Μπερδεύεται, είναι καχύποπτη, καβγαδίζει, φοβάται, νοσταλγεί, πέφτει σε νάρκη ή υποφέρει από αϋπνίες. Η γηραιά μητέρα που πάσχει από Αλτσχάιμερ, που θυμάται καθαρότερα από καθετί άλλο το επάγγελμά της –αυτό που νεότερη και υγιής αποσιωπούσε– είναι ο άνθρωπος που διαμόρφωσε τον συγγραφέα Νίκο Δαββέτα.
Η νουβέλα «Η δεσμοφύλακας» (εκδ. Πατάκη), μια γενναία εξομολόγηση μεταμφιεσμένη σε μυθοπλασία, είναι το πιο πρόσφατο βιβλίο του βραβευμένου μυθιστοριογράφου. Aποτυπώνει το τελευταίο διάστημα του βίου της μητέρας του σε μια αφήγηση που κινείται σε τρεις άξονες: τις γυναικείες φυλακές Αβέρωφ, τη νόσο Αλτσχάιμερ και τη σχέση μάνας και γιου.
Και τα τρία στοιχεία είναι από μόνα τους δύσκολα και βαθιά συναισθηματικά θέματα. Αλλά η «Δεσμοφύλακας» δεν είναι μελόδραμα, επειδή ο δημιουργός της επέλεξε να μην τη φορτίσει κι άλλο. «Δεν έγραψα το βιβλίο εν θερμώ», λέει στη συζήτησή μας ο Νίκος Δαββέτας, «αλλά με ψυχρή γραφή και, το κυριότερο, σε απόσταση όσο είναι δυνατόν από την προσωπική μου εμπειρία. Γι’ αυτό έχω επιλέξει την τριτοπρόσωπη αφήγηση, και μεταχειρίζομαι κυρίως ιστορικό ενεστώτα για το λογοτεχνικό περίγραμμα μέσα στο οποίο συντελείται το αναπόδραστο τέλος».
Οι ισχυρές μητέρες δεν λείπουν από την ελληνική λογοτεχνία. Η μακρά λίστα περιέχει εμβληματικές ηρωίδες σαν εκείνες του Κώστα Ταχτσή, του Παύλου Μάτεσι, της Μαργαρίτας Καραπάνου, για να αναφέρουμε μερικά μόνον ονόματα. Σε αυτή τη σειρά προστίθεται και η «Δεσμοφύλακας» του Δαββέτα.
Μπορεί να μη θυμάται ποια ήταν η οικογένειά της, να γίνεται προσβλητική προς τη Γεωργιανή οικιακή βοηθό και σκληρή με τους γιους της, αλλά τις νύχτες της σύγχυσης ξυπνά στον θάλαμο του ιδρύματος όπου νοσηλεύτηκε προς το τέλος για να καταμετρήσει με στεντόρεια φωνή τις άλλες ασθενείς των θαλάμων. Για εκείνη, είναι οι κρατούμενες στις φυλακές και η ίδια δεσμοφύλακας, εγκλωβισμένη για πάντα στους διαδρόμους των φυλακών και της μνήμης της.
«Η αλήθεια είναι ότι ανέκαθεν είχα μια αμφιθυμία απέναντι στο επάγγελμα της μητέρας μου, ιδιαίτερα στα φοιτητικά μου χρόνια. Είμαστε στη δεκαετία του 1970, υπάρχει έντονη πολιτικοποίηση και είναι πολύ δύσκολο να πω ότι η μητέρα μου είναι δεσμοφύλακας, τη στιγμή που έχουμε πρόσφατες τις φυλακές και τις εξορίες πολιτικών κρατουμένων», μας λέει ο συγγραφέας. «Ηξερα ότι αυτό θα δημιουργήσει σοκ στον συνομιλητή μου, έστω και αν εκ των υστέρων ανακάλυψα ότι η μητέρα μου είχε πάρα πολύ καλές σχέσεις με τις κρατούμενες».
Οι πρώην κρατούμενες
Κατά καιρούς στο πατρικό σπίτι του συγγραφέα στην Καλλιθέα είχαν επισκέψεις από πρώην κρατούμενες και έτρωγαν όλοι μαζί στο κυριακάτικο τραπέζι. Ηταν ποινικές αλλά και πολιτικές κρατούμενες, ενώ στο βιβλίο αναφέρεται ξεχωριστά η σχέση της μητέρας με την Αμαλία Φλέμινγκ, η οποία εμφανίζεται στην αφήγηση με το πραγματικό της όνομα.
«Τη δεκαετία του ’70 ήταν πολύ δύσκολο να πω ότι η μητέρα μου είναι δεσμοφύλακας, τη στιγμή που είχαμε πρόσφατες τις φυλακές και τις εξορίες πολιτικών κρατουμένων».
