα πάντως από την πολυπρισματική του διάσταση, το βιβλίο του Διονύση Αλεβίζου δείχνει ότι η στρατοπεδική ποίηση δεν είναι απλώς ιστορικό τεκμήριο, αλλά και ένα εργαστήριο κατανόησης της συμπεριφοράς του νου απέναντι στο ακραίο τραύμα. Η διαλεκτική ανάμεσα στη λογοτεχνία και στη νευροψυχολογία μάς επιτρέπει να δούμε πώς η ποίηση γίνεται όχι μόνο πεδίο μνήμης, αλλά και εργαλείο επιβίωσης και θεραπείας.