Οι μοναδικές τότε ελληνικές γυναικείες φυλακές βρίσκονταν στο κτίριο Αβέρωφ, ένα πολύ ιδιαίτερο αρχιτεκτόνημα με επιβλητική πρόσοψη στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, εκεί όπου βρίσκεται σήμερα ο Αρειος Πάγος. Κατεδαφίστηκαν στην αρχή της δεκαετίας του 1970 και η μητέρα του Νίκου Δαββέτα ήταν παρούσα στην κατεδάφιση, όπως εξομολογείται ο ίδιος.
«Η εμπλοκή μου με τις φυλακές Αβέρωφ ξεκινάει από τότε που ήμουν παιδί. Οταν η μητέρα μου είχε βάρδια κάποιες Κυριακές, έως την ηλικία που επιτρεπόταν, με έπαιρνε μαζί της. Θυμάμαι πού ήταν τα μαγειρεία, πού ήταν οι αποθήκες, πού ήταν τα γραφεία του διευθυντή. Συνήθως με άφηνε στο γραφείο της γραμματείας, μου έδιναν κραγιόνια ή κανένα επιτραπέζιο παιχνίδι και με κλείδωναν εκεί. Ουσιαστικά ήμουν κι εγώ ένας κρατούμενος, όπως το περιγράφω στο βιβλίο», σχολιάζει ο Νίκος Δαββέτας.
Ομως μια Κυριακή κατάφερε να αποδράσει. Υπήρχε μια μεγάλη ενδιάμεση συρόμενη πόρτα, που χώριζε το τμήμα των γραφείων με αυτό του προαυλίου και τις πτέρυγες της φυλακής. Τη βρήκε μισάνοιχτη και βγήκε στο προαύλιο, την ίδια ώρα που προαυλίζονταν και οι κρατούμενες.
«Κάποιες έπαιζαν με ένα τόπι βόλεϊ, άλλες χάζευαν. Ηταν και μια πολύ ωραία μέρα με λιακάδα και είχα την αίσθηση ότι ήμουν σε προαύλιο σχολείου. Οταν με είδαν οι φύλακες, άρχισαν να σφυρίζουν και έγινε πανζουρλισμός», θυμάται ο ίδιος.
Η μητέρα του πέθανε το 2024 σε ηλικία 89 ετών. Ταλαιπωρημένη από την εκφυλιστική ασθένεια, άλλοτε κλαίγοντας κι άλλοτε φωνάζοντας, νευριάζοντας ή παρακαλώντας, σταδιακά κατάπεφτε σωματικά τόσο ώστε σταδιακά μεταμορφώθηκε σε έναν άγνωστο άνθρωπο, και ο γιος της έγινε ο φροντιστής της.
«Πώς είπαμε ότι λέγεσαι; Νίκος, Νίκος τι;» τον ρωτούσε τις φορές που δεν τον αναγνώριζε, μολονότι αυτός την επισκεπτόταν στο σπίτι, έκλεινε τα ραντεβού με τους γιατρούς και τη μετέφερε στα ιατρεία τους. «Ζούσαμε μαζί τη ρουτίνα της ασθένειάς της, η οποία συχνά μου δημιουργούσε ένταση, εκνευρισμό, ακόμη και απέχθεια. Ωστόσο, αυτή η ρουτίνα τοποθετούσε κάποια όρια που με βοηθούσαν να μην τη βλέπω ως τη μητέρα μου που θα “φύγει”. Της έδωσα μυθοπλαστική υπόσταση και την ενέταξα μέσα σε μια λογοτεχνική αφήγηση αρχίζοντας να καταγράφω τις ιστορίες που μου διηγείτο», εξηγεί ο κ. Δαββέτας.
Συγγραφή και αρρώστια
Η διαδικασία της συγγραφής συνέπεσε με τα πιο δύσκολα στάδια της αρρώστιας. Το βιβλίο ολοκληρώθηκε πριν από τον θάνατό της· ο γιος δεν είχε χάσει ακόμη τη μητέρα του, δεν τη νοσταλγούσε και ακόμη δεν την πενθούσε, αλλά ο συγγραφέας είχε κρατήσει υλικό σε δύο πυκνογραμμένα τετράδια.
Τον ρωτάμε πώς αισθάνεται τώρα απέναντι σε αυτό το βιβλίο, σχεδόν ένα χρόνο από την απώλεια της μητέρας του. «Ηθελα η δεσμοφύλακας να απομακρυνθεί από το πρόσωπο της μητέρας μου, να γίνει πολλές μητέρες. Αυτό με ησυχάζει», απαντά. «Μου είναι πολύ ευχάριστο ότι λαμβάνω τόσο πολλά μηνύματα. Ανθρωποι που δεν ξέρω, και κυρίως γυναίκες, μου λένε “Ναι, έτσι ήταν και η δική μου μητέρα, ή ο δικός μου πατέρας”. Τόσο πολλοί άνθρωποι που θέλουν να επικοινωνήσουμε για να διηγηθούν τις δικές τους ιστορίες με τους γονείς τους».
